islam felsefesi

266 Pages·2007·2.73 MB·Turkish

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

FARABİ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ VE
KÖKENLERİ

DOKTORA TEZİ

HAZIRLAYAN
ŞENOL KORKUT

ANKARA 2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ(İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

FARABİ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ VE
KÖKENLERİ

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
PROF. DR. HAYRANİ ALTINTAŞ

HAZIRLAYAN
ŞENOL KORKUT

ANKARA 2005
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ(İSLAM FELSEFESİ)
ANABİLİM DALI

FARABİ’NİN SİYASET FELSEFESİNİN TEMEL PROBLEMLERİ VE
KÖKENLERİ

Doktora Tezi

Tez Danışmanı : Prof. Dr. Hayrani ALTINTAŞ

Tez Jürisi Üyeleri
Adı ve Soyadı İmzası
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... ........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................
.................................................................... .........................................

Tez Sınavı Tarihi ..................................
ÖNSÖZ
“Fârâbî’nin Siyaset Felsefesinin Temel Problemleri ve Kökenleri” adını taşıyan
çalışmamız dört bölümden oluşmaktadır. Çalışmamızın birinci bölümünün ilk
kısmında, bir siyaset felsefesi çalışmasında açıklığa kavuşturulması gereken
kavramları, özellikle İslam Düşüncesi ve Ortaçağ siyaset felsefesi açısından ele aldık.
Ortaçağ İslam düşüncesindeki siyaset felsefesiyle ilgili olarak günümüzde yapılacak
bir çalışmada, söz konusu kavramsal çerçevenin birçok açıdan doğru bir şekilde
temellendirilmesi önem arzetmektedir. Çünkü, böyle bir çalışmada kavramsal
çerçevenin doğru tespitlerle temellendirilmesi, bilimsel çalışmanın seyri açısından bizi
daha sağlıklı sentez ve yorumlara götürebilecektir. Ayrıca, bu kısımda siyaset ilminde
kullanılması gereken metodlar hakkındaki görüşleri ele alıp, Fârâbî’nin konuya
yaklaşımını ortaya çıkarmaya çalıştık. Buna paralel olarak, tez konumuzun Fârâbî’nin
siyaset felsefesinin kökenlerini de kapsamasından dolayı, birinci bölümün ikinci
kısmında, filozofun dönemine kadar hem felsefe tarihindeki, hem de İslam
düşüncesindeki siyasî düşünceyi inceleme gereği duyup, Fârâbî dönemininin siyaset
felsefesi açısından görünümünü tam olarak gözler önüne sergilemeye çalıştık. Ayrıca,
Fârâbî’nin siyasî düşüncenin söz konusu birikimleri karşısındaki konumunu ele aldık.
Eflâtun ve Aristo başta olmak üzere, Yunan ve Helenistik felsefeden Arapça’ya
çevrilen külliyatı, aynı şekilde sahte Eflâtun ve Aristocu siyaset kitaplarını, çevirilerin
durumlarını ve Fârâbî’nin bu metinler karşısındaki tutumunu tetkik ettik. Bunun
yanında, eski İran düşüncesinden Arapça’ya çevrilen siyasetle ilgili eserler karşısında
Fârâbî’nin tutumunu inceledik. Ayrıca, filozofun ilk eğitim ve öğretim hayatından
yola çıkarak, Türk Siyaset düşüncesinden Fârâbî’nin siyaset felsefesine nüfuz eden
unsurları tartışmaya çalıştık.
I
İkinci bölümde, Fârâbî’nin bir ilim olarak Siyaset’e nasıl baktığını, Siyaset’in
diğer ilimlerle olan ilişkisini, Fârâbî’nin bu alanla ilgili olarak kullandığı kavramları,
filozofun siyasetle ilgili yazdığı eserleri modern dönemde ileri sürülen bazı görüşlerin
etrafında ele almaya çalıştık. Aynı şekilde, bu bölümde, Fârâbînin siyaset felsefesi
üzerine yapılacak bir çalışmada önemli bir konu olan, filozofun eserlerine yaklaşımla
ilgili olarak yapılan mülahazaları ve bu mülahazalar etrafında kendi görüşlerimizi
ortaya koyduk.
Tezimizin üçüncü bölümünde, ilk önce Fârâbî’nin mille/din tasavvurunun hem
erdemli şehir hem de erdemsiz şehirlerle ilgili olarak belirleyici rolü üzerinde durduk.
Daha sonra, Fârâbî’nin siyasal bir varlık olarak kabul ettiği insana bakışını, insan-
toplum ilişkisini ve siyasal bir varlık olarak insanın alemdeki konumunu ele aldık.
Ayrıca, Fârâbî’nin Sosyolojik açıdan toplumlara bakışını, toplumları sınıflandırmasını
ve filozofun nazarında toplumsallığı ortaya çıkaran temel işlevleri tetkik ettik.
Daha sonra, erdemli şehri, erdemli ilk başkanı, erdemli şehirdeki sosyal
tabakaları ve erdemli şehrin, dinî, ahlakî, metafizikî boyutunu ve bunların kökenlerini
araştırdık. Ayrıca, bu bölümde, erdemli şehrin ütopik ve gerçek boyutlarını, erdemli
şehri düzenleyen bir unsur olarak hukukun konumunu, erdemli şehrin sıradizimsel
yapısını, erdemli şehrin inanç ve fiillerini ve bu konularla ilgili olarak temel
problemleri incelemeye çalıştık. Ayrıca, erdemli şehrin kendi iç düzenlenmesinde
önemli unsurlar olan eğitim ve öğretim, adalet ve erdemli şehirde ortaya çıkan muhalif
guruplarla ilgili filozofun görüşlerini ele aldık. Aynı şekilde, Erdemli şehrin kurulmuş
bir şehrin felsefî olarak işlenişi mi, gelecekte kurulması düşünülen bir devlet mi, yoksa
filozofun hiç insanî olay ve olgularla ilişkilendirmediği düşsel bir tasavvur mu, olup
olmadığını tartıştık.
II
Tezimin dördüncü bölümünde, erdemli şehrin karşıtı olan cahil, bozulmuş,
sapıtmış, değişmiş şehir anlayışlarını ve bunların kökenlerini araştırdık. Öncelikle
cahil şehirlerin dinleri ile erdemli şehrin dini hakkında filozofun görüşlerini ortaya
koyduk. Ayrıca, cahil şehirlerin görüş ve fiilleri açısından türlerini, birbirleriyle olan
ilişkilerini, kendi iç düzenleri ve ahlakî yapılanmaları açısından erdemli şehre
hangisinin daha yakın olduğunu, ayrıca cahil şehirler içinde erdemli şehre en kolay
dönüştürülebilecek şehrin hangisi olduğu gibi konuları ve problemleri tetkik ettik.
Aynı şekilde bu bölümde, cahil şehirlerin varlık, alem ve din hakkındaki
görüşlerini ele aldık. Onların bu görüşlerini ortaya çıkaran sebepleri inceledik. Ayrıca,
cahil şehirlerin dışında kalan diğer üç şehir türünü ve bu şehir türlerinin başka hiçbir
filozofta kökeni olmamasından yola çıkarak, İslam düşüncesi açısından ne ifade
ettiğini tartıştık
Sonuç bölümünde ise, çalışmamız boyunca yaptığımız bilimsel tespitleri
özetlemeye çalıştık. Özellikle, Fârâbî’nin siyasetle ilgili olarak bütün görüşlerini
Yunan kaynaklarına dayandırmanın filozofa yapılmış bir haksızlık olduğunu,
Fârâbî’nin mevcut Yunan felsefî mirasını, İslam’ın temel verileriyle uzlaştırarak ve
harmanlayarak yeni ve özgün bir siyaset felsefesi anlayışının çığırını açtığını belirttik.
Fârâbî’nin siyaset tasavvurunun, felsefî bir sistem olarak tamamen özgün olduğunu,
fakat bu sistemin parçalarının Yunan ve Hellenistik felsefede bulunabileceğini işaret
ettik.
Tez çalışmalarım boyunca, bize yardımcı olan ve ilmî sahanın diğer pek çok
sahasında bizleri yönlendiren ve en iyi şekilde yetişmemizi arzulayan Prof. Dr.
Hayrani Altıntaş Hocam’a, özellikle felsefî metinlerde Türkçe kelimeleri kullanma
alışkanlığını kazanmamızda gösterdiği titizlikten dolayı teşekkür ederim. Ayrıca, tez
III
çalışmalarım boyunca, zaman zaman bazı konularda yaptığı yorum ve tahillerle bana
ışık tutan Prof. Dr. Mehmet Bayraktar Hocam’a teşekkür ederim. Aynı şekilde,
çalışmalarım boyunca, bana yardımcı olan ve verdiğim metinleri okuyarak metinlerin
olgunlaşmasını sağlayan Yrd. Doç. Dr. Gürbüz Deniz Hocam’a şükranlarımı sunarım.

IV
KISALTMALAR
a.g.e. : adı geçen eser
a.g.m. : adı geçem makale
a.g. mad. : adı geçen madde
çev. : Çeviren
ed. : Edited
karş. : Karşılaştır
Neşr. : Neşreden
s. : sayfa
ss. : Sayfalar Arası
trans. : translated
Tahk. : Tahkik eden
Vol. : Volume

V
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ
KISALTMALAR
İÇİNDEKİLER
GİRİŞ
I.BÖLÜM: Kavramsal Çerçeve ve Siyaset Felsefesinin Tarihsel Gelişimi 4
1.Kavramsal Çerçeve
1.1.Siyaset Kelimesinin Etimolojik Kökeni ve İslam Düşüncesindeki Kullanımları 4
1.2.Siyaset Felsefesi ve Siyasal Düşünce 12
2.1.Siyaset Felsefesi ve Batı Düşüncesindeki Anlamları 13
2.1.1. Siyaset Felsefesi ve Siyasî İlahiyat 13
2.1.1a. Kelamcı ve Fakihlerin Siyaset Teorileri ve Siyasî İlahiyat 17
2.1.1b. Fârâbî’nin Siyaset Felsefesi ve Siyasî İlahiyat 20
2.2. Siyaset Felsefesi ve Günümüz Siyaset Bilimi 22
3. Siyaset İlminde Yöntem Sorunu ve Fârâbî’nin Yöntemi 25
2.Siyaset Felsefesinin Tarihsel Gelişimi
2.1.Felsefe Tarihinde 30
2.1a.Eflâtun Düşüncesinde Siyaset Felsefesi 31
2.1b.Aristo Düşüncesinde Siyaset Felsefesi 38
2.1c.Yeni Eflâtunculukta Siyaset Felsefesi 43
2.2. İslam Düşüncesinde Siyasî Düşüncenin Gelişimi 49
2.2a. İslam ve Siyaset Felsefesi 49
2.2b.Pehlevi ve Eski İran Siyaset Anlayışının Arapça’ya Çevrilmesi ve
Fârâbî’nin Tutumu 55
VI
2.2c.Eflâtun ve Aristo’nun Siyaset Külliyatının Arapça’ya çevrilmesi ve
Fârâbî’nin Tutumu 58
2.3c. Türk Siyaset Felsefesi ve Fârâbî’nin Tutumu
(Fârâbî’nin Biyografisindeki Bazı Unsurların Siyaset Felsefesine Kaynaklığı) 78
II. BÖLÜM: Siyaset İlmi
1. Fârâbî’nin Siyasetle İlgili Eserlerinin Değerlendirilmesi 90
2.Fârâbî’nin Siyasetle İlgili Kullandığı Kavramlar 101
3. İlimler Sınıflamasında Siyaset 102
3.1. Siyaset ve Ahlak 103
3.2.Siyaset ve Din İlimleri 107
3.3. Siyaset ve Metafizik 113
3.4.Siyaset İlminin Konuları 116
III. Bölüm: Toplumların Sınıflandırılması ve Erdemli Şehir
1. Mille Kavramı 122
2. Siyasal Bir Varlık Olarak İnsan 129

3. Aile 133
4.Sosyolojik Açıdan İnsan Topluluklarının Tasnifi 136
5. Erdemli Şehirde Allah’a Benzeme 140
2.5 Sosyal Yapı 144
3. Erdemli Şehrin İnsanlarının Görüşleri ve Fiilleri 150
4. Filozof, Peygamber ve Başkan 155
5. Adalet 164
6.Savaş 168
7. Hukuk 172
VII