milli mücadele yıllarında türkiye ve azerbaycan ilişkileri

391 Pages·2009·3.83 MB·Turkish

T.C.
İSTANBUL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI

DOKTORA TEZİ

MİLLİ MÜCADELE YILLARINDA
TÜRKİYE VE AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ

Hazırlayan:

MEHMAN AĞAYEV

2502010183

Danışman: Prof. Dr. Ali Arslan

İSTANBUL – 2006
ÖN SÖZ

Dünyadaki petrol kaynakları içinde önemli yere sahip olan Azerbaycan, 1991
yılında bağımsızlığını kazanmasının ardından, hem bölgeye komşu ülkelerin, hem
de süper güçlerin ilgisini çekmiştir.
Azerbaycan’ın gerek coğrafi açıdan, gerek etnik konumu, gerekse dil ve kültürel
değerler açısından Türkiye’ye olan yakınlığı ikili ilişkilerin oluşturulmasında ve
geliştirilmesinde uygun bir zemin oluşturmaktadır. Azerbaycan’ı Türkiye açısından
Orta Asya’daki soydaşlarıyla bağlayan bir köprü konumunda görürsek, Türkiye de
Azerbaycan için doğal kaynaklarını Avrupa’ya çıkarılmasında çok önemli bir geçiş
bölgesi oluşturmaktadır. Ayrıca Türkiye’yi stratejik ve politik anlamda
Azerbaycan’ın en güvenilir müttefiki olarak görmek gerekiyor. Bu durum, yalnız
günümüz için değil, 1918 yılında kurulan ilk Azerbaycan Cumhuriyeti döneminde
de söz konusu idi. İşin ilginç tarafı, o dönemde Çarlık Rusya’nın yıkılışına
müteakip, günümüzde ise Sovyetler Birliği’nin çöküşünden sonra iki kardeş ülke
arasında resmi düzeyde ilişkiler başlatılmıştır. Bu çalışmamızda, Mili Mücadele
yılları Türkiye – Azerbaycan ilişkilerindeki siyasi, ekonomik ve kültürel konulara
ağırlık verilmeğe çalışılmıştır.
Bakû- İstanbul- Ankara üçgeninde gerçekleştirilen çalışmalarımız sürecinde,
maddi sıkıntıların yanı sıra, barındığımız yatakhanede yaşanan bazı istenmeyen
olaylar, bir dönem çalışmalarımızı olumsuz yönde etkilese de, özellikle ailemin –
babam Senan Bey’in ve annem Hakikat Hanım’ın – bana vermiş olduğu maddi ve
manevi desteği sayesinde doktora tezimi tamamlamasını bildim.
Buradan bir öneri de Türkiye’deki Milli Eğitim ve Yurtkur Müdürlüklerine
yapmak isterdim. İlgili Kurumlardan, devlet yurtlarında barınan yerli veya yabancı
akademisyen öğrencilerin verimli çalışmaları için, mümkünse daha rahat bir
ortamda barınmalarını sağlamaları rica olunur. Sandalye ve masa bulundurulması
bile yasak olan 4-6 kişilik küçücük odalarda gerçek bir bilim adamlarının
yetişmesini beklemek ne kadar doğru olur, bir düşünüversinler?!
Buradan çalışmamın başından beri yapıcı tavsiyeleriyle beni yönlendiren
muhterem hocam Prof. Dr. Ali Arslan’a müteşekkirim. Ayrıca benim yetişmemde
v
emeği geçen İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü’ndeki
hocalarıma , özellikle Prof. Dr. Mehmet Saray’a, Prof. Dr. Cezmi Eraslan’a ve Doç.
Dr. Halil Bal’a teşekkürü borç bilirim. Ayrıca Fransızca belgeleri Türkçe’ye
tercüme ederek yardımda bulunan İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
Fransızca Mütercim-Tercümanlık Bölümü 3.sınıf öğrencisi Ethem Alğan’a ve tezin
yazılımında yardımcı olan Marmara Üniversitesi Eğitim Fakültesi Matematik
Bölümü 2. sınıf öğrencisi Duran Şahin’e de teşekkür ederim.

Mehman A ĞAYEV
İ stanbul 2006
vi
ABSTRACT

During the National Straggle Years Turkey and Azerbaijan
Relations
Mehman AGAYEV

Study of Turkey and Azerbaijan relations in The National Straggle years,
contains four parts except introduction and conclusion. In the first part of our study
before Mondoros Armistice (30 October 1918) and after Ottoman Government-
Azerbaijan Musavat Government relations is investigated. Furthermore we explain
Azerbaijan Government relations with Anadolu National Movement in the
leadership of Mustafa Kemal Pasha and role of Ankara with Azerbaijan during the
first times of Soviets (28 April 1920).
In the second part untill the establishment of diplomatic relations GNAT (Grand
National Assembly of Turkey), and Soviet Azerbaijan political relations is
explained. In those times relations is known as Turkey-Soviet relations because of
Soviet Russia’s control in Azerbaijan.
In the fall of 1921 response to the GNAT representative Baku sent ambassodor
to Ankara. This means that diplomatic relations between two brother countries is
formally established. GNAT and Soviet Azerbaijan diplomatic relations is
comrehensive explained in the third part of our study.
In the fourth part of our study that time Turkey-Azerbaijan economic and
cultural relations are investigated. In the frame of Turkey-Azerbaijan economic
relations Chester Project, Genoa Conference, and themes like Baku markets are
explained. In cultural relations touched the bounds of Azerbaijan intellectuals with
Turkey, exchange students from Azerbaijan to Turkey and contributions of Turkish
teachers to Azerbaijan education. Azerbaijan’s passing to latin alphabet and the call
of Turkchology Congress in Baku is shortly explained. Besides all, Azerbaijan in
Turkish press in those times, Turkish War of Independence in Azerbaijan press and
issues like these are explained.

iv
ÖZET

Milli Mücadele Yıllarında Türkiye ve Azerbaycan İlişkileri

Mehman AĞAYEV

Milli Mücadele yıllarında Türkiye ve Azerbaycan ilişkileri üzerine yaptığımız
bu çalışma, giriş ve sonuç kısımları dışında dört bölümden oluşmaktadır.
Çalışmamızın birinci kısmında Mondros Mütarekesi (30 Ekim 1918) öncesi ve
sonrası Osmanlı Hükümeti ile Azerbaycan Müsavat Hükümeti ilişkileri
irdelenmektedir. Ayrıca Azerbaycan Hükümeti’nin, Mustafa Kemal Paşa
öncülüğünde Anadolu Ulusal Hareketi ile temaslarına değinilmekte; Azerbaycan’ın
Sovyetleşmesinde ( 28 Nisan 1920) Ankara’nın rolü üzerinde durulmaktadır.
İkinci bölümde ise, diplomatik ilişkilerin kuruluşuna kadarki TBMM Hükümeti
ve Sovyet Azerbaycan siyasi ilişkileri irdelenmektedir. O dönem Azerbaycan,
Sovyet Rusya’nın güdümünde olduğu için ikili ilişkiler, Türk – Sovyet ilişkisi
çerçevesinden ele alınmaktadır.
1921 yılının son baharında TBMM Hükümeti’nin Bakü’de temsilcilik açmasına
karşılık, 1921 yılı Ekim’inde Azerbaycan tarafının da Ankara’ya Büyükelçi
göndermesi ile, iki kardeş ülke arasında diplomatik ilişkilerin resmen kurulduğu
anlaşılmaktadır. TBMM ve Sovyet Azerbaycan diplomatik ilişkileri, bu
çalışmamızın üçüncü bölümünde kapsamlı bir şekilde irdelenmektedir.
Çalışmamızın dördüncü bölümünde ise, o dönem Türkiye – Azerbaycan
ekonomik ve kültürel ilişkileri üzerinde durulmaktadır. Türkiye – Azerbaycan
ekonomik ilişkileri çerçevesinde; Chester projesi, Cenova Konferansı ve Bakü
panayırları gibi konular ele alınmaktadır. Kültürel ilişkiler kapsamında ise;
Azerbaycan aydınlarının Türkiye ile olan bağları, Azerbaycan’dan Türkiye’ye
gönderilen öğrenciler ile ilgili bilgiler verilmekle beraber, Azerbaycan eğitimine
Türkiyeli öğretmenlerin yapmış oldukları katkılara da değinilmektedir.
Azerbaycan’ın Latin alfabesine geçişi, Bakü’de çağrılan Türkoloji Kurultayı
üzerinde de kısaca durulmaktadır. Bütün bunların yanı sıra, o dönemde Türk
basınının Azerbaycan meselesine bakış açısı, Türk Kurtuluş Savaşı’nın Azerbaycan
basınında nasıl yansıdığı gibi konular da ele alınmaktadır.
iii
KISALTMALAR

-ABD: Amerika Birleşik Devletleri

- A.g.e.: Adı geçen eser

- AGİK: Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı

- A.g.m.: Adı geçen makale

- A.g.t.: Adı geçen tez

- AKP: Azerbaycan Komünist Partisi

- ASSC: Azerbaycan Sosyalist Sovyet
Cumhuriyeti

- Azerbaycan Cumhuriyeti MDA: Merkezi Devlet Arşivi

- Azerbaycan Cumhuriyeti
SPİH DA : Siyasi Partiler ve İçtimai Hareketler
Devlet Arşivi

- Azrevkom: Azerbaycan Devrim Komitesi

- BCA: Başbakanlık Cumhuriyet Arşivi

- Bkz.: Bakınız

- BOA: Başbakanlık Osmanlı Arşivi

- C.: Cilt

- Çev.: Çeviren

- D.: Delo(Dosya)- Rusça Arşiv
Dipnotlarında

- Der.: Derleyen

- F.: Fond ( Fon)- Rusça Arşiv Dipnotlarında

- Haz.: Hazırlayan

- Komintern: Komünist Enternasyonal

xiii
- L.: List ( Varak)- Rusça Arşiv
Dipnotlarında

- MK: Merkezi Komite

- No: Numara

- Op.: Opis(Klasör)- Rusça Arşiv
Dipnotlarında

-Politbüro: Siyasi Büro

- RKP: Rusya Komünist Partisi

- RSFSR: Rusya Sosyalist Federatif Sovyet
Cumhuriyeti

- s.: Sayfa

- SSCB : Sovyet Sosyalist Cumhuriyetleri Birliği

- TBMM: Türkiye Büyük Millet Meclisi

- TİTE – A.: Türk İnkılap Tarihi Enstitüsü Arşivi

- TKP: Türkiye Komünist Partisi

- TKT: Türkiye Komünist Teşkilatı

xiv
İÇİNDEKİLER

ÖZET…………………………………………………………………………….İİİ
ABSTRACT……………………………………………………………………...İV
ÖN SÖZ………………………………………………………………………….V-Vİ
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………..Vİİ-Xİİ
KISALTMALAR…………………………………………………………….Xİİİ-XİV
GİRİŞ………………………………………………………………………………1-8

B İRİNCİ BÖLÜM:

I – MONDROS MÜTAREKESİ’NE KADAR AZERBAYCAN ve OSMANLI
SİYASİ-EKONOMİK İLİŞKİLERİ

A- Bolşevik İhtilalinden Sonra Güney Kafkasya’da Ortaya Çıkan
Siyasi Gelişmeler…………………………………………………………………..9-18
B – Azerbaycan’ın İstiklalinden Sonra Osmanlı Devleti İle Yapılan
Antlaşmalar……………………………………………………………………….18-23
C- Enver Paşa’nın Azerbaycan İle İlgili Planları………………………………..24-27
D – Osmanlı Ordusu’nun Azerbaycan Harekatı
1. Azerbaycan’ın Askeri Yardım İsteği…………………………………..28-29
2. Kafkas İslam Ordusu’nun Kuruluşu…………………………………..29-32
3. Güney Azerbaycan’a Askeri Çıkarma………………………………...32-34
4. Bakü’nün Kurtuluşu……………………………………………………35-43
E – Bab-ı Ali İle Yapılan Diplomatik Görüşmeler
1. İstanbul Konferansı’nın Çağrılmasının Amacı………………………..44-45
2. Azerbaycan Heyetinin İstanbul’a Gelişi………………………………45-47
3. Azerbaycan Büyükelçisi Ali Merdan Topçubaşev’in
İstanbul’daki Temasları………………………………………………….47-50
4. İstanbul Görüşmelerinin Sonuçları…………………………………...50-54
F – Türk Ordusunun Azerbaycan’dan Tahliyesi……………………………….55-62

vii
II - MONDROS MÜTAREKESİ SONRASI MÜSAVAT HÜKÜMETİ
DÖNEMİNDE AZERBAYCAN – ANADOLU İLİŞKİLERİ

A- İstanbul ve Bakü İlişkilerinde Soğuk Bir Devre……………………………63-71
B – Aras – Türk ve Güneybatı Kafkas Hükümetlerinin Azerbaycan
İle İlişkilerine Dair
1. Kafkas İslam Cumhuriyeti’nden Aras – Türk Cumhuriyeti’ne
Doğru…………………………………………………………………..71-79
2. Nahçıvan’da İngiliz – Ermeni Taşnak İdaresi………………………79-86
3. Amerikan Genel Valiliği Meselesi ve Azerbaycan Cumhuriyeti
İle Vilayet Arasındaki İlişkilerin Boyutu ……………………………..87-94
4. Güneybatı Kafkas Cumhuriyeti……………………………………..94-98
5. Azerbaycan Parlamentosunda Kars Meselesi……………………….98-103
C – İngiliz – Azerbaycan İlişkileri Üzerine………………………………….103-108
D – Azerbaycan’ın Bağımsızlığının Tanınmasından Bolşevikleştirilmesine
Kadarki Süreç
1.Paris Barış Konferansı’nın Azerbaycan’ın Bağımsızlığını Tanıması.
Bu Olaya Türk Basını ve Kamuoyunun Yaklaşımı………………….109-111
2. 1919 Yılının Sonbaharında Osmanlı ve Azerbaycan Hükümetleri
Arasında Yapıldığı İddia Edilen Anlaşma Hakkında………………...112-117
3. Kafkas Seddi Düşüncesinin Ortaya Çıkışı. Anadolu Hareketi ve
Müsavat Hükümeti Arasındaki İlişkilerde “Tatsız” bir Dönem………117-124
4. Azerbaycan’ın Bolşevikleştirilmesinde Ankara’nın Rolü………….124-134

viii
İKİNCİ BÖLÜM:

DİPLOMATİK İLİŞKİLERİN KURULUŞUNA KADARKİ TBMM
HÜKÜMETİ – SOVYET AZERBAYCAN İLİŞKİLERİ

A- Azerbaycan’da Sovyet İktidarının Tesisinden Sonraki Gelişmeler
1. Sovyet İdaresine Karşı Milli Ayaklanmalar………………………135-140
2. Nahçıvan’da Sovyet İktidarının Tesisi. Halkın Türk – Sovyet
Yakınlaşmasına Tepkisi……………………………………………….140-143
3. Milli Mücadeleye Katılan Azerbaycan Birlikleri…………………..144-148
B – Sovyet Azerbaycan Hükümeti’nin Doğu Politikası Çerçevesinde
Türkiye Politikası ( 1920 )
1. İran’ı Sovyetleştirme Girişimleri………………………………….149-152
2. Azerbaycan Komünist Parti Hükümeti’nin Türkiye’ye Yönelik
Siyasetinin Belirginleşmesi ve Mustafa Suphi Başkanlığında Türkiye
Komünist Teşkilatı’nın Faaliyetleri…………………………………..153-159
3. Anadolu’ya Ordu Gönderilmesi Meselesi………………………….159-160
- a) Enver Paşa’nın Anadolu’ya Ordu Gönderme Girişimi…………..160-162
- b) Bakû’de Türk Kızıl Alayının Oluşturulması ve Anadolu’ya
Gönderilmesi…………………………………………………………162-166
4. Sovyet Azerbaycan’ın Anadolu’ya Destek ve Yardımları………...166-170
5. Azerbaycan Sovyet Hükümeti’nin Malta’daki Türk Esirleri
Kurtarma Girişimi…………………………………………………….171-174
6. Doğu Halklarının Birinci Bakü Kongresi…………………………..174-179
C- Sovyet Azerbaycan’ı ve Türkiye İlişkilerinde Ermenistan Faktörü
1. Ermenistan’ın Sovyetleştirilmesine Kadarki Süreç………………..180-192
2. Nahçıvan Eyaletinin Sovyet Ermenistan’ına İlhak Girişimi……….192-198
3. Moskova Konferansı’nda Nahçıvan’ın Statüsü İle İlgili
Yapılan Görüşmeler…………………………………………………..198-205
4. Türk Heyetinin Sovyet Azerbaycan Hükümeti İle Antlaşma
Yapma İsteği………………………………………………………….206-209
5. Ermenistan’daki Siyasi Gelişmelere Ankara Hükümeti’nin Bakışı..209-211
ix