I Том

312 Pages·2011·2.46 MB·Turkish

ПРАВИТЕЛЬСТВО РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН
МИНИСТЕРСТВО ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН
МИНИСТЕРСТВО КУЛЬТУРЫ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН
БАШКИРСКИЙ ГОСУДАРСТВЕННЫЙ ПЕДАГОГИЧЕСКИЙ УНИВЕРСИТЕТ
им. М. Акмуллы

ГУМАНИСТИЧЕСКОЕ НАСЛЕДИЕ
ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ В КУЛЬТУРЕ
И ОБРАЗОВАНИИ

Материалы
VI Международной научно-практической конференции,
приуроченной к 180-летию со дня рождения М. Акмуллы
16 декабря 2011 года

I Том

Уфа 2011
УДК 821.512
ББК 83.3(2Рос=Баш)
Г 94

Печатается по решению функционально-научного совета
Башкирского государственного педагогического университета
им. М. Акмуллы

Гуманистическое наследие просветителей в культуре и
образовании: материалы Международной научно-практической
конференции, приуроченной к 180-летию со дня рождения М. Акмуллы, 16
декабря 2011 г. – Уфа: Издательство БГПУ, 2011. – 312 с.

В сборник вошли материалы, представленные участниками Шестых
Акмуллинских чтений, приуроченных к 180-летию со дня рождения
выдающегося поэта и просветителя тюркских народов. В 2011 году в
конференции приняли участие более 100 ученых из России, стран
ближнего и дальнего зарубежья: Индии, Китая, США, Венгрии, Болгарии,
Казахстана, Узбекистана и других стран.
В издание включены материалы пленарного заседания и секции
«Эпоха просветительства и творчество М. Акмуллы».

Редакционная коллегия: А.Ф. Мустаев (отв. ред.)
А.Х. Вильданов
З.А. Хабибуллина
Н.У. Халиуллина
О.С. Тарасенко

ISBN 978-5-87978-721-4
ISBN 978-5-87978-722-1

© Издательство БГПУ, 2011
2
СОДЕРАЖАНИЕ

ПЛЕНАРНЫЕ ДОКЛАДЫ

К.С. Ергобек
ГОРДОСТЬ ТРЕХ НАРОДОВ! (К 180-ЛЕТИЮ КЛАССИКА
А.МУХАМЕДИЯРОВА)..................................................................................................8
Р.Ф. Исламов
О НЕКОТОРЫХ ИТОГАХ ИЗУЧЕНИЯ ЖИЗНИ И ТВОРЧЕСТВА АКМУЛЛЫ И
ПЕРСПЕКТИВЫ НА БУДУЩЕЕ.................................................................................13
Ш.С. Камолиддин
О РОЛИ ПРАВИТЕЛЯ В КОНЦЕПЦИИ ГОСУДАРСТВЕННОСТИ «КУТАДГУ
БИЛИГ»...........................................................................................................................23
А.К. Мырзашова
ЛИНГВОКУЛЬТУРОЛОГИЧЕСКОЕ ИССЛЕДОВАНИЕ КОГНИТИВНОЙ
СФЕРЫ ЧЕЛОВЕКА (на материале казахско-русской фразеологии).....................25
Б.А. Наймушин
УСТНЫЙ ПЕРЕВОДЧИК – РАБ, СОЛИСТ ИЛИ АККОМПАНИАТОР?..............32
А.Г. Недосекина
КАТЕГОРИЯ «ТРАГИЧЕСКОГО» В ИСКУССТВЕ МИФТАХЕТДИНА
АКМУЛЛЫ.....................................................................................................................34
В.И. Рогачев
К ФЕНОМЕНУ ПРОСВЕТИТЕЛЬСТВА В УРАЛО-ПОВОЛЖСКОМ РЕГИОНЕ:
РОЛЬ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКОЙ И НАУЧНОЙ ДЕЯТЕЛЬНОСТИ М.Е.
ЕВСЕВЬЕВА В РАЗВИТИИ МОРДОВСКОЙ КУЛЬТУРЫ И СТАНОВЛЕНИИ
ГУМАНИТАРНЫХ НАУК...........................................................................................43
А.Г. Салихов
МИФТАХЕТДИН АКМУЛЛА И ТУРЕЦКОЕ БАШКИРОВЕДЕНИЕ....................48
А.С. Сарсамбекова
ЭТНИЧЕСКОЕ САМОСОЗНАНИЕ КАЗАХОВ ЮГО-ЗАПАДНОЙ СИБИРИ.....49
А.М. Сулейманов
ХАЛЫҠ ЙЫРЫ ХАҠЫНДА Ə.-З. ВƏЛИДИҘЕҢ Ғ. ТУҠАЙ МЕНƏН
БƏХƏСЛƏШКƏНЕ........................................................................................................53
А.Т. Тайжанов
ЭТНОКУЛЬТУРНОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В КОНТЕКСТЕ ТЮРКСКОГО
МИРОПОНИМАНИЯ И ГЛОБАЛИЗАЦИИ...............................................................61
Я.А. Чернышев
СОВРЕМЕННОЕ ОБРАЗОВАНИЕ В ОБЕСПЕЧЕНИИ ПРОФЕССИОНАЛЬНОЙ
КАРЬЕРЫ........................................................................................................................68
Н.У. Шаяхметов
РОЛЬ МЕДРЕСЕ «ГАЛИЯ» В КАЗАХСКОМ ОБЩЕСТВЕ
В НАЧАЛЕ ХХ ВЕКА...................................................................................................71
Metin Demirci
RIZAEDDIN FAHREDDIN’IN EDEBÎ ESERLERINDE OSMANLI YAZI
DILININ TESIRIYLE FIILIMSILERDEKI EK ZENGINLIĞI.....................................75
3
СЕКЦИЯ “Эпоха просветительства и творчество М. Акмуллы”

Г.У. Алеева
СРАВНИТЕЛЬНО–ИСТОРИЧЕСКАЯ И ЭТИМОЛОГИЧЕСКАЯ
ХАРАКТЕРИСТИКА СЛОВ «КИҢƏШ» И «КОРЫЛТАЙ»....................................84
Ə.Х. Алиева
ХАҖНАМƏЛƏР ҖАНРЫНЫҢ ТЕОРИЯСЕ
ҺƏМ ТАРИХЫ ПРОБЛЕМАЛАРЫ.............................................................................87
З.С. Аманбаева
МУДРОСТЬ В ЭПОСЕ «УРАЛ-БАТЫР»....................................................................91
З.Р. Əминева
ХƏҘЕРГЕ ОСОР СƏСƏНДƏРЕ ИЖАДЫНДА ИРЕКЛЕ ФЕКЕР
ЙӨРӨТӨҮҘЕҢ САҒЫЛЫШЫ.....................................................................................97
С.Аратина
ОБ ЭТИМОЛОГИИ СЛОВА «КÖК» В АЛТАЙСКОМ ЯЗЫКЕ.............................100
Г.Ш. Байғужина
РƏШИТ НАЗАРОВ ПОЭЗИЯҺЫ ТЕЛ КАРТИНАҺЫНЫҢ ЛЕКСИК
ҮҘЕНСƏЛЕКТƏРЕ [СИНОНИМДАР МИҪАЛЫНДА]..........................................103
Г.М. Байназарова
КОНЦЕПТ «МӨХƏББƏТ» («ЛЮБОВЬ») В ПЕСЕННОМ ДИСКУРСЕ
И ЕГО СМЫСЛОВЫЕ СОСТАВЛЯЮЩИЕ (НА ПРИМЕРЕ БАШКИРСКОЙ
НАРОДНОЙ ПЕСНИ «ТАШТУҒАЙ»)....................................................................108
Г.И. Баширова-Габсалямова
ЭПИСТОЛЯРНЫЕ ФОРМЫ В ТВОРЧЕСТВЕ АКМУЛЛЫ...................................112
О.А. Бирюкова
РАЗВИТИЕ НАРОДНОГО ОБРАЗОВАНИЯ И ПРОСВЕЩЕНИЯ
В РОССИИ ОТ НАЧАЛА ДО РЕВОЛЮЦИИ 1917 г...............................................115
Ш.А. Ғайсина
БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏ ҺƏМ УНЫҢ ДИАЛЕКТТАРЫНДА ТУҠЫУ
ЭШЕ МЕНƏН БƏЙЛЕ ТЕРМИНДАР........................................................................120
Э.Н. Ғəлиуллина
ƏХМƏТЗƏКИ ВƏЛИДИ ТУҒАНДЫҢ «ХƏТИРƏЛƏР» КИТАБЫНДА
БАШҠОРТ ШАҒИРҘАРЫ ҺƏМ ЯҘЫУСЫЛАРЫ...................................................121
Р.Г. Давлетбаева
МОДЕЛЬ НАЧАЛЬНОГО ЯЗЫКОВОГО ОБРАЗОВАНИЯ
В РЕАЛИЗАЦИИ ПОЗНАВАТЕЛЬНОГО ПОТЕНЦИАЛА
МЛАДШЕГО ШКОЛЬНИКА НЕРУССКОЙ ШКОЛЫ...........................................125
Г.Ш. Дəүлəтҡолова
БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏ ҺҮҘ БАҪЫМЫНЫҢ ҮҘЕНСƏЛЕКТƏРЕ.........................129
Г.Р. Дильмухаметова
ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКИЕ ВЗГЛЯДЫ М.АКМУЛЛЫ..........................................133
Г.Р. Дильмухаметова
АҠМУЛЛА ШИҒЫРҘАРЫНДА ТЫЙЫУҘАРҘЫҢ ҠУЛЛАНЫШЫ....................136
А.Қ. Дүйсенбаев
АҚМОЛЛА МЕН ШƏКƏРІМНІҢ ПЕДАГОГИКАЛЫҚ МҰРАЛАРЫНДАҒЫ
ГУМАНИСТІК ТƏРБИЕ ИДЕЯЛАРЫ......................................................................138
А.П. Ермухамедова
ПРОСВЕТИТЕЛЬСКАЯ ДЕЯТЕЛЬНОСТЬ НИЗАМ АЛ-МУЛЬКА......................142
4
А.С. Емельянов
РАЗВИТИЕ ЭТНОПЕДАГОГИЧЕСКИХ ИДЕЙ К.Д.УШИНСКОГО
В ДУХОВНО-НРАВСТВЕННОМ ВОСПИТАНИИ МОЛОДЕЖИ.......................152
М.В. Зайнуллин, К.З. Закирьянов
БАШКИРСКО-РУССКОЕ ДВУЯЗЫЧИЕ КАК ФЕНОМЕН
ВЗАИМООБОГАЩЕНИЯ КУЛЬТУР.......................................................................154
Ə.М. Закирҗанов
МƏГЪРИФƏТЧЕЛЕК ЭСТЕТИКАСЫ ҺƏМ АКМУЛЛА ИҖАТЫ......................162
Г.Р. Ижбаева
КОНЦЕПТ «ЛЮБОВЬ»
В ПОВЕСТИ М. КАРИМА «ДОЛГОЕ-ДОЛГОЕ ДЕСТВО»...................................166
Р.Л. Исхаков, Е.Н. Михайлюк
МИФТАХЕТДИН АКМУЛЛА – ПРЕДТЕЧА ТРАНСГУМАНИЗМА...................170
А.Й. Ҡарағолова
ТЕЛДƏГЕ СТИЛИСТИК ХАТАЛАР ТУРАҺЫНДА ҺҮҘ......................................176
А.Н. Кильмакова
КОНЦЕПТ «ДОРОГА» В СТИХОТВОРЕНИЯХ М. АКМУЛЛЫ..........................177
Л.М. Ҡулбирҙина
ТӨРКИ ТЕЛДƏРЕНДƏ ҺАНДАРҘЫҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ...................................180
C.С. Кумыспаев
ПЕРСПЕКТИВЫ РАЗВИТИЯ СОЦИАЛЬНО-ДУХОВНОГО
РАЗВИТИЯ КАЗАХСТАНА И БАШКОРТОСТАНА
В КОНТЕКСТЕ ГЛОБАЛИЗАЦИИ КУЛЬТУРЫ....................................................182
М.Т. Күштаева
МƏДЕНИ КОНЦЕПТІНІҢ («ТАРЫ») КОНЦЕПТІСІНІҢ) КОГНИТИВТІК
НЕГІЗДЕРІ....................................................................................................................189
Л.Ш. Мəүлитова
БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏ ТУҒАНЛЫҠ ТЕРМИНДАРЫ.............................................198
З.С. Миннуллин
НОВЫЕ ИСТОЧНИКИ ДЛЯ ИЗУЧЕНИЯ ТВОРЧЕСТВА М. АКМУЛЛЫ.........199
C.С. Мозафарова
БАШҠОРТ ХАЛЫҠ ҺƏМ ИНГЛИЗ МƏҠƏЛДƏРЕНДƏ
“ТЫУҒАН ИЛ” КОНЦЕПТЫ.....................................................................................206
Р.Р. Нафикова
КОНЦЕПТЫ «ПРАВО» И «ЗАКОН» В ЗЕРКАЛЕ БАШКИРСКОЙ
ЛИНГВОКУЛЬТУРЫ (НА МАТЕРИАЛЕ ПОСЛОВИЦ И ПОГОВОРОК).........208
Э.Ф. Рахимова
АҠМУЛЛА ИЖАДЫНДА САҒЫШТЫРЫУҘАРҘЫҢ ҠУЛЛАНЫЛЫШЫ........210
Л.М. Сабарайкина
ОРГАНИЗАЦИЯ ПЕРЕВОДЧЕСКОЙ ПРАКТИКИ СТУДЕНТОВ С
ИСПОЛЬЗОВАНИЕМ СОДЕРЖАНИЯ НАЦИОНАЛЬНО-РЕГИОНАЛЬНОГО
КОМПОНЕНТА В ОБУЧЕНИИ.................................................................................212
Р.Я. Садыкова
СЕМЕН ИЗРАИЛЕВИЧ ЛИПКИН - ПЕРЕВОДЧИК СТИХОВ М.АКМУЛЛЫ..216
Р.Ə. Сиражитдинов
МƏҠƏЛДƏРҘƏ БЕР СОСТАВЛЫ ҺӨЙЛƏМДƏР..................................................219
5
Р.М. Ташбулатова
ТАҢСУЛПАН ҒАРИПОВАНЫҢ “БӨЙРƏКƏЙ” РОМАНЫНДА “ШАТЛЫҠ”
ҺƏМ “ҠАЙҒЫ” КОНЦЕПТТАРЫНЫҢ МИЛЛИ-МƏҘƏНИ САҒЫЛЫШЫ.......221
Р.А.Тимершəйехова
ҠОЛ ҒƏЛИҘЕҢ «ҠИССАИ ЙОСОФ» ПОЭМАҺЫНДА ҺҮРƏТЛƏҮ
САРАЛАРЫ..................................................................................................................223
А.А. Тляумбетова
К ИСТОРИИ ИЗУЧЕНИЯ ТОПОНИМОВ ЗАПАДНОГО ОРЕНБУРЖЬЯ..........226
Е. Тобосова
ЛИТЕРАТУРНО-ХУДОЖЕСТВЕННАЯ ТРАДИЦИЯ Г.И. ЧОРОС-ГУРКИНА
В СОВРЕМЕННОЙ АЛТАЙСКОЙ КУЛЬТУРЕ.....................................................227
А. Токоекова, Е.Д. Чандыева
РОЛЬ АЛТАЙСКИХ ПРОСВЕТИТЕЛЕЙ В СТАНОВЛЕНИИ ШКОЛЬНОГО
ОБРАЗОВАНИЯ В ГОРНОМ АЛТАЕ………………………………………………232
Ақеділ Тойшанұлы
«ЕҢСЕГЕЙ БОЙЛЫ ЕР ЕСІМ» ЖЫРЫНДАҒЫ МЕМЛЕКЕТТІК САНА...........235
Э. А. Турсунова
ВЛИЯНИЕ ПРОИЗВЕДЕНИЙ АКЫНА - ПИСЬМЕННИКА МОЛДО БАГЫША
НА РАЗВИТИЕ КЫРГЫЗСКОЙ ЭТНОПЕДАГОГИКИ..........................................244
Л.А. Утяшева
ПОЭТИКА ПРИРОДНЫХ ОБРАЗОВ В ПОЭЗИИ М.АКМУЛЛЫ........................248
З.Т. Файрушина
ТВОРЧЕСТВО М. АКМУЛЛЫ НА УРОКАХ ИНОСТРАННОГО ЯЗЫКА.........252
Р.Х. Фəтҡуллина
АҠМУЛЛА ҺƏМ АБАЙ ШИҒРИƏТЕ СТРОФИКАҺЫНДА УРТАҠ ҺЫҘАТТАР..255
З.А. Хабибуллина
ТИПОЛОГИЯ ДИАЛОГИЧЕСКОЙ РЕЧИ НА МАТЕРИАЛЕ РОМАНА
ДЖ. КИЕКБАЕВА «РОДНЫЕ И ЗНАКОМЫЕ».....................................................257
А.А. Хазиева
МƏХМҮТ ҠАШҒАРИҘЫҢ “ДИУАНУ ЛӨҒƏТ-ИТ-ТӨРК”
ҺҮҘЛЕГЕНДƏ КЕШЕГƏ ҠАҒЫЛЫШЛЫ ҺҮҘҘƏР ҠАТЛАМЫ.........................264
А.Ж.Хайруллина
ЛИТЕРАТУРНЫЕ ПОРТРЕТЫ
В МИРЕ БАШКИРСКИХ ПРОИЗВЕДЕНИЙ НАЧАЛА XX ВЕКА.......................271
А.Д. Хəлилова
БАШҠОРТ ТЕЛЕНДƏ ҺЫНЛЫ СƏНҒƏТ ӨЛКƏҺЕНƏ ҠАРАҒАН ДӨЙӨМ
ТӨРКИ СЫҒАНАҠЛЫ ҺҮҘҘƏР................................................................................274
А.М. Хамидуллина
СИСТЕМА ХУДОЖЕСТВЕННЫХ ОБРАЗОВ В СТИХАХ М. АКМУЛЛЫ........276
Р.Ф. Хасанов
«Я ВЫСТРАДАЛ БОЛЬ СЛОВА НА ЖИЗНЕННОМ ОГНЕ…» (ОБРАЗ
АКМУЛЛЫ В РОМАНЕ ЯНЫБАЯ ХАММАТОВА «СЫРДАРЬЯ»)...................279
А.Д. Хисмəтуллина
БАШҠОРТ ТЕЛЕНЕҢ КӨНКҮРЕШ ЭШ ҠОРАЛДАРЫ........................................283
А.Р. Хурамшина
КОНЦЕПТ «ИСТИНА» В СВЯЩЕННЫХ КНИГАХ (НА МАТЕРИАЛЕ
БАШКИРСКОГО И РУССКОГО ЯЗЫКОВ).............................................................285
М.Р. Шабаев, И.И. Салихов
«ОЛБАНСКИЙ» ЯЗЫК…………………………………………………………….288
6
М.М. Эсенгулова
ВЛИЯНИЕ МЕДРЕСЕ «ГАЛИЯ» НА РАЗВИТИЕ ПРОСВЕТИТЕЛЬСКОЙ
ДЕЯТЕЛЬНОСТИ ЭШЕНААЛЫ АРАБАЕВА........................................................290
А.Ш. Юсупова, Г.Р. Мугтасимова
АРХАИЧНАЯ ЛЕКСИКА В СТИХАХ М.АКМУЛЛЫ И ОСОБЕННОСТИ ЯЗЫКА
ТАТАРСКОЙ ДИАСПОРЫ........................................................................................294
Г.З. Якупова
АКМУЛЛА – ГАДЕЛЛЕК ҖЫРЧЫСЫ....................................................................298

БЕР ХИКӘЙӘГӘ КҮҘӘТЕҮҘӘРҘӘН
(М. АҠМУЛЛА ИСЕМЕНДӘГЕ БАШҠОРТ ДӘҮЛӘТ ПЕДАГОГИЯ
УНИВЕРСИТЕТЫ БАШҠОРТ ФИЛОЛОГИЯҺЫ ФАКУЛЬТЕТЫ
СТУДЕНТТАРЫ)
Ю. Əхмəтйəнова
ГӨЛСИРƏ ҒИЗЗƏТУЛЛИНАНЫҢ ИЖАДЫ ХАҠЫНДА БЕР КƏЛИМƏ ҺҮҘ
(Инеш урынына).........................................................................................................302
Т. Сиражетдинова
"КӨТӨЛМƏГƏН БƏХЕТ" ХИКƏЙƏҺЕНДƏ ТРАДИЦИОН ПРОБЛЕМАЛАРҘЫҢ
ЯҢЫСА ХƏЛ ИТЕЛЕШЕ...........................................................................................303
А. Абдуллина
КӨТӨЛГƏН БƏХЕТКƏ КӨТМƏГƏНДƏ ЮЛЫҒЫУ ПРОБЛЕМАҺЫНЫҢ
ГӨЛСИРƏ ҒИЗЗƏТУЛЛИНА ХИКƏЙƏҺЕНДƏ ХУДОЖЕСТВОЛЫ ХƏЛ
ИТЕЛЕШЕ....................................................................................................................304
И. Шоңҡарова
ГӨЛСИРƏ ҒИЗЗƏТУЛЛИНАНЫҢ "КӨТӨЛМƏГƏН БƏХЕТ " ХИКƏЙƏҺЕНДƏ
ХАРАКТЕРҘАР АСЫЛЫШЫ....................................................................................305
Г. Дилмөхəмəтова
ГӨЛСИРƏ ҒИЗЗƏТУЛЛИНАНЫҢ ХИКƏЙƏҺЕНДƏ БƏХЕТ ТЕМАҺЫНЫҢ
АСЫЛЫШЫ.................................................................................................................306
Г. Шəрəфетдинова
ГӨЛСИРƏ ҒИЗЗƏТУЛЛИНАНЫҢ “КӨТӨЛМƏГƏН БƏХЕТ” ХИКƏЙƏҺЕНДƏ
КҮТƏРЕЛГƏН ПРОБЛЕМАНЫҢ АКТУАЛЛЕГЕ..................................................307
И. Хəбибуллина
Г. ҒИЗЗƏТУЛЛИНАНЫҢ “КӨТӨЛМƏГƏН БƏХЕТ” ХИКƏЙƏҺЕНДƏ
“АҢЛАҒАНҒА – ИШАРА” АЛЫМЫНЫҢ УҢЫШЛЫ ФАЙҘАЛАНЫЛҒАНЫ.308

7
ПЛЕНАРНЫЕ ДОКЛАДЫ

К.С. Ергобек, д-р филол. наук, профессор,
писатель, литературный критик,
член Союза писателей Казахстана

ГОРДОСТЬ ТРЕХ НАРОДОВ!
(К 180-ЛЕТИЮ КЛАССИКА А.МУХАМЕДИЯРОВА)

Бүгін башқұрт жеріне, аяулы башқұрт еліне айтулы ақын, классик
Ақмолла Мұхамедияровтың туғанына 180 жыл толуына орай
ұйымдастырылған ғылыми-теориялық конференцияға жан-жақтан келіп
отырмыз. «Ақмолла кім?» – деп сұрақ қойсаң ұят болар еді. Өйткені,
Ақмолла – қазақтың Абайы, татардың Тоқайы, түркіменнің Махтымқұлы,
қарақалпақтың Бердағы, қырғыздың Тоғалақ молдасы секілді бауырлас
башқұрт елінің бетке ұстар ардақты ақыны, əдебиет классигі. Оған таласып
жату ұят болады əрине. Ақмолла туралы Еңбек Ері Мұстай Кəрім,
Ə.Харисов, Искаков, Ə.Сүлейменов, Гиниəт Күнəфин солай, «Башқұрт
əдебиетінің классигі» деп сөйлеген, солай деп ақын рухына тағзым етіп
жазған. Башқұрттың үлкен ақыны Кəзім Аралбаев бастап Ақмоллаға өлең
арнамаған башқұрт ақынын кездестіру қиын. Олай болуы заңды. Ақмолла
– бауырлас башқұрт елінің ұлы ақыны, башқұрт əдебиетінің классигі. Өз
басым, міне осы байламға ден қоямын!
«Есесіне, Ақмолла бір ғана башқұрт əдебиетінің классигі ме?» –
деген сұрақ қойғым келеді. Бұдан үш жыл бұрын Татарстанға жол түсті.
Татар зерттеушісі, профессор Равил Исламов Ақмолла өлеңдерінің татар
тіліндегі нұсқасына текстологиялық саралау жүргізу үстінде екен.
«Ақмолла өлеңдерін татарша да шығарған» - дейді Равил абы.
Мен ойланып қалдым. Өйткені, кезінде М.Ғайнуллин аузынан да
естіген едім осындай сөзді.
Мені əдебиетке əкелген əкем секілді кісі – профессор Бейсембай
Кенжебайұлы. С.Е.Малов, Ə.Нəжіп, М.Искендерова, В.Б.Шкловский,
М.Ғабдуллин, Ə.Харисов, Н.Маллаев секілді əдебиетшілермен,
түркологтармен дос болған, Москвада ұзақ жыл қызмет істеген кісі еді,
жарықтық!
«Түрік қағанатынан» бастап зерттеп қазақ əдебиеті тарихының
классикалық жүйесін жасаған оқымысты еді ол. Əсіресе, ХХ ғасыр
басындағы қазақ əдебиетінің үздік маман зерттеушісі еді. Міне, сол абзал
адам, ардақты оқымысты «Ақмолла – қазақ əдебиетінің де ірі өкілі» деп
отырар еді. Оның башқұрттың аға буын зерттеушісі Ə.Харисовпен
жазысқан хаттарында да осындай ой, осындай көзқарас екі жақты айтылып
жататын.
8
Жақында ғана мен Ə.Сүлейменовтың «Өс мөғжизə» («Три чуда»
Уфа – 2009 ж.) аталатын зерттеу очеркін оқыдым. Ақмолла ақын мұрасына
фольклорист ретінде қарапты. Сондай-ақ Ғиниəт Күнəфиннің
«Акмулланың шиғри йəйғоро» («Поэтическая радуга Акмуллы») –
«Китап» Уфа – 2011 г. аталатын зерттеу еңбегін оқыдым.
Ақмоллатанудағы бір зор еңбек екен деп ойладым. Башқұртша, орысша
зерттеу еңбегі. Ақмолланың таңдамалы (таңланма шиғырзары) өлеңдері
беріліпті.
Татар Равил Исламов əрекеті анау. Ақмолла өлеңдерінің үш тілдегі
нұсқасын біріктіріп, текстологиялық зерттеуге кіріскені. Башқұрт Ғиният
Күнафин əрекеті мынау. Игі іс. Олай болса Ақмолланың қазақ
əдебиетіндегі зерттелуі жайынан мен де бір-екі ауыз сөз айтайын деп
шештім.
Ақмолла ұлтының кім екеніне қарамастан қазақ арасында бірсыпыра
уақыт жүргені, тіршілік еткені мəлім. Өлеңдерін башқұрт, татар, қазақ
тілдерінде қатар жаза білген. Араб, парсыдан да хабары мол кісі. Үш тілде
бірдей өлең жаза беру, өлеңін үш тілде бірдей жаза білу, үш тілді бірдей
ана тіліндей игеру – Ақмолла феномені міне осында жатса керек.
Ақмолланың өлеңдерін тамаша қазақ ақыны Сəкен Сейфуллин
қызығып жинап 1935 жылы қазақ тілінде кітап етіп бастырған. Жинақ -
қазақ тілінде. Өлең қазақ өлең құрылысымен, қара өлең ұйқасымен
жазылған. ХХ ғасыр басындағы қазақ ақындары өлеңдерінде араб, парсы
сөздері, татар, башқұрт поэзиясы ой, ырғақтары аралас жүретіні бар. Сол
сипатты Ақмолла өлеңдерінен де көреміз. Сəкен Сейфуллин Ақмолла
өлеңдер жинағын қазақ ақыны ретінде кітап етіп бастырып шығарған.
Ақмолла өлеңдерін Сəкеннен кейін ыждағаттай зерттеген кісі –
Бейсембай Кенжебайұлы. Өзі де жаугершілікте қолға түскен башқұрт
батырының тұқымы. Алайда, қазақ əдебиетінің табанды реформатор
зерттеушісі. Міне, сол Бейсембай Кенжебайұлы ақын тағдыры жайында
алғаш рет 1941 жылы «Ақмолла ақын» [1] аталатын мақаласын жазып
«ақмоллатанумен» айналыса бастаған еді.
Алғашқы мақала таныстыру мақсатында жазылған. Таныстыра
отырып ақынның өмірлік жолын оның дүниетанымы, ақындық бағыт-
бағдары, ақындық шеберлігі жайында толғанып, біраз деңгейге көтере
жазған.
Одан кейін зерттеуші бұл тақырыпқа 1957-58 жылдары оралды.
Зерттеуші елуінші жылдардың өнбойында ХХ ғасыр басындағы əдебиеті
жайында ізденісте болды. ХХ ғасыр басындағы əдебиет – бір қазақ
əдебиеті үшін ғана емес, орыс, татар, башқұрт, өзбек, қырғыз əдебиеттері
үшін де ерекше дəуір болғаны мəлім. Жаңа ғасыр көгінде жаңа əдеби
тұлғалар пайда болған, жаңа жанр үлгілері туа бастаған... Ұлт өкілдері
бірінен-бірі үйреніп өскен кезең. Бейсембай Кенжебайұлының ізденісі
1958 жылы «Қазақтың ХХ ғасыр басындағы демократ жазушылары»
9
(Қазақстан – 1958) аталатын монография болып жарық көрді. Аталған
еңбекте Ақмолла ақын жайында концепциялық көзқарас бар [2].
Монография жоғары мектепке арналған оқулыққа айналды. Өзге
қазақ ақындарымен бірге студенттер Ақмолла ақын өлеңдерімен танысты,
ауырлау тағдырын білді, ХХ ғасыр басындағы өзге қазақ ақындарына
еткен əсер-ықпалын түйсінді.
Б.Кенжебайұлының 1975 жылы «Қазақ əдебиеті тарихының
мəселелері» («Ғылым» - 1975) аталатын еңбегі жарық көрді. Жинақтау
мəніндегі еңбек. Ақмолла туралы бұрынғы зерттеу мақаласы енген [3].
Өмірінің ақырғы жылдарында профессор Бейсембай Кенжебайұлы
Ақмолла ақын əдеби мұрасын өзі де тереңдете зерттеді. Сонымен қатар
шəкірттері Бүркіт Ысқақовқа əдеби процеске байланысты зерттеуге
ұсынды. «Қазақ-башқұрт əдеби байланысын» зерттеп, докторлық
диссертация дайындаған Бүркіт Ысқақов өзінің еңбегінде Ақмолла ақын
жайында біраз ілгерілеп зерттеді.
Сонымен қатар Бейсекең өзінің студенті Уəлихан Қалижанға 1971
жылы Ақмолла ақын мұрасын дипломдық жұмыс ретінде ұсынады. Кейін
«Ақмолла Мұхамедияровтың өмірі мен творчестволық қызметі» (1977)
деген атпен кандидаттық диссертация қорғатты. «Қазақ əдебиетіндегі діни-
ағартушылық ағым (ХІХ-ХХ ғасыр басы)» деген атпен докторлық
диссертациясына Ақмолла ақынды əдеби тұлғалармен (Нұржан ақын, т.б.),
əдеби процеспен (қазақ əдебиетіндегі жəдитшілдік) бірқосып (бірге)
зерттеуді ұсынады. Уəлихан Қалижан қазақ əдеби процесі, əдебиет
тұлғаларымен бірге Ақмолланың тағдырын да табысты зерттеді.
Айтылған жайларға назар аударсаңыз, Ақмолла шайыр тағдыр-
талайымен қазақ əдебиетінде түбəлай айналысқан, əрі ұдайы зерттелуіне
себепкер болған кісі – профессор Бейсембай Кенжебайұлы екеніне көз
жетеді.
Əрине, зерттеу – нəтижесімен. Өзіме сұрақ қойғым келеді:
«Бейсембай Кенжебайұлы Ақмолланы қай деңгейде зерттеді?» Бірінші
сұрақ. «Бейсекең шəкірттері Ақмолланы қалай таныды?». Екінші сұрақ.
Бейсембай Кежебайұлы алғашқы (1941 ж.) зерттеуінде Ақмолланы
1939 жылы туған, түрмеде 1863-1871 аралығында 8 жыл отырған деген
пікір айтқан. Алғашқы зерттеу болғандықтан дəлелсіздік кеткен. Башқұрт
зерттеушілері дəйектегендей Ақмолла 1831 жылы туған, түрмеде 1863
жылдан емес, 1867 жылдан төрт жыл отырды деген жөн шығар [4].
Бейсембай Кенжебайұлы алдымен ақын дүниетанымы жайында
барлау жасайды. «Мировозрение – хозяин творчества» (Н.С.Тиханов)
екеніне ден қойсақ қазақ оқымыстысының Ақмолла ақынды
дүниетанымынан бастап зерттеуі дұрыс.
«Ақмолла өлеңдерінің басым көпшілігі – заман туралы, қазақтың
тұрмысы, хал-жайы туралы, оқу, өнер, ғылым туралы, дін, мінез-құлық
туралы болып келеді. Бұлардың бəрінің идеялық мазмұны, ақынның негізгі
10