Ik trof mensen aan die elkaar verdrongen om Boorman even van dichtbij te kunnen zien

93 Pages·2016·1.19 MB·Dutch

Faculteit Letteren & Wijsbegeerte

Tessa Foubert

“Ik trof mensen aan die elkaar verdrongen om
Boorman even van dichtbij te kunnen zien”

Een onderzoek naar de mogelijkheden van distant reading
voor de interpretatieve analyse van zeven romans van
Willem Elsschot en één personage:
Frans Laarmans

Masterproef voorgedragen tot het behalen van de graad van
Master in de Vergelijkende Moderne Letterkunde

2016

Promotor Prof. dr. Jürgen Pieters
Vakgroep Letterkunde
1
2
WOORD VOORAF

In een bijdrage waarin Social Network Analysis centraal staat, kan een dankbetuiging
aan mijn eigen professionele en sociale netwerk niet ontbreken. Mijn tweede
eindwerk, het eigenlijke sluitstuk van mijn studies aan de Universiteit van Gent, was
immers nooit mogelijk geweest zonder de steun van een aantal mensen.
Allereest wil ik mijn promotor, prof. dr. Jürgen Pieters, bedanken voor zijn
deskundige begeleiding bij deze masterscriptie. Gedreven door zijn professionaliteit,
enthousiasme en kennis van zaken hielp hij me kiezen uit de brede waaier aan
onderzoeksonderwerpen die ik op tafel legde. Ook zijn punctualiteit kan hier niet
onvermeld blijven; de gemiddelde reactiesnelheid van om en bij de twee minuten op
e-mails is ongezien. De stiptheid waarmee hij elke afspraak nakwam en de
mogelijkheid die hij bood om bijna eender wanneer op gesprek te komen, getuigen
van een oprechte belangstelling in de onderzoeksmaterie en een uitzonderlijke
flexibiliteit. Ten slotte is ook de nauwgezetheid waarmee hij voorlopige teksten nalas
noemenswaardig. Zijn aantekeningen tilden deze thesis naar een hoger niveau en
zorgden ervoor dat ik tijdens het schrijven een open onderzoeksblik kon behouden.
Daarnaast wil ik ook een aantal woorden van dank richten aan iedereen die mij
buiten de muren van de Blandijn heeft gesteund. Zo wil ik mijn vrienden bedanken
om mee te zuchten en steeds een luisterend oor te bieden. Bedankt Nele om alles na
te lezen en het abstracte begrip “uitlaatklep” te verpersoonlijken. Bedankt ook Miguel
voor de tekstredactie, ondanks je animositeit jegens de letterkunde. Dank je wel,
Arne, voor je taalkundige advies en relativerende woorden. Mijn meest nadrukkelijke
woord van dank gaat opnieuw uit naar mijn ouders die mij ook dit jaar gesteund
hebben met alles wat binnen hun mogelijkheden lag. Om niet in herhaling te vallen
zou een simpel “zie dankwoord vorig jaar” kunnen volstaan. Maar zo eenvoudig is het
niet. Dat ze mij de voorbije vijf jaar financieel en mentaal hebben ondersteund is één
ding, maar dat ze dit jaar ook tussen de werken in mijn nieuwe woonst door de tijd
vonden om mijn teksten na te lezen, vind ik buitengewoon. Zonder hen en iedereen
die me tijdens dit proces heeft bijgestaan, was een project als dit beslist onmogelijk
geweest. Bedankt voor de steun bij “alle moeite die ik mij ongevraagd gegeven heb”
(p. 725).
3
LIJST VAN AFBEELDINGEN

Figuur 1: het waarheidsgehalteschema van Greimas...................................................................... 6
Figuur 2: de activiteit van moeder en Bertha (Pensioen) in kaart gebracht ......................... 77

4
INHOUDSTAFEL

Inleiding ......................................................................................................................................................... 7

I. De netwerktheorie in praktijk gebracht ...................................................................... 10
1. Inleiding ............................................................................................................................................. 10
2. Distant reading: een begrip van Franco Moretti ................................................................ 10
3. De netwerktheorie toegepast op Het Dwaallicht ...................................................................12
3.1. Enkele opmerkingen a priori ............................................................................................ 12
3.2. De personages op scène gezet .......................................................................................... 15

II. De flaws van Moretti verholpen ..................................................................................... 17
1. Inleiding ............................................................................................................................................. 17
2. Van roman naar theaterstuk (naar roman) ......................................................................... 17
3. De netwerktheorie herwerkt en toegepast op Het Dwaallicht ....................................... 19
3.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 19
3.2. Van manueel naar digitaal .................................................................................................. 19
3.3. Richting van de edges ........................................................................................................... 22
3.4. Gewicht van de nodes en edges ......................................................................................... 23
3.5. Van speech act naar object.................................................................................................. 27

III. Centraliteit en stabiliteit in een transactantieel netwerkmodel ...................... 28
1. Inleiding ............................................................................................................................................. 28
2. Greimas’ actantieel model .......................................................................................................... 28
3. Object en transactie beknopt gedefinieerd ..............................................................................29
4. Centraliteit en stabiliteit ....................................................................................................................30
4.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 30
4.2. Het Dwaallicht (1946) .......................................................................................................... 31
4.3. Lijmen (1924) .......................................................................................................................... 34
4.4. Het Been (1938) ...................................................................................................................... 37
4.5. Kaas (1933) .............................................................................................................................. 39
4.6. Tsjip (1934) .............................................................................................................................. 42
4.7. De Leeuwentemmer (1940) ................................................................................................ 45
4.8. Pensioen (1937) ...................................................................................................................... 47
5
IV. Activiteit en passiviteit uitgediept ............................................................................... 49
1. Inleiding ............................................................................................................................................. 49
2. Greimas’ actantieel model revisited ........................................................................................ 50
3. Laarmans als recurrent en identiek personage ................................................................. 52
3.1. Inleiding ..................................................................................................................................... 52
3.2. Laarmans’ loopbaan .............................................................................................................. 54
3.3. Laarmans’ gezin ...................................................................................................................... 55
3.4. Laarmans’ ouders en schoonouders ............................................................................... 56
3.5. Laarmans’ persoonlijkheid................................................................................................. 57
4. Activiteit en passiviteit ................................................................................................................ 59
4.1. Inleiding .................................................................................................................................... 59
4.2. De activiteit van Laarmans in kaart gebracht .................................................................59
4.3. Lijmen (1924) .......................................................................................................................... 62
4.4. Het Been (1938) ...................................................................................................................... 63
4.5. Kaas (1933) .............................................................................................................................. 65
4.6. Tsjip (1934) .............................................................................................................................. 68
4.7. De Leeuwentemmer (1940) ................................................................................................ 70
4.8. Pensioen (1937) ...................................................................................................................... 73
4.9. Het Dwaallicht (1946) .......................................................................................................... 77
4.10. Boorman als invulfiguur ................................................................................................... 83

Conclusie .................................................................................................................................................... 85

Bibliografie ................................................................................................................................................ 88

26 537 woorden
- exclusief voetnoten, citaten en bibliografie
- in overleg met prof. dr. Jürgen Pieters

6
INLEIDING

Slavenmarkt met verschijning van de onzichtbare buste van Voltaire (1940) is een van
de laatste schilderijen waarin de Spaanse kunstschilder Salvador Dalí dubbelbeelden
implementeerde. Het doek kondigt het einde van zijn surrealistische periode aan die
gekenmerkt wordt door de paranoïde-kritische methode, een techniek die de
kunstenaar in staat stelt de wereld rondom hem op nieuwe en unieke manieren te
aanschouwen. Eenvoudig gezegd resulteert deze methode in composities waarin
schilder en toeschouwer niet één, maar verschillende beelden kunnen ontdekken. Bij
het moment van waarnemen doet zich zo een zogenaamde Gestaltswitch voor, een
proces waarbij de waarneming heen en weer springt tussen de ene en de andere
interpretatie (Van Campen 1994, 89). Om dat effect te kunnen bereiken, incorporeren
kunstenaars meerdere beelden, vaak gezichten, in hun werk. Dat is ook het geval in
Dalí’s Slavenmarkt, waar de aandachtige kijker een buste van Voltaire afwisselend
ziet verschijnen en verdwijnen in een groepje slaven in het midden van de afbeelding.

Figuur 1: Salvador Dalí – Slavenmarkt met verschijning van de onzichtbare buste van Voltaire
(Descharnes & Néret 2004, 331)
7
Aan de linkerkant van het doek is Dalí’s toenmalige echtgenote, Gala afgebeeld.
Leunend op een tafel kijkt zij vanop een afstand naar een groep marktkramers en
slaven die in een galerij staan. Het zijn met name de twee vrouwen met de grote witte
kragen in het midden die dienstdoen als hoofd en schouders van de Franse filosoof.
De betekenis van de trompe-’oeil moet worden gezocht in de combinatie van beide
beelden. Het rationele en steriele gedachtengoed van Voltaire had volgens Dalí de
geest tot slaaf gemaakt en het leven beroofd van haar mysterie (thedali.org). Alleen
zijn vrouw Gala kon het beeld van Voltaire vernietigen en de schilder beschermen
tegen de sceptische slavenwereld (ibidem).
De lezer van deze masterproef die meent beland te zijn in een kunsthistorische
bijdrage, heeft het bij het verkeerde eind. Een werk van veraf of van dichtbij
beschouwen, is immers iets dat ook in de analyse van literaire teksten nadrukkelijk
aan bod komt. Sinds de jaren twintig van de vorige eeuw heeft de praktijk van de close
reading door toedoen van invloedrijke scholen als het New Criticism haar ingang
gevonden in de literatuurwetenschap. Bij deze benadering van literatuur wordt de
tekst als een autonome werkelijkheid beschouwd die ook in die hoedanigheid de
aandacht van de criticus opeist (Van Bork e.a. 2012). Een recente reactie op deze
leespraktijk werd gevormd door Franco Moretti die met zijn term distant reading weg
wil van de gedetailleerde lectuur en teksten daarentegen vanop een afstand wil
bekijken. Met de hulp van computerprogramma’s, probeert Moretti op zoek te gaan
naar formele of semantische regelmatigheden in een zo volledig mogelijk corpus
(ibidem). Voor Moretti is die afstand tussen hem en de tekst allerminst een obstakel,
doch wel “a specific form of knowledge” waarbij “fewer elements hence a sharper
sense of their overall interconnections” naar boven komen (Moretti 2005, 1).
In deze eindverhandeling wil ik proefondervindelijk aantonen dat het de combinatie
is van dichtbij en veraf die voor nieuwe en volledigere interpretaties kan zorgen. Op
die manier toont het surrealistische werk van Salvador Dalí ook datgene aan wat in
dit experimentele onderzoek centraal zal staan. In Slavenmarkt zou een afzonderlijke
close of distant reading immers leiden tot een beperkte en daardoor onvolledige
interpretatie van het werk. Door beide leesmethodes te combineren en die manier
van kijken en interpreteren toe te passen op literatuur, wil ik een manier van lezen
ontwikkelen die onderzoekers anders naar een literair werk kan doen kijken en die
8
hen tot nieuwe, verrijkende interpretaties kan brengen. Concreet wil ik met deze
masterproef de mogelijkheden van distant reading uitdiepen; niet alleen door de
methode toe te passen op prozateksten, maar ook door een blik te werpen op de
transacties in een aantal romans van Willem Elsschot. Door de objecten in die
transacties te viseren en hun weg te visualiseren ga ik na of die transacties ons iets
kunnen vertellen over de karakterisering van één van Elsschots bekendste
personages: Frans Laarmans. Met mijn onderzoek hoop ik enerzijds de relevantie van
distant reading aan te tonen en via een nieuwe hermeneutische blik een bijdrage te
leveren aan het huidige Elsschot-onderzoek. Anderzijds wil ik het belang van
interdisciplinariteit voor de digital humanities en de literatuurkritiek in haar geheel
nogmaals onderstrepen.1
Het eerste hoofdstuk van deze masterscriptie is een inleiding op de praktijk van
distant reading. Het begrip introduceren doe ik in eerste instantie niet via de
netwerktheorie van Moretti, maar wel aan de hand van het werk van de Zwitserse
onderzoeker, Martin Grandjean. Het tweede hoofdstuk heeft wel Moretti’s invulling
van de network theory als beginpunt. Vertrekkend van het artikel ‘Network Theory,
Plot Analysis’, uitgegeven door het Literary Lab van de universiteit van Stanford in
2011, probeer ik stap voor stap de “flaws” zoals Moretti ze zelf noemt, op te lossen.
Die oplossingen toets ik aan het slotstuk van Elsschots oeuvre, Het Dwaallicht (1946).
Na die bespreking van de methodologie in het eerste deel van deze scriptie,
presenteer en analyseer ik in het tweede deel een aantal visualisaties. In hoofdstuk III
volgt een netwerkanalyse van zeven romans van Willem Elsschot waarbij ik me
toespits op de centraliteit en stabiliteit van de visualisaties. In het vierde en laatste
hoofdstuk wordt de activiteit en passiviteit van de verschillende personages in
diezelfde werken onderzocht. Aan de hand van een aantal histogrammen probeer ik
in dat hoofdstuk dieper in te gaan op de karakterisering van Frans Laarmans. Na dit
tweede, meer analytisch-interpretatieve deel presenteer ik tot slot een conclusie.

1 Ook de eindverhandeling die ik in 2015 voordroeg tot het behalen van de graad van Master in de
Taal- en Letterkunde (Nederlands-Engels), getiteld Met Buik en Gat, stond in het teken van
interdisciplinariteit. Aan de hand van de historisch-kritische editie die ik toen maakte, deed ik een
interpretatief onderzoek naar het groteske karakter van Het Dwaallicht.
9
I. DE NETWERKTHEORIE IN PRAKTIJK GEBRACHT

1. INLEIDING
In dit korte, inleidende hoofdstuk ga ik eerst in op het begrip distant reading zoals het
door Franco Moretti wordt gedefinieerd. Vervolgens probeer ik zijn netwerktheorie
in de praktijk om te zetten. Dat doe ik niet aan de hand van Moretti’s
onderzoeksmethode, maar wel met behulp van het softwareprogramma dat de
Zwitserse onderzoeker Martin Grandjean aanreikt op zijn website.

2. DISTANT READING: EEN BEGRIP VAN FRANCO MORETTI
De term distant reading werd door Moretti zelf in het leven geroepen in 2000 en is
voor het eerst uitgebreid toegelicht in Graphs, Maps, Trees. In dat werk schuift Moretti
een aantal vragen naar voren die hij zich bij eerder onderzoek stelde. Zo realiseert hij
zich dat een groot deel van het literatuurwetenschappelijke onderzoek zich toespitst
op slechts een beperkt aantal werken: de canonliteratuur (Moretti 2005, 4). Moretti
vraagt zich dan ook terecht af wat onderzoekers over literatuur zouden ontdekken
wanneer ze een groter en vollediger corpus van werken vanop een afstand zouden
durven te bekijken (ibidem). Ook denkt hij na over de manier waarop dat analyseren
vanop afstand zou moeten gebeuren. In Graphs, Maps, Trees reikt hij alvast drie
mogelijke modellen aan die ons een andere blik gunnen op het literaire veld en ons
kunnen tonen hoe weinig we nog maar van dat veld weten: graphs, maps en trees
(Moretti 2005, 2). Het netwerkmodel dat in deze bijdrage centraal staat, zou
uiteindelijk pas in 2011 worden geïntroduceerd in het artikel ‘Network Theory, Plot
Analysis’.
Om literatuur vanop een afstand te kunnen bekijken, hebben we naast visualisaties
volgens Moretti ook “a little pact with the devil” nodig aangezien we wel weten hoe
we teksten moeten lezen, maar nog moeten leren hoe we ze niet moeten lezen
(Moretti 2013, 48). Bij distant reading is de afstand die de lezer/onderzoeker inneemt
dan ook een noodzakelijk kwaad en zelfs een voorwaarde voor kennis: “it allows you
to focus on units that are much smaller or much larger than the text: devices, themes,
tropes – or genres and systems” (Moretti 2013, 49). Dat de tekst zelf tussen “the very
10