Table Of Content„Jest u nas pewien rodzaj
szczycenia się swoim «lalc-
twem» w kwestiach tzw. «sztuk
plastycznych», szczycenia się
fałszywego, przy jednoczesnym,
pozornie ukrytym przekonaniu
o swym głębokim znawstwie.
Jeśli ktoś nie znający Bacha,
Beethovena 1 innych starszych
mistrzów, nie mający muzycz
nej kultury, usłyszy balet Stra
wińskiego na przykład, dozna
tylko dzikiego drapania po
nerwach i nic więcej; muzycz
nie tego nie pojmle. Jeśli ktoś
nie rozumiejący Czystej For
my w obrazach, na przykład
włoskich prymitywów, ujrzy
obraz Picassa i będzie szukał
tam przedmiotów, musi zbał-
wanieć albo uznać wszystkie
nowe formy za blagę. Kwe
stia nie jest tak prosta i, aby
wydawać sądy, trzeba się
wpierw nauczyć patrzeć 1 ro
zumieć całą sztukę, a jak Bię
do tego zabrać, postaramy się
to w przybliżeniu ukazać”.
NOWE FORMY W MALARSTWIE
SZKICE ESTETYCZNE
TEATR
PISMA FILOZOFICZNE I ESTETYCZNE
WARSZAWA 1974
Stanisław Ignacy
WITKIEWICZ
NOWE FORMY W MALARSTWIE
SZKICE ESTETYCZNE
TEATR
Opracował
oraz przypisami opatrzył
JAN LESZCZYŃSKI
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
Okładkę i obwolutę projektował
KRZYSZTOF RACINOWSKI
Redaktor techniczny
HALINA OLSZEWSKA
Korektorki
MAŁGORZATA BUDKOWA, WANDA ROGATKOWA
Copyright by
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Warszawa 1974
Printed in Poland
Państwowe Wydawnictwo Naukowe
Wydanie I. Nakład 6000+280 egz. Ark. wyd. 31,5
Ark. druk. 28 + 3 wkl. Papier ilustr. kl. III, 70 g 70x100 cm.
Oddano do składania 5. III. 1974 r. Podpisano do druku we listopadzie 1974 r.
Druk ukończono w październiku 1974 r.
Zamówienie nr 146/74. S-65/1086. Cena zł 90,—
Drukarnia Narodowa w Krakowie
^'7¿i-
Od redakcji
Polska filozofia dwudziestolecia międzywojennego wydała trzy co najmniej ory
ginalne ontologie: Kotarbińskiego, Ingardena i Witkiewicza oraz dwie oryginalne
estetyki Ingardena i Witkiewicza.
Stanisław Ignacy Witkiewicz jest twórcą systemu filozoficznego nazwanego
przez siebie monadyzmem biologicznym oraz koncepcji estetycznej, którą nazwał
teorią Czystej Formy.
„Te i tym podobne pytania nie pozwalają mi zająć względem niej postawy sta
nowczej negacji lub wyraźnej solidarności — pisał o filozofii Witkiewicza Tadeusz
Kotarbiński — nie wiem jeszcze czy z ewentualnego dalszego jej opracowania wyłoni
się jasne i nowe słowo w dziejach ontologii spekulatywnej, czy też ujawni się
raczej, że u jej podstaw leży nowe nieporozumienie. Bo taki bywał częstokroć los
systemów z tej dziedziny... Ba, prawdę mówiąc, żaden z nich nie uniknął dotąd ta
kiego losu. Ten pośród innych domaga się uwagi publicznej i słusznie mu się ona
należy za intensywność i uporczywość włożonego wysiłku, za wielostronność obję
tej perspektywy, za odrębny styl myślowy, za oryginalność koncepcji podsta
wowej, a przede wszystkiem za bezkompromisową rzetelność w dążeniu do prawdy.”
We wspomnieniu o Witkiewiczu swoje pierwsze zetknięcie z jego estetyką Wła
dysław Tatarkiewicz opisywał: „Koło 1927 przeczytałem jego Szkice estetyczne
i zachwyciłem się. Nie byłem pewien, czy teoria jego jest prawdziwa, ale pewien,
że jest oryginalna, konsekwentna, sugestywnie wyrażona: ta teoria sztuki była sama
dziełem sztuki — wybrałem ją do czytania w Seminarium estetycznym, które wów
czas prowadziłem w Warszawskim Uniwersytecie”.
Filozofia Witkiewicza wyróżniała się tym, że obierała indywidualistyczny a za
razem pluralistyczny punkt wyjścia nie dochodząc jednak do wyników spirytualis
tycznych, ujmowała rzeczywistość ze stanowiska materialistycznego. Estetyka je
go zaś była skrajnie formalistyczna, kładąca główny nacisk na formalne wartości
dzieła sztuki. Witkiewicz sam podkreślał związki estetyki ze swymi ogólnymi po
glądami filozoficznymi, powstała ona jak gdyby w wyniku wprowadzenia filozofii
do teorii sztuki. Jednorodność uderza zresztą we wszystkich sferach aktywności
twórczej Witkiewicza — zarówno teoretycznej, jak i artystycznej — wynikają one ze
wspólnego światopoglądu „zarówno własne życie Witkiewicza, jak i cała niemal
jego artystyczna twórczość podlegały filozoficznej obsesji w niezwykłym nasileniu”
(J. Leszczyński).
Jego dzieło obejmuje teksty literackie, krytyczne, estetyczne i filozoficzne sensu
VI Od redakcji
stricto. Pisma filozoficzne i estetyczne zawierają ponad 100 artykułów i rozpraw
oraz pięć obszernych prac: Pojęcia i twierdzenia implikowane przez pojęcie Istnie
nia, Zagadnienie psychofizyczne, czyli o materializmie, witalizmie i monadyzmie,
Nowe formy w malarstwie..., Szkice estetyczne i Teatr.
Rozwój filozoficzny Witkiewicza dokonał się w trzech fazach. W fazie pierwszej
do 1914 r. następuje stopniowa krystalizacja poglądów filozoficznych Witkiewicza
na gruncie kilku inspiracji. W okresie tym znajduje się on głównie pod wpływem
Corneliusa, ale w pewnym stopniu także i Schopenhauera. Jedynymi teoretycznymi
pismami z tego okresu są filozoficzne rozprawki: O dualizmie (1903) i Marzenia im-
produktywa (1903); dowodzą one sporej erudycji młodego autora.
Fazę drugą (1915—1932) zapoczątkowuje przełom w rozwoju intelektualnym Wit
kiewicza, polegający na ukształtowaniu ostatecznym założeń systemu filozoficznego.
Lata 1917—1932 poświęcił jego sformułowaniu. Po pięciu kolejnych redakcjach
gotowe było główne dzieło tego okresu Pojęcia i twierdzenia implikowane przez
pojęcie Istnienia (wyd. 1935). Witkiewicz pisał: „Główniak mój przerabiałem pięć
razy od roku 1917, pzepisując go za każdym razem zupełnie na nowo, przy czym
zasadnicze idee pozostały absolutnie niezmienione”. Dzieło to przynosi skończony
system filozoficzny. W recenzjach pisano (Kotarbiński, Metallmann), że jest ono
trudne i niekiedy niejasne, choć wolne zupełnie od programowego niezrozumialstwa,
znamionuje je oryginalność myśli, bezkompromisowość w dążeniu do prawdy i rze
telność w uzasadnianiu tez; podkreślano także ogromne możliwości konstrukcyjne
autora.
Okres ten cechuje również obfita twórczość estetyczna. Głównymi pracami tego
etapu są: Nowe formy w malarstwie i wynikające stąd nieporozumienia (wyd. 1919),
Szkice estetyczne (wyd. 1922), Teatr. Wstęp do teorii czystej formy w teatrze (wyd.
1923), O czystej formie (wyd. 1932). Jednocześnie w prasie literackiej ogłasza Wit
kiewicz w tym czasie ponad 30 artykułów teoretycznych i teoretyczno-polemicznych
z zakresu estetyki a także kilka rozpraw krytycznych. W okresie tym powstały
ponadto liczne artykuły filozoficzne drukowane w pismach niespecjalistycznych.
M. in. trzy serie artykułów o tematyce ogólnofilozoficznej obejmujących: 1. dziesięć
artykułów o wpływie nauk filozoficznych na ogólną kulturę umysłową epoki, ogło
szonych w krakowskim „Kurierze Literackim i Naukowym”; 2. osiem artykułów na
tematy metodologiczne — o logice i intuicji — ogłoszonych tamże oraz 3. pięć arty
kułów o stosunku wzajemnym filozofii, nauki i religii, opublikowanych przez kra
kowski „Zet”.
Faza trzecia (1933—1939) jest okresem, który Witkiewicz poświęcił prawie wy
łącznie twórczości filozoficznej. Opracował i wyjaśniał kwestie szczegółowe swego
systemu wyłożonego schematycznie we wspomnianej wyżej książce oraz przepro
wadził krytykę innych myślicieli, szkół i doktryn, dokonaną z własnych pozycji.
Dwutorowość badań filozoficznych w tym okresie ukazują wyraźnie jego pisma.
Witkiewicz drukuje teraz swoje prace przede wszystkim w periodykach filozoficz
nych: „Przeglądzie Filozoficznym”, „Ruchu Filozoficznym” i „Kwartalniku Filozo
ficznym”. Liczne rozprawy filozoficzne ukazują się jednak nadal, podobnie jak
w okresie poprzednim, w pismach niespecjalistycznych. Z tych lat pochodzi także
rękopis najdojrzalszego i najobszerniejszego dzieła filozoficznego Witkiewicza zaty
tułowanego Zagadnienie psychofizyczne, czyli o materializmie, witalizmie i mona
dyzmie. Praca ta — główna pozycja ineditów Witkiewicza — stanowi drugą i ostat
nią jego książkę filozoficzną. Powstała w latach 1932—1939, składa się z trzech
części. Część I i II, „pozytywna”, poświęcona jest analizie problemów szczegóło
wych systemu filozoficznego Witkiewicza: — redukcjonizmowi, przyczynowości, mo-
