Table Of ContentMATURİDİ'NİN
KEUM SİSTEMİNDE
İ M ÂN ALLAH VE PEYGAMBERLİK
ANLAYIŞI
(Doçentlik Tezi)
Doç. Dr, Kemal İŞIK
Fütüvvet Yayınlan
Ankara 1980
(Doçentlik Tezi)
Doç. Df, Kemal İŞİK
Fütüvvet Yayınları
Ankara 1980
r
Bu eser, Prof. M. Tâvit et-Tancî, Prof. Dr. İbrahim A. Çu
bukçu, Prof. Dr. Nihat Kekhk, prof. Dr. Mubahat Küyel ve
Prof. Dr. Gavit Sunar'dan kurulu bilim jürisi tarafmdan 1974
Ekim aymda ittifakla Doçentlik Tezi olarak kabul edilmiştir.
İ Ç İ N D E K İ L ER
: Sayfa;
ÖNSÖZ .... ... 5
BİRİNCİ BÖLÜM
, MÂTURÎDÎ
I — Mâturîdî'nin Adı ve -Nesebi ... ... V
n — Çağı, Kültürü ve Eserleri ... ... ... ... ... ... ... ... H
â — Çağı ... ... ...... ... ...... ••• 11
• b —Kültürü ... ... • •••••• •••••• 13
c — Eserleri , ... ... • - ••• 1^
III —- Mâturîdî ve Eş'arı Mezheplerinin özellikleri 21
IV ~ Mâturîdî ve Sapık Fırkalar 32
İKİNCİ BÖLÜM ' •
İMÂN
I — İmânla ilgili Genel Hükümler ... •. ... ... ... 37
. a imânın Tarifi ve Dereceleri ... 37
b İmân ile islâm ve ihsan Arasındaki Derece Farkları 39
c — Küfür, Şekk ve Şüphe .... ... ... ... ... • ^1
II — Mâturîdî'nin îmân Anlayışı 41
a — İmânın Mâhiyeti 41
İ3 _ Büyük Günah ve imân ... ...... ... ... ... ... .... .46
c—-imânda istisna ... ... ... ... ... ... 47
d — Bilgi ve îm.ân Münasebeti ... ... ... ... ... ... 48
e — İmânın Amel ile İlgisi ye insan Bedenindeki Yeri 53
f — imân ve islâm ...... ... ... ... .... 55
g — imânın Yaratılmış Olup Olmaması Meselesi ... ... 59
h — Mukallidin imânı ... ... 60
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ALLAH
I _„ Allah'ın Varlığı ...... ... .;. • 67
lî — Allah'ın Birliği ...... ... ... 74
m — Allah'm Diğer Sıfatları ... ... 81
a — Zatî Sıfatlar ....... ... ... ... ... ... ... -v ... ; 81
b — Fiilî Sıfatlar ... ... ... ..^ ... ... 83
IV — Allah'm isimleri ...... ... ... ... ... .• • 85
a — Allah'a Cisim Admm Verilip Verilemiyeceği Me
selesi ... ... ... ... ... 85
b — Allah'a «Şey» Denmesi ... ... 8.7
c — Allah'a isim ve Sıfat Verilip Verilemiyeceği Meselesi 88
3
V — Allah'ın Fiilleri ... .;. ... /. ... 89
VI — insanın Fiilleri ... ... 90
a — îrâde Hürriyeti ve istitâa (Güç) ...... ... ... 90
b — Kaza ve Kader ... ... ... ... ... ... ... ... 96
VIIΗ Allah'ın Görülüp Görülmemesi ... ... 98
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM
PEYGAMBERLİK
I -^PEYGAMBERLİKLE ÎLGîLÎ GENEL HÜKÜMLER ... ... 103
a — Peygambere Olan ihtiyaç ... ... .......... ... 103
b — Akla Göre Peygamberlik ... ... ... ... ... ... ... - 105
1 — Dünya ve Dinle ilgili Sorunlar .... ...... 107
2 i— İnsanlarla ilgili Sorumlar 107
3 — insanın Yapısı ... 108
c — Peygamber Gönderilmesini Zorunlu Kılan Diğer
Nedenler ... ...... ... 108
II — PEYGAMBERLİKLE İLGİLİ ÖZEL HÜKÜMLER ... ... 110
a — Peygamberlerin İnsanlardan Gönderilmesi ... 110
b — Peygamberlerin Kendi Milletlerinin Diliyle Gönde
rilmesi- : ... , 114
e — Peygamberlerin Birbirlerinden üstünlüğü ...... ... 116
d — Peygamberlere itaat" Zorunluluğu ... .... 117
e — ÎPeygamber Gönderilmedikçe insanın Cezalandırıl
maması ; .... ... ... 117
I I I H z. PEYGAMBER'ÎN. NÜBÜVVETİ ....... ... ... 119
a — Hz. Peygamberin Nübüvvetini îsbatlayan Deliller ... ':119
1 — Hz. Peygamber'in Şahsı ... ... 120
2 — Hissî Deliller ... ... ... ... ; ..V 121
3 ~ Aklî Deliller ... ... ... ...... 122
b ~ Vahiy ... ... ... ... 122
c •— Ktır'ân ...... ... ... ... ... 124
d — Hz. Peygamberle ilgili Diğer Bazı özellikler 126
= 1 — Risâletinin Genelliği ... 126
2 — Risâletin Tebliği ... .............. 127
3 — Hz. Peygamber'in ismeti ...... ... 128
4 — Hz. Peygamber'in Şefaati , 130
SONUÇ ......... ... ... ... 133
BİBLİYOGRAFYA ...... ... ... ... , ... 137
4
O NS Ö 2
Ebû Mansûr el-Mâturîdî, İslâm akidesi ve Kelâmı üzerinde Eh.l-i
Sümıet*in aklî düşüncesini temsil eden ünlü bir imaırLdır, Ayrıca islâm
âleminin'Doğu bölgelerinin'daiıa çok Orta Asya sahasına hâkim bulu
nan ve el-Mâturîdiyye adıyla bilinen büyük bir teolojik mektebin ku
rucusu olarak da, Müslümanlar arasında büyük bir mevki ve şöhrete
sahiptir.
Mâturîdî, İslâm dini, özellikle İslâm akidesi üzerinde bugüne kadar
kuvvetini kaybetmeyen derin izler, engin tesirler bırakmayı başaran
büyük bir otoritedir. Bu alanda telif ettiği eserler, günümüze kadar
intikal etmiştir. Bu. cümleden olarak, meselâ, Kitâbu't-Tevhîd ve
Te'viîâtu^Ku'T'ân adlı eserleri, Müsliimanlar arasında çok meşhurdur.
Kısaca Mâturîdî, islâm tefekkürü, îslâm akidesi ve Kelâmıma yeni.bir
yön veren, yeni, bir ufuk açan büyük bir imam, ünlü bir bügindir.
Buna rağmen Mâturîdî, kendisinden sonra gelenler tarafından bü
yük bir ihmale uğramış ve îslâm âleminin orta bölgelerine hâkim bu
lunan ve e l - E ^ a r i y ye adiyle bilinen teolojik okulun kurucusu ve çağ
daş meslekdaşı Ebû'l-Hasan el-Eş'arî (ölm. H. 324/M. 935 veya H.
330/M. 941) kadar geniş bir araştırma ve inceleme konusu olmamıştır.
îşte bundan dolayı biz, «MâturMÂ^ryin. Kelâm Sisteminde, îmân, A l
lah ve P e y g a m b e r l ik Ankcyişij. konusunu doçentlik tezi olarak seçer
ken, her şeyden önce bu gerçekleri gözönünde tutmayı ve konuyu bıma
göre işlemeyi amaç edindik. îmâm-ı A'zâm Ebû Hanîfe (ölm. H. 150/M.
767)'nin gerek. Kaderiyye, gerekse Cebriyye'ye karşı ileri sürdüğü esas
ları sistemleştiren bu büyük imamın kelâmî konularla ilg-ili göırüşleri-
ni, elimizden geldiği kadar, daha çok kendi eserlerine dayanmak su
retiyle açıklamağa ve bunları, belirli bir ölçüde de olsa, ^n ışığına
çıkarmağa çalıştık. . ,
Ve işte bu amaç ve umutla konuyu işlemiş bulunuyorum. Yorucu
olan bu çalışmamızla ilme ve konu ile ilgilenenlere, birax olsun Hiz
mette bulunduğumuza inanıyorjve bundan -do^lâyr da k^ mutlu
sayıyoruz. '
Dr. Kemal IŞIK
5
B İ R İ N Cİ B ÖL Ü M
M Â T U R Î DÎ
I — Mâturîdî'nin Adı ve Nesebi
Mâturîdî, îslâm kültürü ve özellikle islâm akîdesi ve Kelâm'ı üze
rinde daha çok aklî düşünceyi temsil eden ve Mâturîdîyye adını alan
büyük bir teolojik mektebin kurucusudur/ Ehl-i Sünnet okulunun iki
ünlü liderinden biri olan bu büyük imamın tam adı, Ebû Mansûr Mu"
h a m m ed b_.Muhammed b.Mahmûd el-MâturMî'dir. Mâverâünnehr'de Se-
merkand'm bir köyü veya mahallesi olan Mâturîd veya Mâturit'te doğ
muş olduğundan, buraya nisbetle kendisine ^eJ-Mâturîdu denmiştir.^
Bazan adına Semerkand da eklenmek suretiyle, kendisine «Ebû M a n
sûr el-Mâturîdî es-Semerhandî» de denmektedir. Bundan başka kendisi
ne aynca, «Alainu^l-Hudâ»^ oiÎ7nâmu%Hudâ^ ye <>^tmâmu'l-MütekeUimîn»
gibi bazı lâkablar verilmektedir ki, bunlar = da kendisinin gerek ilim.,
gerekse İslâm inancını, özellikle Ehl-i Sünnet akîdesini savunmada gös¬
terdiği üstün çabalar ve büjâik başarılar yönünden arkadaşları ve ça
ğında yaşamış, bilginler arasındaki müstesna yerini ve değerini gös
teren belgelerdir.^
1 Bk. D. B. Macdonald, «Mâturîdî» Mad, İslâm Ansiklopedisi, C. VII, s. 404,
İstanbul 1956; Sa'deddîn et-Teftezânî, ;Şerhu'l- Makâsıd, C. lî, s., 199, istanbul
• 1277; Prof. Muhammed h. Tâvit et-Tancî, Abû Mansûr al-Mâturîdî, jlâhiyat
Fakültesi Dergisi, C. ÎV, S. I-II, s. 1, Ankara 1955; Prof. Yusuf Ziya Yörükan,
Kitâb-u Tefsîri't-Esmâ ve's"Sıfat Hakkında, İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı
I, s. 104, İstanbul 1952. .
2 Bk.' es-Sem'ânî, Kitâbu'I-Ensâb, s. 498, Leiden-London 1912j Mâturidî, Ki-
4âbu*t-Tevhîd, Dr. Fethullah Huleyf Mukaddimesi, s. 1, Beyrut 1970;, M./Şe
ref eddin «Yaltkaya»", ^Türk Kelâmcılan, Darülfünun İlahiyat Fakültesi Mec
muası; "Sayı 23:, Ş.3, İstanbul 1932; Gibb, H.A.R. ve Kramers, J_,H^e|-Mâturîdi
Mad., Shorter Encyclopaedia of Isiam. s, 362, Leiden-London 1961.
3 Bk. ez;-Zebîdî, İthafuVSâde eî-Muttakîn bl Şerh Esrar îhyâ'Uîûmi'd-Dîn, C.
II, s. 5, Kahire tarihsiz; ei-Laknavî, Muhammed Abdulhayy, el-Fevâidu'rBe-
hiyye fî Terâcîmi'i-Hanefiyye,, s. 195, Kahire 1324. «
7
I
Mâturîdî'nin gerek hayatı, gerekse ailesi hakkında kesin olarak hiç
bir şey bilinmemekle beraber, bazı tarihçiler, nesebinin, Hz. Peygam
ber Medine'ye hicret ettiği zaman ilk olarak evine inip misafir, kaldığı
Ebû Eyyûb Hâlid b. Zeyd b. Kuleyb el-Ensârî'ye dayandığım"^ ve bunun
için de adımn sonuna ^eî-Ensârîı^ lâkabmm eklenmiş olduğımu zikret
mektedirler.^ • '
Burada hemen kaydedelim ki, B r i t i sh Museum'dz, Or. 12781 numa
rada kayıtlı ve Ebûl-Kasım İshak b.Muhammed el-Mâtûrîdî (Ölm. H'.
342/M.953)'ye a,it <^Kit|b-u Nakdil-Mubtadia mine's-Şeyâdil-A'zâm alâ
Tarîkatil-lmami'l-A'zâm Ebî Hanîfe» adh yazma bir eserin varlığından
bahsedilmekte ye Prof.. A. S. Tritton tarafmdan bu eserin yazarının,
büyült bir ihtimalle, Mâturîdî okulunu kııran meşhur îmâm Ebû Man
sûr el-Mâturîdî'nin öz kardeşi olabileceği ileri sürülmektedir. Aynı za
manda bu şahsın, fıkıh ve kelâm konularında imâm Mâturîdî'den ders
almış ve onun talebeliğini yapmış olduğu da zikredilmektedir.e Prof.
Tritton'un ileri sürdüğü bu görüşün doğruluğu hususunda ihtilâfa dü
şülmüştür. Meselâ, ffi^a!m't-Tet;M(^'in naşiri, bazı kaynaklara dayana
rak, onun, Mûturîdî'nin talebesi olabileceğini kabul etmekle beraber,
kardeşi olabileceğini, aralarındaki isim farklılığını delil gc^termek sure
tiyle, reddetmiş ve bu şahsın «el-Hakîm es-Semerkandî» lâkâbıyle anı
lan ..el-Kâdî Ebû'i Kâsım-îshâk b. Muhammed b. ismail (Ölm. O. 340/M.
951)'den bankası olmadığını ileri sürmüştür.^
4 Bk. es-Sem'ânî, Kitâbu*l-Ensâb, s. 498; ez-Zebîdî. Îîhâfu's-Sâde, C. II, s. 5; Mâ
turîdî. Kitâbu't-Tevhîd, Var. 1 Hamiş. Cambridge Uni. Ktb., yazma, No:
Add. 3651; aynı eserin Dr. Fethullah Huleyf tarafmdan neşri, Mukaddime, s. 2. -
5^ Bk. el-Beyâdî, :Kemâleddin Ahmed, Isârâtul-Merâm min İbârâtil-îmâm, s.
23. Kahire 1368/1049. ' ^
6 Bk. A. S, Tritton,-An Early "VVerk from the Şchool of al-Mâturîdî. joumal of
the Royal Asiatic Society of Great B^itain and Ireland, s. 96-99. Parts, 3,4;
el-M:turidi, Kitâbu't-Tevhîd, Dr. Fethullah Huleyf Mukaddimesi, s. 2.
7 Bk- Kitâbu't-Tevhîd, naşirin önsözü, s. 2- Dr. Fethullah Huleyf'in, sözü geçen
düşüncesini ileri sürerken dayandığı kaynaklar için . b_âkımz:' el-Laknavi,
. el-Fevâidu'l-Behiyye, s. 195"; el-Kefevî, Mâhmûd, b. Süleyman,' Tabakâta K e --
^_lâJb^^Alijma-^yâ^ min Fukahâ Mezhebi*n-Nu'^âni'i - Muhtar, Var. 130,
Spazma, Daru'l-Kutubil-Mıs'rıyye. No: 84; Keza bk. var. 117 b-118 a. Süley-
mâniye Ktb. CâruUah BL yazma No: 1580; Dr. Eyyûb Alî. el-Akîdetul^Mâtu-
rîdîyye, Kahire Üniversitesi, Daru'l-^Ulûm Fak. Yazma, No: 48/24954.
8
Mâturîdî'nin doğduğu târih hakkında da kaynaklarda kesin bir bil
gi yoktur. Her nekadar bazıları, H. 248/M. 862 yılında vefat eden Mu-
hammed b. Mukâtil er-Râzî'nin, Mâturîdî'nin hocalarından biri olduğu
gerekçesiyle, onun H. 238/M. 852 yılları civarında doğmu§ olabileceği-
ni^ ileri sürüyorlarsa; da, bu görüşün doğruluk derecesi hakkında şüp
heye düşülmektedir. Zira bu.görüş kabul edildiği takdirde, Mâturîdî'-
nin yüz yıla yakın yaşamış olması gerekmektedir. Çünkü bilindiği gi*=
bi, bütün tarihçiler kesin olarak,onun, H. 333/M. 944 yılında öldüğü hu
susunda ittifak etmişlerdir.^ . ^ .
' Mâturîdî'nin- gerek hayatı, gerekse ilmî. hüviyeti hakkında, dahâ
önce de' belirttiğimiz gibi, belli başh İslâm fırkalarına dair eserlerde
aydınlatıcı bir bilgiye rastlamak mümkün değildir. Hattâ kaynak eser
sayılan bazı kitaplar, Kelâm ilmine ve bu sahada şöhrete ulaşmış di
ğer bilginlere veya mezhep sahiplerine büyük bir yer "ayırmış olmala
rına rağmen, her nedense Mâturîdî^den tek 'kelimeyle dahî bahsetme-
meyi âdeta kendilerine tatsal bir görev saymışlardır. Meselâ, el-Bağ-
dâdî (Ölm. H. 429/M. 1037)Ebûl-Muzaffer el-Isferâyinî (Ölm. H.
471/M. 107S)i\ îbn Hazm el-Endelusî (Ölm. H, 456/M. 1063)^2, eş^Şeh-
reştanî (Ölm. H. 548/M. 1153)^^ gibi ünlü bilgmler, eserlerinde ondan
tek kelimeyle bahsetmedikleri gibi, tbn Haldun (Ölm. H. SOS/M. 1405)
dahî «Mî^feocMime^sinde, Kelâm ilminin tarihçesini yaparken^^ Mâturî-
dfyi zikretmekten kaçınmıştır. Keza, kendisinden elli jaldan.az bir za
man sonra ölen Îbnu'n-Nedîm (Ölm. H. 379/M. 987) de <^ehFihrist. adlı
eserinde, Mâturîdî'nin muâsna ve Mısır'da Hanefîlerin şeyhi ve Ehl-i
8 Bk. Eyyûb Aü. A. History of Müslim Philosophy, C. I. s. 260, Wiesbaden 1963;
Kitâbu't-Tevhîd, Naşirin önsözü, s. 2.
9 Tafsilât için bakımz: el-Bağdâdî, İsmail Paşa, Hçdiyyetül-Ârifîn Esmâu'l-Mûel-
lifîn ve AsânU-Musanniün, C..II, s. 36, İstanbul 1955; İbıi Kutlubuğa, Ebû'l-Adl
Zeynuddîn Kasım, Tâcu't-Terâcim fi-Tabakâti'l-Hanefiyye, s. 59, Bağdad 19t32;
el-Laknavî, el-Fevâidul-Behiyye, s, 195; ei-Kefevî, Tabakâtü Ketâib-i^Aliânii'l^
. Ahyâr, Var. 110 a- 110 b, Süleymâniye-Kütıİphânesir Cârüllah Bölümü. No.
1580; el^Mâturîdî, Kitâbü*t"Tevl^^^^^ Huleyf Mukaddimesi, s. 2.
1^ Bk^el-Bağdâdî; EM..Mansûr Abdulkâhir b. Tâ^ir, el-Fark beyneTFırak. Ka-'
hire 1367/1948; Kitâb-u'UsûlTd-Dîn, İstanbul 1346/1928.
U Bk/ el4sferâyinî, Ebûl-Muzaffe^^ et-Tabsîr ffd-Dîn, Kahire 1359/1940...
12 Bk. İbn Hazm, Ebû Muhammed Alî b. Ahmed. Kitâbu'l-Fasi fi'l-Milel veTEhvâ'
ve'n-Nihal, Kahire 1317-1321.
13 Bk. eş-Şehrestânî. Ebû'l-Feth Muhammed b. Abdulkerim b. Ebi Bekr Ahmed,
el-MiIel ve'n-Nihal, Kahire 1381/1961. ^ .
.14 Bk. İbn Haldun, Mukaddime (Târih), s. 382, Mısır Bulak Bas. 1284.
9
