kelam ve tasavvuf açısından nübüvvet

316 Pages·2010·4.22 MB·Turkish

by  Burak Kitabevi

T.C.
DOKUZ EYLÜL ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ

KELAM VE TASAVVUF AÇISINDAN NÜBÜVVET:
FAHREDDİN ER-RÂZÎ VE İBNÜ’L-ARABÎ ÖRNEĞİ

Faruk SANCAR

Danışman
Prof. Dr. Osman KARADENİZ

2010

YEMİN METNİ

Doktora Tezi olarak sunduğum “KELAM VE TASAVVUF AÇISINDAN
NÜBÜVVET: FAHREDDİN ER-RÂZÎ VE İBNÜ’L-ARABÎ ÖRNEĞİ” adlı
çalışmanın, tarafımdan, bilimsel ahlak ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma
başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin kaynakçada gösterilenlerden
oluştuğunu, bunlara atıf yapılarak yararlanılmış olduğunu belirtir ve bunu onurumla
doğrularım.

Tarih
..../..../.......
Adı SOYADI
İmza
III
ÖZET

Doktora Tezi
(Kelam Ve Tasavvuf Açısından Nübüvvet: Fahreddin er-Râzî Ve İbnü’l-Arabî
Örneği)
(Faruk Sancar)

Dokuz Eylül Üniversitesi
Sosyal Bilimler Enstitüsü
Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı

Bu çalışma, Fahreddin er-Râzî ve İbnü’l-Arabî örneğinden hareketle
kelamcıların ve sûfîlerin nübüvvet meselesine yaklaşımlarını kelam sistematiği
içerisinde ortaya koymayı hedeflemektedir.
Bu çerçevede çalışma üç ana bölümden oluşmaktadır. Birinci bölümde
iki düşünürün yaşadıkları çağda etkili olan sosyo-kültürel ortama ve bu
ortamın Râzî ve İbnü’l-Arabî üzerindeki tesirlerine genel hatlarıyla temas
edilmeye çalışılmıştır. Ayrıca söz konusu döneme gelinceye kadar geçen süreçte
kelam ve tasavvuf eserlerinde nübüvvet konusunda oluşmuş bilgi mirasını derli
toplu görmek adına Râzî ve İbnü'l-Arabî öncesi nübüvvet tasavvurlarının toplu
bir değerlendirmesi yapılmıştır. Böylelikle dönemin hem tarihî hem de dini
durumunu ortaya koyan bir arka plan oluşturulmuştur.
İkinci bölüm çalışmanın kavramsal çerçevesini oluşturmaktadır. Bu
kısımda kelam ve tasavvuf eserlerinde nübüvvet meselesiyle ilgili olarak
kullanılan nebî, nübüvvet, resul, risâlet, velî, velâyet, mucize, kerâmet gibi ortak
kavram ve konuların Râzî ve İbnü'l-Arabî tarafından nasıl anlaşıldığını ortaya
koymaya ve aralarındaki farklara işaret etmeye çalıştık.
Üçüncü bölümde ise kelam eserlerinin nübüvvet bahislerinde ele alınan
konu başlıkları çerçevesinde iki düşünürün görüşleri mümkün olduğu kadar
sistematik bir tarzda sunulmaya çalışılmıştır. Bu bağlamda nübüvvetin imkânı,
gerekliliği, peygamberliğin vehbî veya kesbî oluşu ile peygamberlerin sıfatları
gibi konulara değinilmiş ayrıca her iki disiplinin de büyük önem atfettiği ismet
meselesi biraz daha detaylı olarak işlenmiştir. Bununla birlikte yine tartışmalı
konulardan biri olan yaratılmışlar arasındaki efdaliyet (üstünlük) konusuna da
hususi bir yer ayrılmıştır. Bu bölümün en önemli konularından birisi de
kuşkusuz İbnü'l-Arabî’nin kendine has nübüvvet teorisini dayandırdığı
hakîkat-i Muhammediyye vb. çeşitli hususların ele alındığı nübüvvet-velayet
ilişkisiyle ilgili kısımdır. Bu başlık altında kelam sistematiği içerisinde yer
verilmesi mümkün olmayan ancak bahsedilmediği takdirde ciddi bir eksiklik
IV
olarak kabul edilebilecek bir meseleye de temas etme imkânı bulunmuştur.
Konu başlıklarının her biri ele alınırken bu iki farklı düşünce geleneğinin
nübüvvet teorilerinin Kur’an’ın ortaya koyduğu nübüvvet doktrini açısından
durumunun ne olduğuna dair çeşitli değerlendirmelere de işaret edilmeye
çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler: Râzî, İbnü’l-Arabî, Nübüvvet, Velayet, Hatemiyet
V
ABSTRACT

Doctoral Thesis
(The Prophecy in Islamic Theology and Mysticism: al-Razi and Ibn Arabi as an
Exemplification)
(Faruk Sancar)

Dokuz Eylül University
Institute of Social Sciences
Department of Islamic Religious Sciences

Using Fahreddin al-Razi and Ibn Arabi as an exemplification, this thesis
aims at showing, within a theological system, the Muslim theologians’ and Sufis’
approach to the matter of prophecy.
The thesis consists of three chapters. First chapter points out, without
going into detail, the socio-cultural context prevailing at their times and its
impact on them. In addition, with the intention of being able to view
comprehensively the inheritence of knowledge on prophecy in theological and
mystical works, accumulated from early times to their period, it examines the
conceptions of prophecy asserted before Razi and Ibn Arabi. It is thus set a
background revealing the historical and religious circumstances of that period.
The second chapter constitutes the conceptual framework of the thesis. It
tries to indicate how such concepts and issues as prophet, prophecy, the
messenger, Saint (wali), sainthood (walayat), miracle and marvel were
construed by Razi and Ibn Arabi and the differencies between their
conceptions.
In the third chapter, views of both thinkers were given, in a systematic
manner, in line with the headings in theological works on prophecy. In this
context, the chapter adverts to such matters as the possibility and need of
prophecy, the problem of whether prophecy is gifted or deserved and the
attributes of prophets, and disscuss in detail the proplem of innocence to which
a great importance has been ascribed by both disciplines, theology and sufism.
In the chapter, however, a particular place was given to the most controversial
matter, that is, superiority amongst creatures. One of the most crucial matters
in the chapter is certainly the part regarding the relation between prophecy and
sainthood in which various issues such as hakîkat-i Muhammediyye (the
Mohammadian truth) etc., so that Ibn Arabi had based his theory of prophecy
on it, have been taken up. Under the heading mentioned here, we have found
the opportunity of disscussing a matter negligence of which is, though unlikely
VI
to be given a place in the systematics of theology, admittedly a critical defect.
When treating each matter under the headings, we have tried to point out
different assessments and interpretations about what the position of the theories
of prophecy belonging to the two different traditions of thought compared with
the teaching of prophect in Qoran is.

Key Words: al-Râzî, Ibn Arabî, Prophethood, Sainthood, Seal
VII
KISALTMALAR

a. g. e. : Adı geçen eser
a.g.m. : Adı geçen makale
a. g. md. : Adı geçen madde
AÜİFD : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
bkz. : Bakınız
c. : Cilt
CÜİFD : Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
DEÜİFD : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
DİA : Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi
ed. : Editör
h. : Hicrî
haz. : Hazırlayan
Hz. : Hazreti
İA : İslâm Ansiklopedisi
krş. : Karşılaştırınız
MÜİFD : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
MÜSBE : Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
nşr. : Neşreden
s. : Sayfa
sy. : Sayı
SÜİFD : Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
trc. : Tercüme eden
thk. : Tahkîk eden
ts. : Tarihsiz
UÜİFD : Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi
v. : Vefat tarihi
vb . : Ve benzeri
vd. : Ve devamı
v. dğr. : Ve diğerleri
y. : Yıl
yy. : Basım yeri yok
VIII
İÇİNDEKİLER
TEZ ONAY SAYFASI ................................... HATA! YER İŞARETİ TANIMLANMAMIŞ.
YEMİN METNİ ......................................................................................................... III
ÖZET.......................................................................................................................... IV
ABSTRACT ............................................................................................................... VI
KISALTMALAR .................................................................................................... VIII
İÇİNDEKİLER .......................................................................................................... IX
GİRİŞ
A) KONU, AMAÇ VE METOT HAKKINDA ............................................................ 1
B) KAYNAKLAR HAKKINDA ................................................................................. 5
BİRİNCİ BÖLÜM
SOSYO-KÜLTÜREL VE DÎNÎ ARKA PLAN
1. 1. GENEL HATLARIYLA SOSYAL DURUM ...................................................... 8
1.2. FAHREDDİN ER-RÂZÎ VE İBNÜ’L- ARABÎ ................................................... 10
1. 2. 1. Fahreddin er-Râzî ................................................................................... 11
1. 2. 1. 1. Yaşadığı Dönem ve Kültürel Ortam .............................................. 11
1. 2. 1. 2. Tasavvufa Yaklaşım ...................................................................... 19
1. 2. 2. İbnü’l-Arabî ........................................................................................... 28
1. 2. 2. 1. Yaşadığı Dönem ve Kültürel Ortam .............................................. 28
1. 2. 2. 2. Zâhir İlimlerine Bakışı ................................................................... 43
1. 3. NÜBÜVVET MESELESİNE GENEL BİR BAKIŞ ........................................... 54
1. 3. 1. Razi ve İbnü’l- Arabî Öncesi Nübüvvet Anlayışı .................................. 54
1. 3. 1. 1. Kelamcıların Konuya Bakışı .............................................................. 55
1. 3. 1. 2. Sûfîlerin Konuya Bakışı ..................................................................... 73
İKİNCİ BÖLÜM
NÜBÜVVET ANLAYIŞLARININ KAVRAMSAL ÇERÇEVESİ
2. 1. NÜBÜVVETLE DOĞRUDAN İLGİLİ KAVRAMLAR .................................. 96
2. 1. 1. Nebî / Resul ............................................................................................ 96
IX
2. 1. 2. Nübüvvet / Risâlet ................................................................................ 101
2. 1. 3. Vahiy .................................................................................................... 106
2. 1. 4. Mucize .................................................................................................. 119
2. 1. 4. 1. Hissî Mucizeler ............................................................................ 123
2. 1. 4. 2. Aklî Mucizeler ............................................................................. 125
2. 2. NÜBÜVVETLE DOLAYLI OLARAK İLGİLİ KAVRAMLAR .................... 131
2. 2. 1. Velî / Velâyet ....................................................................................... 132
2. 2. 2. Kerâmet ................................................................................................ 142
2. 2. 2. 1. Hissî Kerâmetler .......................................................................... 160
2. 2. 2. 2. Manevî Kerâmetler ...................................................................... 160
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
NÜBÜVVET ANLAYIŞLARININ KURAMSAL ÇERÇEVESİ
3. 1. NÜBÜVVET İNANCININ TEMELENDİRİLMESİ ....................................... 163
3. 1. 1. Nübüvvetin İmkânı .............................................................................. 167
3. 1. 1. 1. Allah Açısından Nübüvvetin İmkânı ........................................... 168
3. 1. 1. 2. İnsan Açısından Nübüvvetin İmkânı ............................................ 175
3. 1. 2. Nübüvvetin Gerekliliği ........................................................................ 179
3. 1. 2. 1. İlâhî İnayet Açısından Nübüvvetin Gerekli Oluşu ....................... 180
3. 1. 2. 2. İnsanın Menfaati Açısından Nübüvvetin Gerekliliği ................... 183
3. 1. 3. Nübüvvetin Vehbî veya Kesbî Oluşu ................................................... 188
3. 2. PEYGAMBERLERİN SIFATLARI ................................................................ 194
3. 2. 1. Peygamberlerin Ahlakî/Vücûbî Sıfatları .............................................. 199
3. 2. 1. 1. Sıdk ve Emanet ............................................................................ 200
3. 2. 1. 2. Fetânet .......................................................................................... 201
3. 2. 1. 3. Tebliğ ........................................................................................... 202
3. 2. 1. 4. İsmet ............................................................................................. 203
3. 2. 2. Kadınların Peygamberliği .................................................................... 214
3. 3. NÜBÜVVETİN İSPATI ................................................................................... 220
3. 3. 1. Mucizenin Nübüvvete Delaleti ............................................................ 221
3. 3. 2. Yetkinleştiren Bir İnsan Olarak Peygamber ........................................ 228
3. 4. YARATILMIŞLAR ARASINDAKİ ÜSTÜNLÜK ......................................... 233
X