Müslüman, proleter, muhalif: türkiyeʼde anti-kapitalist müslümanlar

179 Pages·2014·1.736 MB·Turkish

by  Yusuf Ekinci

T.C.
GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANA BİLİM DALI

MÜSLÜMAN, PROLETER, MUHALİF: TÜRKİYE’DE
ANTİ-KAPİTALİST MÜSLÜMANLAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

YUSUF EKİNCİ

GAZİANTEP
MAYIS2014
T.C.
GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
SOSYOLOJİ ANA BİLİM DALI

MÜSLÜMAN, PROLETER, MUHALİF: TÜRKİYE’DE
ANTİ-KAPİTALİST MÜSLÜMANLAR

YÜKSEK LİSANS TEZİ

YUSUF EKİNCİ

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet Nuri GÜLTEKİN

GAZİANTEP

MAYIS 2014

ÖZET

MÜSLÜMAN, PROLETER, MUHALİF: TÜRKİYE’DE ANTİ-KAPİTALİST
MÜSLÜMANLAR
EKİNCİ, Yusuf
Yüksek Lisans Tezi, Sosyoloji A.B.D
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Mehmet Nuri GÜLTEKİN
Mayıs 2014, 172 sayfa

Bu çalışmada, Türkiye’de yeni bir muhalefet kategorisi olmaya aday Anti-Kapitalist
Müslümanlar’ın söylem ve eylemlilikleri tartışılmaktadır. Çalışmanın amacı, Anti-
Kapitalist Müslümanlar’ın ortaya çıkışının Siyasal İslam’ın dönüşüm süreçleriyle ne
derece ilişkili olduğunu belirlemek ve bu hareketin nasıl bir söylem geliştirdiğini
ortaya koymaktır. Buradan hareketle, İslami hareketlerin ve İslamcılığın Türkiye’de
20. Yüzyılın ikinci yarısından sonraki gelişimi ve sonrasında yaşadıkları dönüşümler
irdelenmektedir. Çalışmada, özellikle 2002’de iktidara gelen AKP ile birlikte
yaşanan değişim ve bu partinin neo-liberal politikalarının, Anti-Kapitalist
Müslümanlar’ın bir muhalefet kategorisi olarak ortaya çıkması üzerindeki etkileri ele
alınmıştır. Öte yandan çalışmada, bu hareketin farklı coğrafyalardaki dinsel muhalif
hareketlerle karşılaştırmalı analizi de yapılmaktadır. Anti Kapitalist Müslümanlar
ismiyle, üçü İstanbul’da ve biri Tokat’ta olmak üzere, temel muhalif söylem ve
eylemleri İslami bir kapitalizm eleştirisi üzerine şekillenmiş toplam dört ayrı grup
ifade edilmektedir. Her ne kadar bu hareketler birbirlerinden bağımsız olarak
görünseler de, birbirleriyle düşünsel ve yer yer eylem düzeyinde geçişlilik örnekleri
sunmaktadırlar. Bu dört grup da İslami bir muhalefeti kapitalizm karşıtlığı temelinde
sergilemektedir. Çalışmanın vardığı en önemli sonuç, bu hareketin Müslümanlar
arasında sınıf temelli ideolojik bir ayrışmayla ortaya çıktığıdır. Bu çalışmada, sözü
edilen dört gruptan 5’i kadın toplam 25 kişi ile yapılan yüz yüze derinlemesine
mülakatlardan elde edilen verilerden de yararlanılmıştır. Araştırmada, yarı-
yapılandırılmış görüşme formuna dayalı derinlemesine mülakat tekniği
kullanılmıştır.
Anahtar kelimeler:İslamcılık, İslamcılığın dönüşümü, AKP, Anti-Kapitalist
Müslümanlar, İslam ve sol ilişkisi.
ABSTRACT

MUSLIM, PROLETARIAN, OPPONENT: ANTI-CAPITALIST MUSLIMS
IN TURKEY
EKİNCİ, Yusuf
M. A. Thesis, Department of Sociology
Supervisor: Assoc. Prof. Mehmet Nuri GULTEKİN
May 2014, 172 pages

In this study, the discourse and the acts of the Anti-Capitalist Muslims, emerging as a
new opposition group in Turkey and the reasons why they raised are discussed. The
purpose of the study is to identify to what extent the existence of the Anti-Capitalist
Muslims is related within the processes of the transformation of Islamism and
revealwhat kind of a discourse this movement has developed. From this point of
view, the advance and the transformation of Islamic movements and political
Islamism after the second half of the 20th century are examined. In particular, the
change in Turkey after the Justice and Development Party (AKP), which came to
power in 2002, and the effects of the party's neo-liberal policies on the emergence of
the Anti-Capitalist Muslims as an opposition group are discussed in the study.
Moreover, the comparative analysisof Anti-Capitalist Muslims with the religious
opposition movements in different countries has been included. Constructing their
main discourse and practice on the criticism of the Islamic Capitalism, the movement
of ''Anti-Capitalist Muslims'', are mentioned in four groups; three of them in Istanbul,
and one in Tokat. Even if these fourgroups seem independent from each other, they
rather present examples of transitivity at the level of intellectuality and actuality. All
these 4 groups exhibit the Islamic opposition on the base of anti-capitalism. The most
significant outcome of the study has concluded is that the movement of the Anti-
Capitalist Muslims has emerged as a result of an ideological division based upon the
class conflict. In this study, the data obtained through in-depth interviews with 25
people -five of whom were women- from the above mentioned four groups have
been included as well. In the research, in-dept method based on semi-structured
interview form has been applied.
Key Words:Islamism, the transformation of Islamism, the Justice and Development
Party (AKP), Anti-Capitalist Muslims, the relations of Islam and the Left.
İÇİNDEKİLER
ÖZET............................................................................................................................. i
ABSTRACT ................................................................................................................. ii
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................... iii
BİRİNCİ BÖLÜM ....................................................................................................... 1
1.GİRİŞ ........................................................................................................................ 1
1.1.KAYNAK ÖZETİ .............................................................................................. 1
1.2.YÖNTEM ........................................................................................................... 5
İKİNCİ BÖLÜM ........................................................................................................ 11
2.KURTULUŞ TEOLOJİSİ VE İSLAMCILIK ........................................................ 11
2.1.HIRİSTİYAN KURTULUŞ TEOLOJİSİ ........................................................ 11
2.1.1.Yeni Teolojiyi Ortaya Çıkaran Bağlam ..................................................... 11
2.1.2.Kurtuluş Teolojisi ve Bağımlılık Kuramı .................................................. 14
2.1.3.Kurtuluş Teolojisi ve Praksis ..................................................................... 15
2.2.İSLAMÎ KURTULUŞ TEOLOJİSİ ................................................................. 16
2.2.1.İslami Kurtuluş Teolojisi’nin Temel Karakterleri ..................................... 19
2.2.2.İslami Kurtuluş Teolojisi ve Özne Problematiği ....................................... 23
2.3.HIRİSTİYAN VE İSLAMİ KURTULUŞ TEOLOJİSİ: BENZERLİKLER VE
FARKLILIKLAR ................................................................................................... 24
2.4.İSLAMCILIĞIN TÜRKİYE SERÜVENİ: İSLAMÎ RADİKALİZMDEN
İSLAMÎ NEO-LİBERALİZME ................................................................................. 27
2.4.1.İslamcılığın Doğuşu Ve Osmanlı’da İslamcılık ............................................ 27
2.4.2.Cumhuriyet’in İlk Döneminde İslamcılık (1923-1960) ................................ 29
2.4.3.1960 Sonrası İslamcılık ................................................................................. 30
2.4.4.1980 Sonrası İslamcı Muhalefet Ve Dönüşümü ............................................ 33
2.4.4.1.Özeleştiri ve radikal islamcılığın dönüşümü .......................................... 36
2.4.4.2.“Anadolu kaplanları”, “islamî sermaye” ve MÜSİAD ........................... 40
2.4.4.3.İslamî hareket ve radikal yöntemlere dair özeleştiri ............................... 45
2.4.5.AKP (Adalet Ve Kalkınma Partisi) Dönemi ................................................. 47
2.4.5.1.AKP, islamî sermaye ve “hegemonya”nın tesisi .................................... 49
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ................................................................................................... 52
3.ANTİ-KAPİTALİST MÜSLÜMANLAR’I ORTAYA ÇIKARAN TEMEL
DİNAMİKLER .......................................................................................................... 52
3.1.İSLAMCI DÖNÜŞÜME KARŞI İSLAMÎ MUHALEFET ............................. 52
3.1.1.Yeni Bir İslamî Muhalefet: Anti-Kapitalist Müslümanlar (AKM) ............... 53
iv

3.2.TÜRKİYE’DE ANTİ-KAPİTALİST MÜSLÜMAN OLUŞUMLAR ................ 61
3.2.1.Kapitalizmle Mücadele Derneği (KAMU-DER)........................................... 61
3.2.2.Devrimci Müslümanlar .................................................................................. 69
3.2.3.Emek Ve Adalet Platformu ........................................................................... 74
3.2.4.Toplumsal Dayanışma Kültür Eğitim Ve Sosyal Araştırmalar Derneği
(TOKAD) ............................................................................................................... 79
3.3.ANTİ-KAPİTALİST MÜSLÜMANLAR’IN (AKM) İDEOLOJİK/FİKRÎ
İLKELERİ .................................................................................................................. 86
3.3.1.Anti-Emperyalizmden Anti-Kapitalizme ...................................................... 86
3.3.2.AKM’yi Klasik İslamcılıktan Ayıran Diğer Noktalar ................................... 91
3.3.3.“İnsana Emeğinden Başkası Yoktur!” ........................................................... 93
3.3.4.“Refah Teolojisi”ne Karşı “Anti-Kapitalist Teoloji” .................................... 94
3.3.5.AKM Mensuplarının Kendilerini Tanımlama Biçimleri ............................... 97
3.3.6.AKM Mensuplarının Düşünsel Dönüşüm Seyri ........................................... 99
3.3.7.Temel İslamî Kavramların Devrimci Yorumu ............................................ 102
3.3.8.İslamî Kaynakların Ezilenler Lehine Yorumu ............................................ 103
3.3.9.AKM Ve İslamî Praksis .............................................................................. 105
3.3.10.“Peygamber Yaşasaydı…”! ....................................................................... 107
3.3.11.“Dünyevi Cehennem” Versus “Dünyevi Cennet” ..................................... 109
3.3.12.AKM ve İslamî Ekoloji ............................................................................. 112
3.3.13.İslamî Hareketlerin Sınıflaşması mı? ........................................................ 114
3.3.14.İslamî Kurtuluş Teolojisi Olarak AKM ..................................................... 118
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ............................................................................................ 123
4.İSLAM(CILIK), SOL VE SOSYALİZM ............................................................. 123
4.1.İSLAMİYET VE SOSYALİZM YAKINLAŞMASININ KAYNAKLARI ...... 123
4.2.TÜRKİYE’DE İSLAM(CILIK), SOL VE SOSYALİZM ................................. 125
4.2.1.Türkiye’de İslam(cılık) ve Sol İlişkisi ......................................................... 127
4.2.2.Sol İlahiyât Tartışmaları .............................................................................. 131
4.3.AKM, SOL VE SOSYALİZM ........................................................................... 132
4.3.1.Özeleştirilerin Buluşması ............................................................................ 137
4.3.2.“Allah Marx’tan Razı Olsun!”..................................................................... 140
4.3.3.“Metin Merkezciliği” Aşmak: Teori ve Pratik Üzerine .............................. 144
4.4.GEZİ PARKI EYLEMLERİ VE AKM ............................................................. 150
SONUÇ .................................................................................................................... 152
KAYNAKLAR ........................................................................................................ 158
Ek A.1. ÖRNEK MÜLAKAT SORULARI ............................................................. 169
Ek A. 2. GÖRÜŞMECİ PROFİLLERİ .................................................................... 170
ÖZGEÇMİŞ ............................................................................................................. 172
BİRİNCİ BÖLÜM
1. GİRİŞ

1.1.KAYNAK ÖZETİ

Michael Löwy, Latin Amerika’da toplumun siyasal ve iktisadi sömürü
koşullarından kurtarılmasını misyon edinen ve Kurtuluş Teolojisi olarak adandırılan
yeni Hıristiyan yorumunun hangi bağlamda ortaya çıktığını tartıştığı Marksizm ve
Din adlı kitabında, geçmiştesol hareketlere karşı tutucu ve anti-komünist refleksler
sergilemiş olan Kilisenin sol göstericilere kucak açtığı bir olayı şöyle anlatmaktadır:
“Brezilya’nın tanınmış bir komünist önderi (Gregori Bezerra) anılarında, 1946 yılında
Kuzeydoğu’daki bir küçük kasabada (Komünist Partisi legal iken) yaptıkları bir toplantıda
papaz tarafından yönlendirilen ve “Komünizme ölüm! Yaşasın İsa, yaşasın Kral!” diye
bağıran fanatik bir kitle tarafından nasıl ölümle tehdit edildiğini anlatır. Komünist önder,
hayatını kurtarmak için kaçmak zorunda kalır ve bu gerici kalabalığa yakalanmamak için
sonunda yerel polis karakoluna sığınır. Tam otuz beş yıl sonra tam tersi bir tabloyla karşı
karşıyayız: Metal işçilerinin grevi sırasında 1980’de Sao Bernardo’da (Sao Paulo’nun sanayi
bölgesi) sendikanın düzenlediği bir gösteri polisin saldırısına uğrar ve göstericiler kendilerini
korumak için kiliseye sığınmak zorunda kalırlar. Onları korumak için kiliseyi açan ise
piskopostur. Bu büyük değişiklik nasıl oldu”(Löwy, 1996:63-64).
Löwy, bu örnek olaydan hareketle Latin Amerika’daki Hıristiyanlık ve sol
arasındaki olumsuz ilişkinin birlikte mücadeleye imkân tanıyan yeni bir aşamaya
girdiği süreçleri, Hıristiyanlığın yeni yorumunun hangi dinamiklere yaslandığını
tartışarak irdelemektedir. Latin Amerika’daki bu ilişkinin bir benzerinin son yıllarda
Türkiye’de görülmeye başlandığı söylenebilir.1Nitekim geçmişte fiili çatışmalar ve
önyargılarla şekillenen İslam ve sol ilişkisi, Türkiye’de son yıllarda İslamî hareket

1Sembolik bir örnek olarak kullanacak olursak, Latin Amerika’daki olayın bir benzeri Türkiye’de
Gezi eylemlerinde yaşanmıştır. 2013 yılının Haziran ayında kitlesel sokak gösterilerinin adı olan Gezi
eylemlerinde, polisle çatışan göstericiler bir camiye sığınmış ve bu olay kamuoyunda bir “kültür
savaşı” olarak kullanılmıştır. Göstericiler muhafazakâr kamuoyunda “camiye ayakkabı ile girdikleri”,
orada “alkol aldıkları” gibi söylemlerle eleştirilmiş, fakat sözü edilen cami imamı göstericileri
savunan söylemler geliştirmiştir. Bu olay Löwy’nin aktardığı olaya benzetilebilir. Polisten kaçan
göstericilerin kiliseye sığınması gibi, Gezi eylemlerinde de polisin saldırısına maruz kalan göstericiler
camiye sığınmış ve yaralılar burada tedavi edilmiştir.
2

içerisinden muhalif bir karakterle ortaya çıkan oluşumlarla birlikte yeni bir sürece
girmiştir.
1 Mayıs 2012 tarihinde İstanbul’un İslamî hareketlerin merkezi olarak
bilinen Fatih ilçesindeki Fatih Camii’nde iş kazalarında ölen işçiler için gıyabi
cenaze namazı kılıp, ardından sol direnişin kadim mekânı olarak bilinen Taksim
Meydanı’na yürüyen gençler, kamuoyunda ciddi bir tartışmaya kapı aralamıştır.
Kendilerini Kapitalizmle Mücadele Korteji olarak isimlendiren gençlerin bu
pratiğini, Türkiye’de İslamî ve sol kategoriler arasında geçmişten gelen önyargıları
aşma çabası olarak değerlendirmek mümkündür.2 1980 ve 90’lı yıllar boyunca İslamî
hareketlerin “otoriter devlet uygulamalarına” karşı en önemli eylemliliği, Cuma
namazlarının ardından Fatih Camii’nde toplanmak, buradan Beyazıt Meydanı’na
yürümek ve eylemlerini burada gerçekleştirmek olmuştur. Bu anlamda Fatih Camii
İslamî hareketlerin sembol mekânlarından biridir. Dolayısıyla Anti-Kapitalist
Müslüman gençlerin, 1 Mayıs’ta bu camide kıldıkları gıyabi cenaze namazının
ardından solun sembol mekânı olarak bilinen Taksim Meydanı’na doğru
yürümesinde Türkiye’deki geleneksel İslamcılıktan ayrılan bir tarafın olduğu
görülmektedir. Eyleme katılan gençler camide düzenledikleri basın açıklamasında,
geçmişte 6. Filo’yu “denize dökmek” isteyen solcuları taşlayan Müslümanları
eleştiren bir bildiri okuyarak, uzun süre sağ kategori içerisinde dâhil olmuş
“Müslümanların bıraktığı kötü mirası reddettiklerini” vurgulamışlardır.
İslamî bir oluşumun kitle halinde 1 Mayıs alanına doğru yürümesinin
sembolik önemini, Türkiye Cumhuriyeti tarihinde sol ve İslamî hareketler arasındaki
önyargıların ve karşılaşmaların ciddi gerilimler ile malul olması gerçeğiyle
düşünmek gerekir. İslamî hareketlerin bırakmış olduğu mirası reddeden ve tutumunu
sol hareketlerle 1 Mayıs eylemlerinde buluşma arzusuyla ortaya koyan bu yeni
söylem, Türkiye’de İslam ve sol kategoriler arasındaki alışılagelmiş ezberleri
bozabilecek yeni bir imkânın ortaya çıkmasını sağlamıştır.İslamî hareket içerisinden
solla ilişkiye imkân tanıyan bir ayrışma süreci sonucunda ortaya çıkan bu itiraz,
Löwy’nin yukarıda vurguladığına benzer sorulara kapı aralamaktadır:Ne oldu da bir

2 İhsan Eliaçık, İslami hareketlerin sembol mekânı olan Fatih’ten sol hareketlerin sembol mekânı olan
Taksim’e doğru yürüyüşü, “Fatih-Harbiye gerilimini aşma çabası” olarak değerlendirmektedir.
Peyami Safa’nın Fatih-Harbiye adlı romanına atıfla iki farklı dünyanın buluşması gerektiğine vurgu
yapan Eliaçık, Fatih’ten Taksim Meydanı’na doğru yürümelerini de böyle bir amaçla
gerçekleştirdiklerini söylemektedir. Bkz. Oral Çalışlar. 2012. “Fatih-Harbiye Hattından 1 Mayıs’a
İslamcılar”,http://www.radikal.com.tr/yazarlar/oral_calislar/fatih_harbiye_hattindan_1_mayisa_islamc
ilar-1086159 , (02.06.2014).
3

zamanlar solcularla çatışan Müslümanların hareket noktası olan Fatih Camii, 1 Mayıs
sabahı sol söylemin esas özneleri olan işçiler için cenaze namazı kılan
Müslümanların mekânı oldu? Nasıl oldu da gemişte solcularla çatışan
Müslümanlıktan, 1 Mayıs’ta ya da Gezi Parkı’nda solcularla omuz omuza mücadele
eden Müslümanlığa gelindi? Sol kategoriyle bir gerilim halinde olan İslamî hareket
içinden, sol hareketlerle ortak mücadele arzusunda olan devrimci bir muhalif söylem
hangi bağlamda ortaya çıktı? Komünizmle Mücadele Dernekleri’nden, Kapitalizmle
Mücadele Dernekleri’ne nasıl gelindi? Bu büyük değişikliği sağlayan sosyolojik ve
siyasi dinamikler nelerdir?
Çalışma, bu sorulara cevap aramak üzere, İslamcılığın Türkiye’deki genel
dönüşüm serüveni ışığında,İslamî hareketler içinden bir ayrışma süreciyle ortaya
çıkan bu muhalif söylemin nasıl bir sosyolojik zemine yaslandığınıirdelemektedir.
Buradan hareketle çalışmada, Türkiye’de radikal bir nitelikle ortaya çıkan ve geniş
toplumsal kesimleri etkileyen İslamcılığın, 1980’li yıllarda küreselleşmenin de
etkisiyle liberalleşme lehine yaşadığı dönüşümü irdelenmektedir. Bu dönüşümün
hızlandığı bir dönem olarak 2002 yılında iktidara gelen Adalet ve Kalkınma Partisi
(AKP) üzerinde durulmakta ve bu partinin politikaları tartışılmaktadır.
90’lı yıllardan itibaren Türkiye’de meydana gelen sosyo-politik ve sosyo-
ekonomik dönüşümlerin sonucu olarak güçlenmeye başlayan “Muhafazakâr sermaye
grupları”, AKP iktidarı döneminde daha da gelişme kaydetmiş ve buna bir itiraz
olarak, İslam’ın sınıflaşma ve kapitalizm karşısında olması gerektiğini savunan
İslamî bir muhalefet filizlenmeye başlamıştır. Bu muhalefet biçimi; iktidarın
politikalarından yoksulluğun derinleşmesine; sınıflaşmadan Batı ile olan ilişkilere
dek geniş bir uzamda İslamî bir retorikle şekillenmiş ve zamanla örgütlü mücadele
biçimini benimsemiştir. Yakın dönemde ortaya çıkmış olan “KAMU-DER”
(Kapitalizmle Mücadele Derneği)3, “Devrimci Müslümanlar”, TOKAD (Toplumsal
Dayanışma Kültür Eğitim ve Sosyal Araştırmalar Derneği), Emek ve Adalet
Platformu gibi İslamî muhalefet kategorileri, bu sürecin ortaya çıkardığı en önemli
oluşumlardandır.4 Bu dört oluşum, İslamî bir muhalefeti kapitalizm karşıtlığı
zemininde sergilemektedir. Bu çalışmada Anti Kapitalist Müslümanlar (AKM)

3 KAMU-DER (Kapitalizmle Mücadele Derneği), kamuoyunda “Antikapitalist Müslüman gençler”
olarak bilinen oluşumdur. Aynı zamanda bu derneğin üyeleri, kendilerini “Anti-Kapitalist
Müslümanlar” olarak tanımlamaktadır.
4 Bu oluşumlar içerisinde kuruluşu en erken olan, TOKAD’dır. TOKAD 2007 yılında, KAMU-DER
ve Rebeze Kültür Evi 2012 yılında, Emek ve Adalet Platformu ise 2011 yılında kurulmuştur.