Table Of ContentKompendium
biograficzno-informacyjne
Wielkiej Emigracji
1831-1900
napodstawie spisow, sprawozdan emigracyjnych,
nekrologmpmsowych, pme o nekropoliach, wspomnien itp.
opracowal
Zbigniew Sudolski
ancYi& n
Warszawa 2011
© Copyright by
Zbigniew Sudolski and Wydawnictwo Ancher, Warszawa 2011
Projekt graficzny okiadki
beCreative.pl Group
Redaktor prowadzący
Daria Bijok
Wydanie publikacji dofinansowane przez
Ministerswo Nauki i Szkolnictwa Wyzszego
Wydawnictwo ANCHER
04-691 Warszawa, ul. Paczkowska 40
tel. 0-22 4656600
e-mail: [email protected]
www.ancher.pl
ISBN 978-83-85576-35-8
Druk i oprawa:
Podlaska Spóldzielnia Produkcyjno-Handlowo-Uslugowa
Bialystok, ul. 27 Lipca 40/3, tel./fax (85) 675-48-02
Refleksje nad kartoteką emigracj i polskiej
lat 1830-1900
Wielki exodus Polakow po klęsce powstania 1830-1831 roku može byč rozpatrywany
niemal w kategoriach biblijnych. Uczestniczyli w tej wędrowce przede wszystkim męž-
czyžni, kobiety naležaly do wyjątkow jako osoby towarzyszące, rzadko byly obarczone
„winą”, jak ich męžowie uczestniczący bezpošrednio w walce. Tęsknota za wolnošcią,
pragnienie wywalczenia niepodleglošci kraju decydowalo o spontanicznym zasileniu sze-
regow militamych. Rozsądek, analizowanie realnych mozliwosci zwycięstwa nie byly w
najmniejszym stopniu brane pod uwagę. Tak rodzila się typowo polska egzaltacja niepodle-
glošciowa, kompletny brak glębszej refleksji, ktory prowadzil do narastania dąžen niepod-
leglosciowych lat 1846-1848, zakonczonych największą klęską - powstaniem 1863 roku.
Dąženia te aczkolwiek w nieporownywalnie mniejszym stopniu zasilaly wciąž szeregi pol
skiej emigracji, pozbawiając kraj niejednokrotnie najzdolniejszych jednostek.
Rozmiary polskiej emigracji w XIX wieku sklanialy niekiedy, w miarę organizowania
się uchodzcow, do sporządzania aktualnych spisow potrzebnych do biežących kontaktow,
jak i z myšlą o koniecznošci dania swiadectwa przyszlošci. Mimo zachowania się przy-
najmniej trzech wiarygodnych wykazow emigrantow politycznych XIX wieku, rozmiary
tej wędrowki okrešlane są często w kategoriach fantastycznych na okolo 30 tysięcy žol-
nierzy, oficerow, dzialaczy i publicystow. Warto jednak powrocic do žrodel i rozpatrzyc
zachowane spisy, by moc sporządzič podstawowy informator o ludziach wyzutych z oj-
czyzny, zmuszonych do tulactwa, najczęšciej umierających z dala od kraju. Jak wyglądal
ich los, gdzie znaležli gošcinę, jak žyli, czym się zajmowali, i w koncu jaka ziemia stala się
dla nich miejscem ostatecznego spoczynku.
Wsrod zachowanych spisow emigrantow, zdecydowanie dotąd niedocenionych, nale-
žy wymienic przede wszystkim kartotekę sporządzoną niemal na biežąco przez emigranta
Jana Bartkowskiego, zachowaną w zbiorach Biblioteki Polskiej w Paryžu pt. Spis zmar-
iych emigrantow 1832-1892, nazywanąw skrode Cmentarzykiem (sygn. BP. 414). Rzad
ko byla ona udostępniana historykom - dostęp do niej zawdzięczam dhigoletniej i wiel-
ce zashižonej bibliotekarce Biblioteki Polskiej w Paryžu, niežyjącej juž šp. Wandzie Bor-
kowskiej, ktorej skladam spožnione wyrazy wdzięcznošci. Często nieslusznie kartotekę tę
utožsamiano z tekstami pamiętnikarskimi Bartkowskiego, jak Kilka wspomnien o zmar-
5
fych emigrantach (Bibl. Czartoryskich, Krakow, sygn. 3655), lub tež z pamiętnikiem pt.
Wspomnienia z powstania 1831 i pierwszych lat emigracji wydanych przez Eugeniusza
Sawrymowicza, Wydawnictwo Literackie, Krakow 1961. Wartosc kartoteki Jana Bart-
kowskiego poza cennym podaniem informacji biograficznych o emigrantach polega rôw-
niež na niezastąpionym a niezwykle cennym opisie osobowosci niektörych zupelnie nie-
znanych tulaczy, ich charakteru, zachowanych opinii srodowiska itp.
Drugim spisem emigrantôw, zdecydowanie bardziej rozpowszechnionym wsröd ba-
daczy chočby z tej racji, iž byl drukowany kilkakrotnie i aktualizowany w latach czter-
dziestych XIX wieku, byl Almanach historyczny... Adolfą Tadeusza Krosnowskiego (ty-
tul w języku ffancuskim: Almanach historique ou souvenir de 1’emigration polonaise, Pa-
ryž 1847; wydanie poszerzone 1837, 1841, 1846).
Trzecim zrödlem jest praca Hieronima Kunaszowskiego o wielkiej emigracji pt. 2y-
ciorysy uczestnikowpowstania listopadowego, Lwow 1880.
Wymienione prace tworzą podstawowy zrąb wiadomosci o emigrantach polskich w
XIX wieku, zweryfikowany i dopelniony dzięki istniejącym najnowszym monografiom o
zagranicznych nekropoliach polskich, jak Marii Ireny Kwiatkowskiej: Groby polskie na
cmentarzach Rzymu, Warszawa 1999; Jerzego Skowronka: Cmentarz polski w Montmo
rency, Warszawa 1986; Andrzeja Biemata i Slawomira Gorzynskiego: Polacy pochowani
na cmentarzach Montmartre oraz Saint Vincent i Batignolles w Paryžu, Warszawa 1999;
Malgorzaty Gmurczyk-Wronskiej i Andrzeja Wronskiego (red. A. Biemata): Inskrypcje
grobôw polskich na cmentarzach w Paryžu: Montparnasse, Warszawa 1991, Inskrypcje
grobôw polskich na cmentarzach w Paryžu: Neuilly Vaugirard Mont rouge Clichy Gen-
tilly Grenelle, Warszawa 1992. Wreszcie na uwagę zasluguje praca Andrzeja Biemata, Sla
womira Gorzynskiego i Piotrą Ugniewskiego: Inskrypcje grobôw polskich na cmentarzach
w Paryžu: Perè Lachaise, Warszawa 1991. Prace informujące o grobach polskich na cmen
tarzach zachodnio-europejskich (rzymskich i paryskich) pozwolily uzupelnič i ustalič in-
formacje podane przez Bartkowskiego, Krosnowskiego czy Kunaszowskiego; interesująca
byla przede wszystkim možliwošč poszerzenia ilosciowego spisu emigrantöw-weteranöw
walk niepodleglosciowych.
Gniazdo
Jednym z podstawowych pytan, ktore nasuwa się gdy przeglądamy spis wychodzcöw
polskich to ich pochodzenie, miejsce, srodowisko i wiek w jakim rozpoczynali swątulaczą
wędrowkę. W przewažającej mierze byli to ludzie mlodzi, dochodzący do pelnoletnošci,
wychowani w tradycji niepodleglosciowych i podejmujący bron zgodnie z duchem rodu
od swych ojcöw i dziadöw. Rzadko, ale zdarzali się starzy weterani, ktörzy chrzest bojo-
wy rozpoczynali jeszcze w czasach konfederacji barskiej, powstania kosciuszkowskiego,
Legionow czy wojen napoleonskich. Wzmszające jest to žywe swiadectwo walki przeka-
zywane z pokolenia na pokolenie. Nie ulega wątpliwošci, že to przede wszystkim ze szla-
checkich dworöw rekrutowaly się zastępy bojowniköw o wielką sprawę niepodleglošci,
stąd emigrantami byli ludzie posiadający na ogöl stopnie wojskowe, rzadziej byli to prošci
6
žolnierze, zapewne pochodzenia chiopskiego. Nie da się dziš w oparciu o posiadane dane
okrešlič skąd większošč z nich pochodziia, aie zastanawiające są dane i proporcje pozwa-
lające snuč hipotetyczne wnioski. Na stosunkowo niewielką ilošč 1500 uchodzcôw, ktô-
rych rodowôd udalo się zidentyfikowac, najliczniejszą grupę stanowiącąblisko polowę tej
liczby tworzyla mlodziež z terenôw Litwy, Žmudzi (ok. 450 męžczyzn), Wolynia, Podola i
ziem ukrainskich (ok. 200); znamienne rowniež, iž z terenôw wschodnich Rzeczpospolitej
- z Augustowskiego, Podlasia, a takže z Lubelskiego pochodziia znaczna ilošč mlodych
žolnierzy (ok. 250). Z ziem centralnych rozdartej Rzeczpospolitej najliczniej oczywiscie
reprezentowani są wojskowi z Krakowskiego i Galicji (ok. 140) oraz z Warszawy i Mazow-
sza (ok. 180). Znacząco reprezentowane jest takže Plockie (ok. 100), Poznanskie (ok. 70),
Sandomierskie (ok. 50) i Kieleckie (ok. 60). Szeregi emigrantôw zasilila tež w roku 1844
grupa 20-osobowa zwolniona z wiçzienia pruskiego w Magdeburgu.
Znacząca częšč mlodziežy podejmująca walkę przerwala studia rozpoczęte na wyž-
szych uczelniach w Warszawie lub Wilnie, ktôre požniej z powodzeniem kontynuowala na
Zachodzie Europy. Tylko nieliczni mieli juž ukonczone studia lub okrešloną praktykę za-
wodową. Potwierdza to mlody wiek wychodzcôw. Większošč z nich swôj pierwszy chrzest
žyciowy i bojowy przeszla w powstaniu listopadowym, nieliczni dolączyli do tej potęžnej
grupy wychodzcôw dopiero po roku 1848 (ok. 20), czy 1863 (niewielu ponad 10). Tak więc
odtworzenie pelnej kartoteki emigracji polskiej w XIX wieku, mimo ušcišlenia, pozostaje
mimo wszystko niepelne.
Kierunek emigracji
Znacznie pelniejszymi danymi dysponujemy okrešlając miejsce pobytu emigrantôw.
Podstawowe stwierdzenie, j akie się nasuwa to zdecydowane zainteresowanie uchodzcôw
Francją, a szczegôlnie Paryžem, jako miejscem docelowego pobytu. Nietrudno odpowie-
dzieč na pytanie, dlaczego tak się dzielo. Decydowalo o tym nie tylko przekonanie, že
Francja, a przede wszystkim Paryž, byl wôwczas centrum kultury europejskiej, aie tež pa-
mięč wspôlnego przežycia epoki napoleonskiej i wplyw aktualnych wydarzen rewolucji
lipcowej 1830 roku, ktôra osadzila na tronie dynastię orleanską i ožywila hasla Wielkiej
Rewolucji Francuskiej. Z pewnošcią niemaląrolę odgrywal fakt, iž mlodzi szlachcice na
ogôl znali, przynajmniej biemie, język francuski. Stąd tež Francja stala się Mekkąprzyj-
mującąblisko 80% emigrantôw po klęsce 1831 roku. Znaczna ich częšč pozostawaia w
Paryžu, inni szukali szczęšcia w calym kraju, osiadając niemal we wszystkich departamen-
tach tego rozleglego kraju. Z 86 departamentôw zaznaczonych na mapie administracyjnej
Francji w polowie XIX wieku, sądzę, že nie bylo departamentu, ktôry nie gošcilby wôw
czas uchodzcôw z Polski.1 Poza Paryžem bardzo populame bylo Montpellier z uwagi na
možliwošč podjęcia tam studiôw medycznych. Pierwsza fala emigracji zostala skierowana
przez wladze francuskie do zorganizowanych zakîadôw emigracyjnych w Awinionie (ok.
1200 osôb), Châteauroux (ok. 620 osôb), Besançon (ok. 800 osôb), Bourges (ok. 1000
osôb), pomniejsze zaklady liczące po kilkadziesiąt osôb istnialy w Lonę-le-Saunier, Salins
i Dijon. Najpožniej powstal i dzialal najkrôcej zaklad dla emigrantôw polskich w Bergerac
7
dla okolo 400 osôb, w ktôrym znaležli się przesiedlency z Awinionu i Besançon. Wkrôtce
zaklady okazaly się kužniąmyšli lewicowo-demokratycznej i ogniskiem zarzewia rewolu-
cyjnego. Wystarczy wspomniec, že w Bourges zawiązalo się Towarzystwo Demokratyczne
Polskie. Po likwidacji zakiadôw fala emigrantôw polskich rozlala się po wszystkich depar-
tamentach. Znacząca ilošč, bo ok. 180 uchodzcôw zaciągnęlo się do Legii Cudzoziemskiej
i služylo w Algierii będącej wôwczas koloniąffancuską.
Wsrôd innych krajôw europejskich, ktore staly się punktem docelowym emigracji,
niewątpliwie pierwsze miejsce zajmowala Anglia i jej stolica Londyn. Jak w przybliženiu
pozwala ustalič przegląd spisu emigrantôw, až okolo 400 osôb skierowalo tam swoje kroki.
Znamienne, že pewna nieliczna grupa (ok. 20) dotarla na naležącą wôwczas do Anglii wys-
pę Jersey; w grupie tej znalazl się bratanek poety Antoniego Malczewskiego. Znaczna gru
pa, bo okolo 130 osôb, skierowala swoje kroki do Belgii, niewątpliwie zdecydowala o tym
niezbyt duža odleglošč tego kraju od stron ojczystych. Poza tym stosunkowo znaczne gru-
py mlodych rozbitkôw osiadly w Szwajcarii (ok. 50 osôb), w Hiszpanii i Portugalii (ok. 40
i 30 osôb). Malym zainteresowaniem cieszyly się natomiast Niemcy (ok. 20 osôb), trakto-
wane najczęšciej jako kraj tranzytowy; do Wloch skierowalo się ok 15 osôb, podobnie jak
do Turcji. Zupelnie natomiast sladowe ilošci emigrantôw, zaledwie kilkuosobowe grupy,
odnotowujemy w Austrii, na Wçgrzech, Rumunii i w Bulgarii.
Z krajôw poza europejskich najliczniejszą grupę reprezentowali wychodzcy udający
się do Ameryki (ponad 550 osôb); poza tym zupelnie sladowe zainteresowanie wzbudzily
takie kraje jak Australia, Chile, Brazylia czy Meksyk. Ješli chodzi o Amerykę to istniala
nawet prôba lansowana przez Kazimierza Rakowskiego (ur. 1810? w Plockiem, podpo-
rucznika 6 pulku strzelcôw, następnie kapitana w powstaniu 1863 roku) založenia kolonii
w Teksasie, nazywanej w projektach „Nową Polską”. Pomysl ten nie znalazl jednak szer-
szego rozglosu, zapewne z uwagi na to, že podjęcie takiej inicjatywy wymagalo pozostania
na stale na emigracji, podczas gdy mlodzi wychodzcy traktowali swoją wędrowkę jako
przejšciową, zdecydowanie mlodziencząprzygodę, ktôra miala się zakonczyč rychlym po-
wrotem do kraju.
Žrodla utrzymania
Niewątpliwie podstawową i zrozumialą troską mlodych emigrantôw nieprzyzwycza-
jonych na ogôl do myšlenia o potrzebie zapewnienia sobie codziennej egzystencji i stalych
žrodel utrzymania stalo się dąženie do zdobycia zawodu. Do wyjątkow naležaly jednostki
calkowicie zagubione w nowej sytuacji, ktôre ulegly losowi, poddaly się ciąžącemu nad
nimi fatum, žyly z žoldu i zasilkôw, niejednokrotnie ginęly z nędzy i glodu, uciekaly się
do czynôw niegodnych (kradzieže, zbrodnie, falszerstwa weksli czy žycie z jahnužny). Nie
brak bylo wsrôd tej grupy emigrantôw zawodowych przestçpcôw, ktôrzy poglębiali nie-
chęč lub wrogosc wladz do Polakôw.2 Kroniki notująagentow i szpiegôw austriackich i ro-
syjskich, awantumikôw i oszustôw jak wspoldzialający z Henrykiem Klimkiewiczem Leon
Rabski, ktôry skrzyknąl bandę zložoną z Alfreda Gieraldowskiego, Jozefą Jaskierskiego,
Makarego Lukowskiego; znany z lotrostw byl Antoni Boczynski. Wątpliwą byla profesja
8
gracza na gieldzie W. Oslawskiego, przemytnika J. Lokcikowskiego, czy calkowicie god-
ne pogardy i potępienia role szpiegôw policyjnych šledzących wlasnych rodakôw - flmkcje
takie pelnili Teodor Rostkowski czy Antoni Szymanski; pierwszy z nich zapewne dręczony
wyrzutami pogrąžyl się w pijanstwie. Poza tak skrajnymi przypadkami dobrowolnego po-
stawienia się poza nawiasem polskiej spolecznošci emigracyjnej, zdumiewa rožnorodnošč
zawodôw i wykonywanych prac, ogromna inwencja i zdolnošč przystosowania się do kaž-
dej sytuacji.
We Francji zdecydowanie najwiçcej mlodych, bylych wojskowych (ok. 70 %), po-
dejmowalo pracę „konduktorôw drôg i mostôw”, czyli kierownikôw prac komunikacji pu-
blicznej; niekiedy možemy konkretnie okrešlič zakres wykonywanych czynnošci - w ad-
ministracji „drogi želaznej” parysko-londyhskiej pracowal np. Aleksander Krassowski;
nadzorcą kolei w Dijon byl Malecki (?), a przy budowie kolei przez rzekę Goronne za-
trudniony byl W. (?) Kožpinski. Ci, ktôrzy ukonczyli studia techniczne podejmowali pra
cę inžyniera geometry, jak Aleksander Bednawski, lub jak fabrykant maszyn parowych Ja-
kub Karpinski.
Dužym zainteresowaniem cieszyl się zawôd lekarza, stąd došč często podejmowano
studia medyczne w Akademii Medycznej w Montpellier, Paryžu, Giessen, Dublinie lub
w Edynburgu. Kilkudziesięciu męžczyzn bylo czynnymi lekarzami, jeden specjalizowal
się w okulistyce, kilku w weterynarii; pracę lekarza na Statkų przewozowym kursującym
z Marsylii do Turcji podjąl Franciszek Malinowski, a chirurgiem na okręcie kampanii in-
dyjskiej byl Adam Lyszczynski. Farmaceutą I klasy byl F. (?) Sokolowski. Wykaz lekarzy,
aptekarzy i weterynarzy podaję w studium Tragizm doli emigrantei?
Pokažną grupę zawodowąstanowili prawnicy, ktôrzy zapewne ukonczyli studia i prak-
tykowali w tym zawodzie juž w kraju ojezystym - mamy więc agenta sądowego i tlumacza
przysięglego, adwokata czynnego w Tuluzie (A. St. Jablonskį), obroncę spadkobiercôw
Tadeusza Košciuszki, Kacpra Tochmana; cenionym adwokatem w Awinionie byl Michal
Smolenski.
Częšč emigrantôw przejawiających uzdolnienia językowe podjęla pracę nauczycielską
w domach prywatnych lub w szkolnictwie - zostali nauczycielami języka angielskiego,
francuskiego, niemieckiego, polskiego, niekiedy kaligrafu, rysunkôw lub muzyki. Niewąt-
pliwie umiejętnošci te wyniesli w większošci jeszcze z domu rodzinnego lub szkôl kra-
jowych.
Pokažną grupę kilkudziesięciu męžczyzn stanowili księža, ktôrzy zawôd duszpaster-
ski rozpoczęli jeszcze w stronach ojczystych, jako wikariusze w parafiach, potem jako ka-
plani wojskowi. W nowej sytuacji pelnili nadal funkeje duszpasterskie przy parafiach fran-
cuskich, niekiedy polskich. Byla to grupa najmniej naražona na stres związany z pelnionym
zawodem.
Došč znaczna byla wsrôd emigrantôw grupa męžczyzn uzdolnionych artystycznie
- znani byli jako portrecišci, miniaturzyšci, malarze batalistyczni, kopišei arcydziel Luwru
(Teofil Kwiatkowski); za malarza, jednego z najlepszych szkoly Vemeta i Delacroix uwa-
žany byl Karol Malankiewicz; znany jako artysta byl takže J. Czermak. Znacznego ma-
jątku dorobil się malarz i ilustrator dziel Mickiewicza Jan Tysiewicz, ktôry cztery wille za-
9
kupione w Montmorency zapisal w testamencie na rzecz Biblioteki Polskiej w Paryzu. Ko-
lorowania map geodezyjnych podj^l si? T. Micztowt; rysownikiem map brzegow Stanow
Zjednoczonych byl M. A. Sengteller, rysownikiem i paleografem zostal Adam Pilenski.
Mniejszych ambicji i umiej?tnosci byli zdecydowanie malarze pokojowi czy malarze po-
wozow. Nie brak bylo fotografow czy paraj^cych si? ksi?garstwem, jak Ignacy Jankowski.
Artystycznq. dusz? i zdolnosci manualne musial rowniez posiadac Jozef Syrewicz, ktory
wyrabial ciesz^ce si? popytem tabakierki z kory brzozowej (czas zatarl jakikolwiek slad tej
interesuj^cej dzialalnosci).
Pewna grupa emigrantow ujawnila zdolnosci muzyczne; jednostki osi^galy nawet
znacz^ce sukcesy, jak nadwomy gitarzysta krolowej hiszpanskiej Marii Krystyny Jan
Szczepanowski, czy skrzypek w orkiestrach teatralnych Jozef Szczapinski lub pierwszy
skrzypek orkiestry teatralnej z Aix Jan Nepomucen Wanski. Nie zabraklo tez fabrykanta
instrumentow muzycznych, czy doskonalego robotnika w fabryce fortepianow Aleksan-
dara Kazimierskiego.
Poza tym zdumiewa inwencja i zdolnosc podejmowania roznorodnych zawodow, jak
krawca, kapelusznika (m?skie kapelusze wyrabial np. Kazimierz Rakowski), a wlascicie-
lem skladu pior do kapeluszy damskich w Paryzu byl Samulski, za pierwszego szewca pa-
ryskiego uznany zostal Wojciech Sakowski; w Tunisie na utrzymanie swoje pracowal pol-
ski siodlarz, w Turcji szklarz, gdzie indziej tapicer; bylo kilku jubilerow, zegarmistrzow,
fiyzjerow i cyrulikow, szlifierzy, ogrodnikow oraz mlynarzy i stolarzy. Niektorzy nie stro-
nili od prac ci?zkich, wymagaj^cych zarowno sil, jak i zdrowia. Podziw wzbudzajq, za-
angazowani w gomictwie - w kopalniach zlota pracowal Dybinski, administratorem zup
solnych byl Franciszek Galkowski; w kopalniach antymonu pracowal K. Czajkowski; dy-
rektorem solnictwa byl Ignacy Jarosz; jeden z emigrantow byl dyrektorem fabryki wy-
robow kauczukowych; fabrykantem wyrobu cukru z burakow byl T. Koscinski; inny wy
rabial lakiery i swiece, byl tez producent porcelany sewrskiej (K. Frycz); dyrektorem ko-
pali miedzi i huty zelaza byl Antoni Jozef Onufiy Korzeniowski; niektorzy znalezli za-
trudnienie w gisemiach zelaza (Wojciech Dzichawski).
Godne podkreslenia jest zainteresowanie handlem, pogardliwie uwazane za profesj?
godn^ jedynie dla Zydow - kupcem zboza i m^ki byl Jan Mieszkowski; wlascicielem
magazynu zaopatruj^cego w towary spozywcze okr?ty byl Jozef Migurski. Handlem ko-
misowym w Clichy zajmowal si? m. in. znany rysownik Napoleon Orda; mlynarzem byl
Jan Hauszyld; sukiennikiem samoukiem, dobrze zarabiaj^cym byl Konstanty Kirmann,
ktorego zgubil jednak nalog pijanstwa, doprowadzaj^c go ostatecznie do obl?du. Wlasn^
fabryk? haftow posiadal pod Paryzem Jan Nepomucen Rayski-Korab; handel blawatny
prowadzil Szatkowski. Nie brak tez bylo cukiemikow, kawiarzy. Szczegolnym zaintereso-
waniem cieszyl si? handel alkoholami (degustacja!) - likiery produkowal i rozprowadzal
Stanislaw Majewski, Antoni Norbert Patek. Agentem sprzedazy win byl Stanislaw Slom-
czynski, wyrobem win z owocow trudnil si? w Kalifomii Jan Stencel. Do wyj^tkow na-
lezeli wlasciciele przedsi?biorstw prowadzonych dzi?ki maj?tnym zonom, jak hotelarz H.
Chlopicki, traktiemik Jan Zukowski (wlasciciel paryskiej trakietemii ,,u Janka”), czy wla-
sciciel pensjonatu w Nowym Jorku K. Pilenski. Fabrykantem dose maj?tnym, wlascicie-
10
lern willi pod Nowym Jorkiem byl Aleksander Raszewski, trudni^cym siç wyrobem kaszy
gryczanej. Iimi mniej przedsiçbiorczy podejmowali prace rzadkie, jak np. pracç dozorcy
katakumb paryskich czy konserwatora wodoci^göw. Zadziwiajqea jest ta röznorodnosc
i zdolnosc przystosowania siç do kazdej sytuacji i warunköw mlodziezy szlacheckiej wy-
chowanej w warunkach cieplamianych.
Okruchy zachowanych opinii
Dziçki niezwyklym talentom kronikarskim, pamiçtnikarskim i rozleglym kontaktom,
sumiennosci, inteligencji, pracowitosci i uczciwosci Jana Bratkowskiego, zachowalo siç
szereg opinii o ludziach stosunkowo malo znanych, ktörzy zniknçliby w mrokach historii.
Na szczegölnq. uwagç zaslugujq. opinie o prostym chlopie, zolnierzu z krakowskiego Mi-
kolaju Kokocie, „zaledwie umiej^cym pisac”, ktöry nie chcial przyj^c zasilku od inslytucji
dobroczynnych, twierdz^c, iz sq. od niego biedniejsi. Kresl^c jego sylwetkç, sympatyzuj^cy
z demokratami Bartkowski slusznie dodaje: „szlachectwo duszy wiçksze niz u niejedne-
go szlachcica”. Podobnie pozytywnq. opiniq. cieszyl siç Wiktor Zienkowicz , jeden z naj-
szlachetniejszych i najgodniejszych podziwu czlonköw naszego pielgrzymstwa”, ktöry do-
tkliwe ubôstwo przezwyciçzyl naukq. i prac^, ukonczyl inzynieriç gömicz^, zdobyl znacz-
ny maj^tek, dziçki czemu mögl wspierac rodaköw, a nawet byc dobroczync^ Muzeum Pol
skiego w Rapperswilu. Znakomitym zdolnosciami i bardzo dystyngowanym oficerem byl
A. Potkanski. „Ogromnym patriotyzmem, nadzwyczajnq. odwag^ i dobroci^ serca” wy-
röznial siç Antoni Rodakowski. Podobnq. odwagç i poswiçcenie okazywal M. Czuchryta.
Nieustraszonym zolnierzem, ktöry zgin^l w powstaniu wielkopolskim byl D^browski.
Szczegölnym uznaniem wsröd emigrantöw cieszyli siç ci, ktörzy zdobywszy srod-
ki, potrafili dzielic siç z wspölrodakami, jak np. Andrzej G^sowski, ktöry ozeniwszy siç
z majçtn^Angielk^, nie byl obojçtny na los wspölbraci. Podobnie „dobre, czule serce, pa-
triotyzm i wesoly tempérament” okazywal M. Hellmann. „Szlachetnym obywatelem” i pu-
blicyst^ byl H. Kamienski; szlachetnosciq. i gorçcym patriotyzmem odznaczal siç röwniez
M. Karasowski, ziçc zasluzonego dla jçzyka i kultury polskiej Samuela Bogumila Lindego.
Za gorliwosc i poswiçcenie w gömictwie zostal odznaczony Legi3. Honorowq. J. R. Kloss.
Z dzialalnosci dobroczynnej znany byl röwniez szewc w Londynie Jan Krynski, ktöry za-
lozyl dobrze prosperuj^cy warsztat, zyl dostatnio ze swq. rodzin^, dawal tez zarobic swym
rodakom. Cenionym z dobroczynnosci w Awinionie byl dr Mostowski, zwany „lekarzem
ubogich”. Zdolnym i towarzyskim medykiem na statku byl Franciszek Malinowski. Bar
dzo dobre opinie otrzymuje znany émigrant Ludwik Mieroslawski, „nadzwyczajnych zdol-
nosci” lecz „drazliwego temperamentu”. Znakomitq. ocenç otrzymal znany rzezbiarz An
toni Oleszczynski - „nie znalem nigdy milszego towarzysza - pisze o nim Jan Bartkowski
- nad swiatlego i röwnie skromnego”.
Nie brak tez ocen ujemnych. Jak w kazdej spolecznosci, tak i wsröd emigracji polskiej
znalezli siç nieudacznicy podkopuj^cy zaufanie do ogölu - jak Chröscikowski, czy „po-
wszechnie nielubiany” Konstanty Jacynicz; naduzywaj^cy alkoholu Jakubowski lub Au
gust Kodzialkiewicz, ktörego sklonnosc do alkoholu doprowadzila do uböstwa i wloczçgi.
11
Šmierč na obczyžnie
Wojskowi, emigranci polityczni opuszczali kraj ojczysty w obawie przed represjami
carskimi i z nadzieją, že jest to tylko chwilowe rozstanie z ojczyzną i najbližszymi.W mia-
rę uplywu czasu rzeczywistosc doskwierala coraz bardziej. Co wrazliwsi nie mogąc się
odnaležč w nowej rzeczywistosci podejmowali decyzję ostateczną. Stąd tak częste u tych
mlodych ludzi zjawisko protestu, stanowczego odrzucenia niechcianej rzeczywistosci, pro-
wadzące do samobojstw. Wybor rodzaju šmierci byl tež došč urozmaicony - najczęšciej byl
to wystrzal z pistoletu lub rzucenie się w nurt wezbranej rzeki kladl krės niechcianemu žy
du. Niekiedy byly to zejšcia bardzo spektakulame, jak samobojstwo Marcina Tyszki, ktoiy
zastrzelil się pod krzyžem, po spowiedzi i wydaniu obiadu dla przyjaciol. limy emigrant K.
(?) Targowski popelnil samobojstwo nad planem rodzinnego domu i z listem požegnalnym
do ojca w ręku. Rozpacz doprowadzila do podjęcia desperackiej decyzji Stanislawa Kosin-
skiego, ktory po otrzymaniu amnestii, nie mając funduszow na podrož powrotną, utopil się.
Zdarzaly się wypadki samobojstw dowodzące szczegolnego stanu rozstroju nerwowego,
jak zastrzelenie się z milošci (Ksawery Bierczynski), czy samobojstwo na wiešč o zamor-
dowaniu krewnego w rzezi 1846 roku (Marcin Dolewski) - rewolucja chlopska byla tu
bezpošrednią przyczyną. Niektorych burzliwa historia wspolczesna dopadala rowniež na
obcej ziemi - stosunkowo często ginęli mlodzi w czasie zaburzen politycznych we Francji,
glownie w czasie Komuny Paryskiej; w Hiszpanii z rozkazu Don Carlosa zostal rozstrze-
lany Antoni Kublicki; w czasie powstania badenskiego w 1849 roku wykonano egzekucję
na Aleksandrze Miniewskim. Z rąk marynarzy greckich zginąl Jankowski, z ran zadanych
przez Murzynow w trakcie rabunku umarl w 1891 roku S. Muszczkiewicz; przez Indian w
Teksasie zabity zostal Grzegorz Obladowski, a przez Turkow w Adampolu zamordowany
zostal Rogowski.
Najczęšciej jednak szeregi mlodych wychodzcow dziesiątkowaly choroby. Nieprzy-
stosowani do cięžkich warunkow umierali bardzo często na gružlicę; ginęli podczas epi-
demii žohej febry, cholery, rožy czy tyfusu. Częste byly wypadki šmierci na raka žolądka;
niemožnošč ušmierzenia bolu prowadzila niekiedy do podejmowania desperackich decyzji
samobojczych (Jan Nepomucen Olszewski). Wstrząsające są przypadki šmierci z nędzy
i glodu. Częste byly wypadki obląkania, apopleksji, „nerwowej gorączki”.
Rzadkie, ale zdarzaly się przypadki šmierci wymierzonej przez obey wymiar spra-
wiedliwošci - za zabojstwo skazany zostal w 1838 roku S. Anulewicz, a w 1843 roku T.
Ociepski. W 1837 roku jeden z bylych žolnierzy zostal zgilotynowany za bandycie za
bojstwo gospodarza. Oczywišcie, jak to bywa w žyciu, zdarzaly się rowniež zajšcia cal-
kiem przypadkowe, jak zastrzelenie Ludwika Bednarskiego, šmierč „w minach” H. Hen-
dersona, inni ginęli pod kolami pociągow, w fabryce gazu, zdarzaly się tež przypadkowe
zatrucia; šmierč w kadzi z wrzącą farbą poniosl G. Romaszewski.
Niezaležnie od sytuacji politycznej i otoezenia, žycie toezylo się normalnym trybem.
Po czasach triumfu, klęski i desperackiej walki, mlodych emigrantow wchlaniala szara
rzeczywistošč. Lektūra tych kilku tysięcy žyciorysow przekazanych nam przez wspolcze-
snych kronikarzy jest wzruszająca z wielu względow, pokazuje bowiem w jak okrutne try-
12
