kazak alimi ahmet baytursunoğlu'nun hayatı ve eserleri

146 Pages·2007·1.66 MB·Turkish

5
0
0
2

D T.C.
B
A GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ

TI SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
A
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
Y
İ
B
E
D
E

E
V

Lİ
İ
D

K
R
Ü
T KAZAK ALİMİ AHMET BAYTURSUNOĞLU’NUN

İ HAYATI VE ESERLERİ
S
E
T
İ
S
R
E
V
İ
N
Ü

P
E
T
N

A
İ
Z YÜKSEK LİSANS TEZİ
A
G

İ
Z
E
T

S
N
A
SERTAN ALİBEKİROĞLU
S
İ
L

K
E
S
K
Ü

Y

U
L
Ğ

O
R
İ
K
E
B
İ
L
A
N
A
T GAZİANTEP
R
AĞUSTOS 2005
E
S
T.C.
GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

KAZAK ALİMİ AHMET BAYTURSUNOĞLU’NUN
HAYATI VE ESERLERİ

YÜKSEK LİSANS TEZİ

SERTAN ALİBEKİROĞLU

Tez Danışmanı: Doç. Dr. Vahit TÜRK

GAZİANTEP
AĞUSTOS 2005
T.C.
GAZİANTEP ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI

Sosyal Bilimler Enstitüsü onayı

Prof. Dr. Osman ERKMEN
SBE Müdürü

Bu tezin Yüksek Lisans tezi olarak gerekli şartları sağladığını onaylarım.

Doç. Dr. Vahit TÜRK
Enstitü ABD Başkanı

Bu tez tarafımca okunmuş, kapsamı ve niteliği açısından bir Yüksek Lisans tezi
olarak kabul edilmiştir.

Doç. Dr. Vahit TÜRK
Tez Danışmanı

Bu tez tarafımızca okunmuş, kapsam ve niteliği açısından bir Yüksek Lisans tezi
olarak kabul edilmiştir.

Jüri Üyeleri:
İmzası

Doç. Dr. Vahit TÜRK ( Jüri Başkanı )

Yrd. Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU

Yrd. Doç. Dr. Murat ÇELİKDEMİR
ÖZET
KAZAK ALİMİ AHMET BAYTURSUNOĞLU’NUN HAYATI VE
ESERLERİ

ALİBEKİROĞLU, Sertan
Yüksek Lisans Tezi, Türk Dili ve Edebiyatı ABD
Tez Danışmanı: Doç. Dr. Vahit TÜRK
Ağustos 2005, 136 sayfa

Ahmet Baytursunoğlu 20. yüzyıl başlarında Kazaklar arasından çıkmış en
önemli aydınlardan biridir. O, Kazakların Rus boyunduruğundan kurtularak bağımsız
olması, kültür ve medeniyette çağdaş ülkeler arasında yerini alması hedefini seçen
aydınlar arasında ön saflarda yerini almıştır. Hedefine ulaşmak için birinci şartın
eğitim olduğunu görmüş ve hayatının önemli bir bölümünü eğitimciliğe adamıştır.
Uzun yıllar öğretmenlik yapmış ve gerekli okul kitaplarını kendisi yazmıştır. Aynı
zamanda Kazak folklor ürünlerini derleyip, yayınlayarak kültürün canlı tutulması ve
gelecek kuşaklara aktarılmasına çaba harcamıştır. Kazak dili ve edebiyatı
çalışmalarına öncülük etmiştir. Bu alandaki en önemli çalışmalarından birisi Arap
alfabesi esasında oluşturduğu Kazak alfabesidir. Böylelikle Kazak lehçesinin kendi
başına bir yazı dili olmasının yolunu açmıştır. Diğer önemli çalışması yabancı
dillerden girmiş terimlere Kazakça karşılıklar bulmasıdır. O, Kazak sosyal ve siyasi
hayatına damgasını vurmuş olan Kazak Gazetesi’nin uzun yıllar redaktörlüğünü
yapmıştır. Yine, bağımsız ilk Kazak partisi Alaş’ın ve oluşturulan Alaş Orda
Hükümeti’nin önemli simalarındandır. Hangi şartlar altında olursa olsun Kazak
halkına hizmet etmeye çalışan Baytursunoğlu, bu amaç için Bolşevik saflarına da
katılmış ve Bolşeviklerce kurulan Kazak ASSR’nin ilk milli eğitim bakanı olmuştur.

Anahtar kelimeler: Kazak Türkçesi, Kazak Gazetesi, Alaş
ii

ABSTRACT

THE LIFE AND WORKS OF KAZAKH SCHOLAR AHMET
BAYTURSUNOĞLU

ALİBEKİROĞLU, Sertan
M.A. Thesis, Department of Turkish Language and Literature
Supervisor: Doç. Dr. Vahit Türk
August 2005, 136 pages

Ahmet Baytursunoğlu is one of the most prominent figures who standed out
as a Kazakh in early 20th century. He took an important part on the sovereignty of
Kazakhes from Russian oppression and being a modern country that values culture
and civilisation. He appreciated the importance of education to reach his ultimate
goal and devoted himself to the education. He worked as a teacher for many years
and he wrote essential school books. He also compiled and published the pieces of
Kazakh folklore and in this way he worked on keeping and transferring the culture to
new generations. He pioneered the works of Kazakh language and literature. The
most signifacant one of these particular works was the Kazakh alphabet in Arabic
letters. He served for Kazakh dialect to be a literary language by itself. His other
important work was to provide the Kazakh language with the counterparts of foreign
terms. He also worked as a reductor in Kazakh Journal which impacted remarkably
on Kazakh social and political life. He was an important figure of the first
independent Kazakh party, Alaş and of Alaş Orda Government. Baytursunoğlu
strived a great deal to serve all needs of Kazakh public under any condition and with
this purpose, he joined Bolşevik party and became the first minister of the ministery
of education.

Key words : Kazakh Turkish, Kazakh Newspaper, Alaş
iii

ÖN SÖZ
1990’lı yıllar, Sovyet Rusya’nın yıkılması sonucunda Türkiye dışındaki
Türklerle kültürel, ekonomik, siyasi ve daha birçok alanda ilişkilerin kurulduğu ve
geliştirildiği yıllar olmuştur.
Eğitim ve Türkoloji alanındaki çalışmalar, bağımsız Türk cumhuriyetleri ve
Rusya Federasyonu, Moldavya, Ukrayna vd ülkelerde özerk durumdaki Türk
kardeşlerimiz ile olan kültürel ilişkilerimizin en önemli konularıdır. Türkoloji
alanındaki çalışmalar Türkçe’nin çağdaş şiveleri, Türk dünyası edebiyatı ve tarihi
konularında yoğunlaşmıştır. Tarih alanındaki çalışmalar daha çok 20. yüzyıl
başlarında Türk dünyasında görülen aydınlanma hareketleri, bağımsızlık için verilen
mücadele ve bu mücadelenin liderlerinin hayatı ve çalışmaları ile ilgilidir. Bu
çalışmaların önemli bir kısmı akademik çevrelerce yapılmaktadır. Tarih ve siyasi
alandaki çalışmalara kimi araştırmacı ve uzman da dahil olmuştur. Yapılan her
çalışma Türk dünyasının birbirini daha iyi tanıması, anlaması ve ilişkilerini
geliştirmesi için köprü vazifesi görmektedir.
Biz de, bir köprü kurmak düşüncesi ile 20. yüzyıl başlarındaki Kazak
aydınlanma hareketinin önderlerinden olan Ahmet Baytursunoğlu’nun hayatı ve
mücadelesini çalışmamızın konusu olarak seçtik. Bu çalışmanın, “Türk’ün adı sanı
yok olasın diye.” harcanmış ömürlerden birine tanık, Kazak tarihinin karanlıkta
kalmış kimi yerlerine ışık olması dileğimizdir.
Çalışmam sırasında bilgi ve tecrübesiyle yol gösteren, her türlü desteği
veren değerli hocam Doç. Dr. Vahit TÜRK’e şükranlarımı sunarım. Yine çalışmamla
ilgi birçok konuda desteklerini gördüğüm Prof. Dr. Muhsin MACİT, Yrd. Doç. Dr.
Ruhi ERSOY, Yrd. Doç. Dr. Murat CERİTOĞLU ve Araş. Gör. Ozan YILMAZ’a
çok teşekkür ediyorum. Çalışmam sırasında çocuklarım Berkay ve Altay’ın ihtiyaç
duyduğu ilgiyi çoğu zaman tek başına karşılayan eşim Fatma’ya da teşekkür
borçluyum.

Ağustos 2005 Sertan ALİBEKİROĞLU
iv

İÇİNDEKİLER

Sayfa No
ÖZET............................................................................................................... i

ABSTRACT………………………………………………………………… ii

ÖN SÖZ……………………………………………………………………… iii

İÇİNDEKİLER …………………………………………………………….. iv

TABLOLARIN LİSTESİ …………………………………………………… vi

KISALTMALAR …………………………………………………………… vii

1. GİRİŞ ……………………………………………………………………... 1
1.1. GİRİŞ …………………………………………………………………. 1

2. HAYATI VE ÇALIŞMALARI ………………………………………….. 4
2.1. HAYATI ……………………………………………………………… 4
2.2. ÇALIŞMALARI ……………………………………………………… 16
2.2.1. Kazak Türkçesi ve Ahmet Baytursunoğlu ……………………… 17
2.2.1.1. Alfabe İle İlgili Çalışmaları ……………………………. 19
2.2.1.2. Okullar İçin Ders Kitapları …………………………….. 27
2.2.1.3. Yazı, İmla, Terminoloji İle İlgili Çalışmaları …………. 39
2.2.1.4. Halk Eğitimi ve Kültürle İlgili Çalışmaları …………… 40
2.2.2. Eğitimciliği ……………………………………………………. 43
2.2.3. Ceditçilik ……………………………………………………… 49
2.2.4. Ğaliya Medresesi ………………………………………………. 52
2.2.5. Gazeteciliği ……………………………………………………. 54
2.2.6. Siyasi Çalışmaları ……………………………………………… 66
2.2.7. Yasaklar Deliniyor ……………………………………………. 95
2.2.8. Bolşevik Hileleri ……………………………………………… 96
2.2.3. KAYNAK ÖZETLERİ ……………………………………………. 98

3. MATERYAL VE YÖNTEM ………………………………………….. 105
3.1. MATERYAL ……………………………………………………….. 105
3.2. YÖNTEM …………………………………………………………... 105

4. SONUÇ ..……………………………………………………………….. 106
4.1. SONUÇ ……………………………………………………………. 106

KAYNAKLAR ……………………………………………………………. 109
v

EKLER ……………………………………………………………………. 111
EK A. Makalelerinden Örnekler ………………………………………… 112
EK A.1. Okuma Durumu ………………………………………….. 113
EK A. 2. İlkokullar ………………………………………………… 116
EK A. 3. Yeni Yasa Taslağının Açıklanması ……………………… 120
EK A. 4. Kazak’a Açık Mektup …………………………………… 121

EK B. Şiirlerinden Örnekler …………………………………………….. 122
EK B.1. Zamandastarıma …………………………………………… 123
EK B. 2. Akkuv, Şortan hem Şayan ………………………………… 124
EK B. 3. Kara Bult ………………………………………………….. 125

EK C. Yayınlanmış Kitap ve Makaleleri ………………………………… 127
EK C. 1. Ahmet Baytursunoğlu’nun Çalışmalarının Bibliyografyası . 128

EK D. G N Potanin’in Kısa Biyografisi ………………………………….. 133
EK D.1. G N Potanin ………………………………………………... 134

ÖZGEÇMİŞ (VITAE) …………………………………………………….. 136
vi

TABLOLARIN LİSTESİ

Sayfa No
Tablo 2.2.1.1.1. Çin’de Yaşayan Kazak, Kırgız ve Uygur Türklerinin
Baytursunoğlu Alfabesi Temelinde Hazırlanmış Alfabeleri ……………….. 26
vii

KISALTMALAR

Adı geçen eser a.g.e.
Adı geçen makale a.g.m.
Adı geçen tez a.g.t.
Hazırlayan haz.
Milli Eğitim Bakanlığı MEB
Sayfa/sayfalar s./ss.
Ve diğerleri vd
Ve benzeri vb