İçimizdeki Şeytan - Sebahattin Ali

239 Pages·2012·1.51 MB·Turkish

by  Peter Han

İçimizdeki Şeytan 1

İçimizdeki
Şeytan

Sabahattin Ali
2 Sabahattin Ali

Yapı Kredi Yayınları - 968 Edebiyat - 249
İçimizdeki Şeytan / Sabahattin Ali
Düzelti: İncilay Yılmazyurt
Kapak Tasarımı: Nahide Dikel Baskı: Şefik Matbaası
1. Baskı: Remzi Kitabevi, 1940
YKY’de 1. Baskı: İstanbul, Şubat 1998
6. Baskı: İstanbul, Mart 2003
ISBN 975-363-803-5
© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş. 1997
Bu kitabın telif hakları Onk Ajans Ltd. Şti. aracılığıyla alınmıştır.
Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş.
Yapı Kredi Kültür Merkezi
İstiklal Caddesi No. 285 Beyoğlu 34433 İstanbul
Telefon: [phone] (pbx) Faks: (0 212) 293 07 23
Bilgi Hattı: (0 212) 473 0 444
İçimizdeki Şeytan 3

Belki de İktidardaki Şeytan
1960’ların sonlarına doğru Sabahattin Ali’yi nihayet okuyabilmiştim. Ama bu
okumaların geçmişe uzanan bir macerası vardı.
Daha Galatasaray Lisesi’nde ortaokul öğrencisiyken yakın dönem Türk edebi-
yatı yazarlarının eserlerini büyük bir tutkuyla okuyordum. Başlangıç talihliy-
di; çünkü halka kitap okumayı sevdirten yazarların romanlarıyla başlamıştım.
Kerime Nadimi Esat Mahmut, Ethem İzzet Benice’yi Muazzez Tahsin Berkand
takip etmişti.
Önce Reşat Nuri büyüledi beni. Çalıkuşu’nu, Dudaktan Kalbe’yi ve Akşam Güne-
şi’ni derin hayranlık duyarak okudum. Sonra Halide Edip ve Yakup Kadri. Uza-
yıp gider liste.
Okumak mutluluk verdikçe, hem dünya edebiyatının hem Türk edebiyatının
yazarlarına kavuştukça ufkum genişliyordu. Romanın yanı sıra öykü; öyküden
bir zaman sonra da şiir.
Bütün bu süreçte Sabahattin Ali adını nereden işitmişsem işitmiştim. Eserleri-
ni bulmak olanaksızdı. Bana, Sabahattin Ali’nin tıpkı Nâzım Hikmet gibi mem-
lekete zararlı bir insan olduğunu söylediler. Kimler söylemişti, tam çıkaramı-
yorum.
Yalnız, ‘memlekete zararlılığın’ boyutu kişiden kişiye değişmiş olmalı ki, Saba-
hattin Ali’yi bazan ‘vatan haini’, bazan ‘vatan haini bir komünist’ falan gibisin-
den damgalanışlarla tanımıştım.
Nâzım Hikmet konusunda zaten ürperti verici bir anım vardı. Ada, Her Yalnız-
lık Gibi’de yazdım: Galatasaray Lisesi’nin büyük konferans salonunda topla-
nılmış; Nâzım Hikmet’in şiirlerini okuyan bir öğrenciyi ihbar ettiği için bir
başka öğrenciye ödül verilmiş, artık uydurmuyorsam, madalya gibi bir şey
takılmıştı...
Bu olay, sebebini bilmeksizin ve çözemeksizin, bende tuhaf bir iğrenti uyan-
dırmıştı. Nâzım Hikmet’ten tek dize okumamıştım. Bununla birlikte, çok genç
yaştaki bir insanın şiir okumak yüzünden okuldan atılmasını bir türlü anlaya-
mıyordum. Kitapları yasaklanmış, artık basılmayan Sabahattin Ali’yi okumak
da aynı belalara yol açabilirdi elbette. Gelgeldim merak her zaman öne geçer.
4 Sabahattin Ali

Annemin ailesi Kadıköylüydü. Sabahattin Ali yazları Moda’da bir yaz otelinde
kalırmış, eşi ve kızıyla birlikte. Annem, eşinin çok güzel bir kadın olduğunu
hatırlıyordu. Sabahattin Ali biraz mağrur, enikonu soğuk tavırlıymış.
Annem başka şeyler de hatırlıyordu. Korka korka, hep de hayal meyal hatırla-
nan bu şeyler arasında, aylarca sürmüş duruşmalar, Ankara’daki gençlik gös-
terileri, adı yine ürkülerek söylenen Atsız diye bir başka yazar, Marko Paşa
diye bir gazete, hikâyesi meçhul bir ölüm sözkonusuydu.
Bildiklerini, hatırladıklarını benimle paylaşan annem, hele serüvenin sonunda
ölümle yüz yüze gelindiğinde, 1984’ün bir roman kişisi gibi kaygılarla donanır,
bunları unutmamı ister, bunları kimseye söylememek gerektiğini defalarca
tembih ederdi.
Tam bu lise yıllarımda beklenmedik bir şey oldu, Varlık Yayınevi Sabahattin
Ali’yle Sait Faik’in “Bütün Eserleri”ni yayımlamaya koyuldu.
“Bütün Eserleri” başlığı bile bizim kuşak için... en azından benim için yepyeni
bir adlandırıştı. Her nedense, Fransız yazarlarının öylesi basımları olabilece-
ğini düşünmüşüm... Edebiyatımızın iki usta yazarı da şimdi “Bütün Eserleri”yle
okura sunuluyordu.
Artık Atatürk Erkek Lisesi’ndeydim. Gerçek bir edebiyatsever olan öğretme-
nimiz Bakiye Ramazanoğlu sınıfta “Mahalle Kahvesi” hikâyesini okudu. Bir-
denbire Sait Faik’e vuruldum. “Mahalle Kahvesi” o güne kadar okuduğum
hikâyelerin çok dışındaydı.
Gerçi yenilikçi edebiyattan Oktay Akbal, Necati Cumalı, Sabahattin Kudret
Aksal gibi değerli yazarlarımıza yabancı değildim. Ama “Mahalle Kahvesi”nde
tam da özüne varamadığım derin ürpertiler gezinip duruyor, günler geçtiği
halde hikâyenin etkisinden çıkamıyordum...
Bakiye Hanım, Sabahattin Ali’yi de “mutlaka” okumamız gerektiğini söylemişti.
1960 sonrasının görece özgürlük ortamında, yabana atılamayacak cesaretle,
Yaşar Nabi Nayır, Varlık Yayınevi’nde Sabahattin Ali’yi yayımlamayı göze al-
mıştı. O gün üzerinde hiç durmadığım bu cesaret, şimdi geçmişe dönüp bakın-
ca şaşırtıcı geliyor bana. Üstelik Yaşar Nabi’nin adıyla birlikte ‘tutuculuk’tan
söz açmayı ille gereksinen kimi kişileri düşündükçe, andıkça.
Değirmen, Kağnı, Ses derken Sabahattin Ali’nin bütün öyküleri beni dergilerde
yayımlanan ilk yazılarımdan birine götürecekti. Bu yazının adını bile hatırla-
İçimizdeki Şeytan 5

mıyorum bugün. Ne var ki, Yeni Dergi’de yayımlandığını, nasıl gurur duydu-
ğumu, ne sevinçlerle donandığımı asla unutmadım.
Fakat hemen eklemem gerekiyor: Sabahattin Ali’nin bütün öykülerini, öyküsel
masallarını okumam Varlık Yayınları’nın basımları ötesinde bir çabayla olmuş-
tu. 1960’ların görece özgürlüğünde Sırça Köşk orijinal haliyle yayımlanama-
mış, 1940’ların baskıcı ortamında mahkûm edilişi göz önünde tutularak, bazı
metinlerin çıkartılması uygun bulunmuştu.
Sırça Köşk’ün aslını sahaftan edinmiştim, nice kaygıyla...
Ya romancı Sabahattin Ali?!
Varlık Yayınları önce Kuyucaklı Yusuf’u yayımlamıştı. Sabahattin Ali’nin öykü-
lerindeki isyan çığlığı bu romanda doruğa çıkar. Art arda okuduğum İçimizdeki
Şeytan ve Kürk Mantolu Madonna sadece çığlık açısından Kuyucaklı Yusuf’la
akrabadırlar. Yoksa, bu son ikisi kentsel ortamda geçer ve Kuyucaklı Yusuf’un
Anadolu romanına denk ortamından çok ayrıdırlar.
Tahir Alangu hocamızın Cumhuriyet’ten Sonra Hikâye ve Roman’da Sabahattin
Ali’ye yönelik ilginç eleştirileri var. Yazarın siyasal mücadelesini pek olumlu
karşılamayan Alangu, mücadelenin yazınsal çabayı, özellikle son dönemlerde,
geri plana ittiğini belirtiyor.
Ben böyle düşünmüyorum.
O zamanlar, yeniyetmelik yıllarımda, Sabahattin Ali etrafındaki karanlık söy-
lem, yalnızca etliye sütlüye karışmayanlarca dile gelmezdi. Bir yandan da,
Sabahattin Ali’yle beş aşağı beş yukarı aynı dünya görüşünü paylaşmış, bu
uğurda hayatlarını harcamayı göze almış kişiler de yazarın eseri, hatta yaşan-
tısı konusunda ikircikli davranırlardı.
Şimdi burada söz konusu ünlü kişilerin adlarını anmak istemiyorum. Geçen
zaman pek çok acıyı Türkiye’de daha da bilediğinden, kaygılar, tasalar, kurun-
tular da birer acı olup çıkabiliyor. O kişilerin acılarını artık kavrayabiliyorum.
Ama o günlerde şaşırırdım. 1960’ların sonuna doğru Papirüs dergisinde ya-
yımlanmış bir yazı vardı ki, beni neredeyse dehşet içinde bırakmıştı. Bu yazı-
da, Sabahattin Ali’nin gerçek yaşamöyküsünün kolay kolay yazılamayacağı
ileri sürülüyor; bulanık bir ifadeyle, Sabahattin Ali’deki gelgitli yaradılışın
daima ikili ve ikici bir akış gösterdiği öne sürülüyordu.
6 Sabahattin Ali

Trajik son, gelgitli yaradılış, düşünce ve davranışlardaki fırtına... Hepsi de
Sabahattin Ali’nin eserinde olanca acısıyla duyumsanır. Birçok öyküsündeki
trajik sonlar, günün birinde kendi sonu olup çıkmıştır.
Gelgelelim dönemin herkesi birbirine kırdırma politikasından Sabahattin Ali
de nasibini alıyor; trajik sonu birtakım söylentilerle adeta hafifletiliyordu. Son
kez yineliyorum: Bu tutuma çok tanıklık ettim...
Şimdi romanlara dönüyorum.
Sabahattin Ali bence büyük bir romancıdır, tıpkı büyük bir hikayeci olduğu
gibi.
Kuyucaklı Yusuf’un olağanüstü bulduğum Anadolu sahnelerinde hocamız
Alangu, “maceralı, şiirli bir aşk hikâyesine” geçiş için dekor çabası bulur. Ku-
yucaklı Yusuf’u, İçimizdeki Şeytan ve Kürk Mantolu Madonna’dan daha “gerçek-
çi” saymakla birlikte, eserde romantizmin ve “halk romanları”nın izlerini ya-
kalar.
Alangu adeta iz sürüyor:
“Yusuf’un Edremit’teki arkadaşlarından bahsederken seçtiği kişilerin bütün
canlı özellikleriyle verilişi, esere gerçekçi bir renk verdiği halde, maceralı, şiirli
bir aşk hikâyesine geçilirken Reşat Nuri ve Ethem İzzet’in Çalıkuşu (1922) ve
Yakılacak Kitap (1927) gibi eserlerinde en tipik örneklerini bulan halk roman-
larının tesirleri açıkça görülmektedir.”
Uzunca bir dönem, Türk edebiyatı, aşktan söz açan eserlere mesafeli bakmayı
tercih etmiştir. Kuyucaklı Yusuf da nasibini alıyor. Oysa Kuyucaklı Yusuf, tıpkı
İçimizdeki Şeytan ve Kürk Mantolu Madonna gibi, edebiyatımızda örneğine az
rastlanılan bir romandır. Burada gerçekçilik, bence, yazarın kaleme getirdiği iç
dünya gözlemlerinde aranmalıdır...
Sabahattin Ali’nin üç romanını da her zaman büyük bir hayranlıkla okudum.
İçimizdeki Şeytan’ı okuduğumda, romana yönelik eleştirilerin hiçbirini oku-
mamıştım. Bu yüzden de, Sabahattin Ali’nin “birtakım gerçek kişiler’i ‘hedef
aldığını bilemez, düşünemezdim. Sonradan öğrendiğime göre, İçimizdeki Şey-
tan’da, Peyami Safa, Atsız gibi gerçek kişiler ağır ithamlarla yeriliyormuş.
Bu türden sözlerin, söylentilerin geçersizliğini öğrenmek için de zamana ihti-
yacım varmış: Bugün, roman sanatının, ‘kurmaca’dan ötesiyle değerlendirile-
meyeceğini bildiğimden; ne Sabahattin Ali’nin eserinde Peyami Safa’yı ya da
Atsız’ı görüyorum, ne de Atsız’ın eserinde Sabahattin Ali’yi. Tam tersine, hem
İçimizdeki Şeytan 7

Atsız’ın hem Sabahattin Ali’nin, gerçek yaşamda birer trajedi kişisi olduğuna
inanıyorum. Dönemin müthiş baskısında, düşünsel inançları dolayısıyla han-
diyse cinnete sürüklenmiş kişiler... Üstelik yalnızca ikisi de değil!..
İçimizdeki Şeytan bu açıdan bir ibret kitabı gibi okunabilir. Karanlık siyasetin
insanları birbirlerine nasıl kırdırtabileceğine işaret eden pek çok sayfası var-
dır. ‘Birey’in gelişmesini asla istemeyen bu siyaset, sürekli gözetim ve denetim
altında tuttuğu ‘sürü’den ayrılmak isteyenlere inanılmaz kertede merhametsiz
davranmıştır.
Romanda Ömer’in “büsbütün başka bir hayat” istemesi boşuna değildir. Büs-
bütün başka hayatı Ömer’den esirgeyen sadece içimizdeki şeytan olabilir mi?
Alangu’nun yürek yakıcı bir saptayımı var:
“Buradaki Yusuf, Kürk Mantolu Madonna’nın târiki dünyası Râif, İçimizdeki
Şeytan’daki Ömer, hepsi bir tek insandır, ‘atını sürüp dağlara doğru gider.’
Yarattığı kişilikleri, sonlan ile sanatçının akıbeti arasında ne derin ve düşün-
dürücü bir benzerlik var!”
Ömer’in büsbütün başka bir hayat ülküsünü gönlümüzde hissedinceye kadar
öylesi akıbetlerle hep yüz yüze geleceğiz...
İçimizdeki Şeytan üzerine yazanlar, Ömer’den direnç beklemişler ve dirençsiz-
liğini çoğu kez Ömer’in karmaşık, dahası hastalıklı kişiliğine bağlamışlardır.
Buna da katılmıyorum. Ömer, içindeki şeytanda, tiranlığı ortadan kaldıracak
“sanatkâr” bir şey aranıp duruyor; nefretlerinde, suçlamalarında, acılarında ve
nihayet yıkılışında, gelecekteki aydınlığı söylemeye çabalıyordu.
Ne yazık ki, Ömer’in içindeki “sanatkâr” şeytana, siyasetin ve iktidarın şeytanı
yaşama, var olma hakkı tanımayacaktı...
Selim İleri
8 Sabahattin Ali

İÇİMİZDEKİ ŞEYTAN

I
Öğleden evvel saat on birde Kadıköy’den Köprü’ye hareket eden vapurun gü-
vertesinde iki genç yan yana oturmuş konuşuyorlardı. Deniz tarafında bulu-
nanı şişmanca, açık kumral saçlı, beyaz yüzlü bir delikanlı idi. Bağa bir gözlü-
ğün altında daima yarı kapalı gibi duran ve eşya üzerinde ağır ağır dolaşan
kahverengi miyop gözlerini vakit vakit arkadaşına ve solda, güneşin ziyası
altında uzanan denize çeviriyordu. Düz ve biraz uzunca saçları, arkaya atılmış
olan şapkasının altından dökülerek sağ kaşını ve gözkapağının bir kısmını
Örtüyordu. Çok çabuk konuşuyor ve söz söylerken dudakları hafifçe büzülerek
ağzı güzel bir şekil alıyordu.
Arkadaşı ise ufak tefek, zayıf, kolları sinirli hareketlerle mütemadiyen oyna-
yan, gözleri her şeye keskin bir bakış fırlatan, soluk yüzlü bir gençti.
Her ikisi de yirmi beş yaşından fazla göstermiyorlardı ve boyları ortaya yakın-
dı. Şişmancası, gözlerini denizden çevirmeyerek anlatıyordu:
“Kendimi tutmasam kahkahayı koparacaktım. Tarih müderrisi sualleri birbiri
arkasına sıraladıkça kız şaşırıyor, dört tarafından yardım ister gibi başını çevi-
riyordu. Bir kere bile notları açıp okumadığını bildiğim için bal gibi çaktı de-
dim. Bir de gözüm arkasında oturan Ümit’e ilişti, ne göreyim, kaşıyla, gözüyle
profesöre işaretler yapıyor. İstediği de oldu azizim, hoca birkaç sudan şey
sorup cevaplarını kendisi verdi ve kızı mezun etti.”
“Ümit’e pek mi tutkun?”
“Her kıza tutkun... Biraz yüzüne bakılır olursa...” Sonra elini arkadaşının dizine
vurarak, hikâyesine devam ediyormuş gibi bir eda ile:
“Hayat beni sıkıyor...” dedi. “Her şey beni sıkıyor. Mektep, profesörler, dersler,
arkadaşlar... Hele kızlar... Hepsi beni sıkıyor... Hem de kusturacak kadar...”
İçimizdeki Şeytan 9

Bir müddet durdu. Eliyle gözlüğünü oynattı ve devam etti: “Hiçbir şey istemi-
yorum. Hiçbir şey bana cazip görünmüyor. Günden güne miskinleştiğimi his-
sediyorum ve bundan memnunum. Belki bir müddet sonra can sıkıntısı bile
hissedemeyecek kadar büyük bir gevşekliğe düşeceğim. İnsan bir şey yapmalı,
öyle bir şey ki... Yoksa hiçbir şey yapmamalı. Düşünüyorum: Elimizden ne
yapmak gelir? Hiç!.. Milyonlarca senelik dünyada en eski şey yirmi bin yaşın-
da... Bu bile biraz palavralı bir rakam. Geçen gün bizim felsefe hocasıyla konu-
şuyordum. Lafı gayet ciddi tarafından açtım ve ‘hikmeti vücudumuz’u araştır-
maya çalıştım. Dünyaya ne halt etmeye geldiğimiz sualine o da cevap vereme-
di. Yaratmak zevkinden, hayatın bizatihi bir hikmet olduğu hakikatinden dem
vurdu, fakat çürük. Ne yaratacaksın? Yaratmak yoktan var etmektir. En akıllı-
mızın kafası bile bizden evvelkilerin depo ettiği bir sürü bilgi ve tecrübenin
ambarı olmaktan ileri geçemez. Yaratmak istediğimiz şey de bu mevcut malla-
rı şeklini değiştirerek piyasaya sürmekten ibaret. Bu gülünç iş bir insanı nasıl
tatmin eder bilmiyorum. Bize ziyasını beş bin senede gönderen yıldızlar var-
ken, en kabadayısı elli sene sonra kütüphanelerde çürüyecek ve nihayet beş
yüz sene sonra adı unutulacak eserler yazarak ebedi olmaya çalışmak, yahut
üç bin sene sonra, kolsuz bacaksız, bir müzede teşhir edilsin diye, ömrünü
çamur yoğurmak ve mermere kalem savurmakla geçirmek bana pek akıllı işi
gibi gelmiyor.”
Sesine mühim bir eda vererek ağır ağır mırıldandı:
“Bana öyle geliyor ki, hakikaten yapabileceğimiz bir tek iş vardır, o da ölmek.
Bak, bunu yapabiliriz ve ancak bu takdirde irademizi tam bir şey yapmakta
kullanmış oluruz. Ben ne diye bu işi yapmıyorum diyeceksin! Demin söyledim
ya, müthiş bir gevşeklik içindeyim. Üşeniyorum. Atalet kanunu icabı sürükle-
nip gidiyorum. Eeeeh.”
Ağzını müthiş bir surette açıp esnedi. Ayaklarını uzattı. Karşısında oturarak
Ermenice bir gazete okuyan yaşlıca bir adam bu genişleme karşısında hemen
toplandı ve genç adama ters bir bakış fırlattı.
Arkadaşı bütün bu sözlere, belki onuncu defa dinlediği için pek kulak asma-
mış, gözlerini etrafta gezdirmeye ve kafasında birtakım fikirleri toparlamak
ister gibi ara sıra kaşlarını çatarak mırıldanmaya devam etmişti.
Yanındakinin nutku bitince manalı bir tebessümle:
“Ömer” dedi. “Paran var mı? Bu akşam bir rakı içelim.”