HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR'IN ÖYKÜLERİ ve ÖYKÜCÜLÜĞÜ

485 Pages·2010·4.17 MB·Turkish

T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TÜRK DİLİ VE EDEBİYATI ANA BİLİM DALI
YENİ TÜRK EDEBİYATI BİLİM DALI

HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR’IN
ÖYKÜLERİ ve ÖYKÜCÜLÜĞÜ

Abdullah HARMANCI

DOKTORA TEZİ

DANIŞMAN
Prof. Dr. Mehmet TEKİN

KONYA - 2010
İ Ç İ N D E K İ L E R

BİLİMSEL ETİK SAYFASI…………………………………………………………………..VI
TEZ KABUL FORMU………………………………………………………………………..VII
ÖN SÖZ…...…………………………………………………………………………………VIII
ÖZET…………………………………………………………………………………………...X
SUMMARY…………………………………………………………………………………..XII
KISALTMALAR…………………………………………………………………………….XIV
GİRİŞ……………………………………………………………………………………………1

BİRİNCİ BÖLÜM
1. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR’IN HAYATI, ESERLERİ ve EDEBÎ KİŞİLİĞİ…………5
1.1. HAYATI……..…………………………………………………………………........5
1.2. YAZI HAYATI……………………………………………………………………....8
1.3. ESERLERİ………………………………………………………………………….12
1.4. KİŞİLİĞİ……………...…………………………………………………………….13
1.5. DÜNYA GÖRÜŞÜ………………………………………………………………....16
1.6. EDEBİYATA BAKIŞI……………………………………………………………..22
1.7. GÜRPINAR’IN EDEBÎ KİŞİLİĞİNİ BİÇİMLENDİREN UNSURLAR………….24
1.7.1. Ailesi, Ailesizliği……………………………...………………….....24
1.7.2. Kişiliğinin Eserlerine Yansıması……………..……………...….......25
1.7.3. Tahsili……………………………………………………………….26
1.7.4. Beslendiği Kaynaklar..……………………..……………………….26
1.7.5. Ahmet Mithat Efendi……………………..…………………………29
1.7.6. Gazeteciliği….………………………………………………………31
1.7.7. İstanbul………………………………………………………………31
1.7.8. Yaşadığı Devir………………………………………………………32
1.8. ETKİSİ……………………………………………………………………………...33

İKİNCİ BÖLÜM
2. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR’IN ÖYKÜLERİ...……………………………………….36
2.1. ÖYKÜ KİTAPLARININ YAYIN SEYRİ…………………………………………36
2.2. ÖYKÜ KİTAPLARINDA YER ALMAYAN ÖYKÜLERİN LİSTESİ…………...44
2.3. ÖYKÜLERİN SAYISI……………………………………………………………..49
II
2.4. ÖYKÜLERİN YAZILIŞ YILLARINA GÖRE DÖNEMLERE AYRILMASI……50
2.5. ÖYKÜLERİN YER ALDIĞI KAYNAKLAR……………………………………..54
2.6. İNCELEME DIŞI BIRAKILAN METİNLER…………………………………......65
2.6.1. ÇEVİRİ OLDUĞU İÇİN İNCELEME DIŞI BIRAKILAN ÖYKÜLER….65
2.6.2. DÜŞÜNCE YA DA HATIRA YAZISI ÖZELLİĞİ TAŞIDIĞI İÇİN
İNCELEME DIŞI BIRAKILAN METİNLER………………………65

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
3. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR ÖYKÜCÜLÜĞÜ………………………………………..67
3.1. ÖYKÜ TÜRÜNE GENEL BİR BAKIŞ ve GÜRPINAR’A KADAR
ÖYKÜCÜLÜĞÜMÜZ…………….67
3.1.1. ETİMOLOJİK ÇERÇEVE/ADLANDIRMA PROBLEMİ ……………….67
3.1.2. TANIMLAMA PROBLEMİ/ÖYKÜNÜN SINIRLARI…………………..69
3.1.3. HÜSEYİN RAHMİ GÜRPINAR’A KADAR ÖYKÜCÜLÜĞÜMÜZ……74
3.2.ÖYKÜLERİN İNCELENMESİ……………………………………………………..77
3.2.1. KADINLAR VAİZİ’NDEKİ ÖYKÜLER…………………………………...79
3.2.2. MEYHANEDE HANIMLAR’DAKİ ÖYKÜLER………………………….103
3.2.3. NAMUSLA AÇLIK MESELESİ’NDEKİ ÖYKÜLER…………………….114
3.2.4. KATİL PUSE’DEKİ ÖYKÜLER…………………………………………137
3.2.5. İKİ HÖDÜĞÜN SEYAHATİ’NDEKİ ÖYKÜLER……………………….152
3.2.6. TÜNELDEN İLK ÇIKIŞ’TAKİ ÖYKÜLER……………………………...184
3.2.7. GÖNÜL TİCARETİ’NDEKİ ÖYKÜLER………………………………...201
3.2.8. MELEK SANMIŞTIM ŞEYTANI’DAKİ ÖYKÜLER……………………..231
3.2.9. ETİ SENİN KEMİĞİ BENİM’DEKİ ÖYKÜLER………………………...248
3.2.10. ÖYKÜ KİTAPLARINDA YER ALMAYAN ÖYKÜLER…………….258
3.3. ÖYKÜLERİN BİÇİM VE İÇERİK ÖZELLİKLERİ……………………………..273
3.3.1. KONULAR……………………………………………………………….273
3.3.1.1. Toplumsal Eleştiri………………………………………………...273
3.3.1.2. Kadın Erkek İlişkileri……………………………………………..283
3.3.1.3. Toplumsal Değişim, Batılılaşma………………………………….292
3.3.1.4. Yoksulluk…………………………………………………………296
3.3.1.5. Batıl İnançlar……………………………………………………...301
3.3.1.6. Millî-Vatani Konular……………..………………..……………..303
3.3.1.7. Hayvan Öyküleri………………………………………………….304
II I
3.3.1.8. Ölüm……………………………………………………………...307
3.3.1.9. Delilik…………………………………………………………….309
3.3.1.10. Toplum Hayatından Gözlemler, Tablolar……………………….311
3.3.2. OLAY ÖRGÜSÜ…………………………………………………………312
3.3.2.1. Çerçeve Anlatı Tekniğinin Uygulanması…………………………314
3.3.2.2. Olay Akışının Diyaloglarla Verilmesi……………………………316
3.3.2.3. Tesadüflerden Yararlanma………………………………………..317
3.3.2.4. Serim – Düğüm – Çözüm Tekniğinin Uygulanması……………...318
3.3.2.5. Merak Uyandırma, Gerilim Yaratma……….…………………….319
3.3.2.6. Paralel Anlatımdan Yararlanma…………………………………..321
3.3.2.7. Öykünün Sürprizli Sonla Bitirilmesi……………………………..322
3.3.2.8. Olay Akışının Sabit Bir Mekânda İlerlemesi.…………………….323
3.3.2.9. Anekdot Aktarımı……………….………………………………..324
3.3.2.10. Olay Örgüsünü Aksatan Uygulamalar…………………………..325
3.3.3. ANLATICI VE BAKIŞ AÇISI…………………………………………..329
3.3.3.1. Anlatıcının Yanlı Tutumu………………………………………...330
3.3.3.2. Farklı Bakış Açıları…...…………………………………………..332
3.3.3.3. Çerçeve Anlatı Uygulaması………………………………………337
3.3.3.4. Diyalogların Anlatıcının Gücünü Zayıflatması…………………..338
3.3.4. KİŞİLER………………………………………………………………….339
3.3.4.1. Ekonomik Durumlarına Göre…………………………………….340
3.3.4.2. Cinsiyetlerine Göre……………………………………………….345
3.3.4.3. Meslek Gruplarına Göre………………………………………….353
3.3.4.4. Zihniyetlerine Göre……………………………………………….362
3.3.4.5. Milliyetlerine Göre………………………………………………..364
3.3.4.6. Diğerleri…………………………………………………………..366
3.3.5. ZAMAN…………………………………………………………………..372
3.3.5.1. Öykülerde Süre…………………………………………………...373
3.3.5.2. Öykülerin Geçtiği Dönemler……………………………………...377
3.3.5.3. Yazarın Zamanın Akışına İlişikin Tasarrufları……………………384
3.3.5.4. Olay Zamanı – Anlatma Zamanı İlişkisi…………………………..386
3.3.5.5. Zaman ve Kötülük…………………………………………………387
3.3.6. MEKÂN…………………………………………………………………..388
3.3.6.1. Öykülerde Mekânın Sosyal Statünün Göstergesi Olarak
IV
Kullanılması………………………………………………………389
3.3.6.2. Mekânın, Öykülerin Atmosferini Destekler Şekilde Kullanılması.393
3.3.6.3. Öykülerde Mekân Çeşitliliği……………………………………...394
3.3.7. DİL VE ÜSLÛP…………………………………………………………..395
3.3.7.1. Dil Özellikleri…………………………………………………….397
3.3.7.2. Üslûp Özellikleri………………………………………………….411
3.3.8. ANLATIM TEKNİKLERİ……………………………………………….415
3.3.8.1. Diyalog………..…………………………………………………..415
3.3.8.2. Tasvir……….…………………………………………………….418
3.3.8.3. Özetleme……….…………………………………………………421
3.3.8.4. İç Çözümleme……….……………………………………………422
3.3.8.5. Açıklama……….…………………………………………………423
3.3.8.6. Mektup……….…………………………………………………...424
3.3.8.7. Geriye Dönüş……….…………………………………………….425
3.3.8.8. Otobiyografi……….……………………………………………...426
3.3.8.9. Montaj……….……………………………………………………427
3.3.8.10. Diğer Teknikler………………………………………………….427
3.3.9. ÖYKÜLERDE GERÇEKÇİLİK...……………………………………….429
3.3.9.1. Gerçekçiliğin İlkeleri…………………………………..…………430
3.3.9.2. Gürpınar’ı Gerçekçiliğe Yaklaştıran ve Gerçekçilikten Uzaklaştıran
Sebepler…………………………………………….433
3.3.10. ÖYKÜLERDE MİZAH..………………………………………………..436
3.3.10.1. Gürpınar’ın Öykülerinde Mizaha Ulaşma Yolları...…………….439
3.3.11. ÖYKÜLERDE GELENEKSEL TÜRK TİYATROSU’NUN İZLERİ…452
3.3.11.1. Mizah Anlayışı…………………………………………………..453
3.3.11.2. Diyaloglardan Yararlanma……………...……………………….454
3.3.11.3. Kişiler……………………………………………………………455
3.3.11.4. Meddah Üslûbu …………………………………………………455

SONUÇ……………………………………………………………………………………….457
KAYNAKLAR.………………………………………………………………………………463
ÖZGEÇMİŞ…………………………………………………………………………………..471

V
V I
V II
ÖN SÖZ

20’li yaşlarını öykü yazmaya çalışarak ya da yeni öyküler, öykücüler keşfederek geçirmiş
olan bu satırların yazarı, Batı edebiyatının Borges, Bachman, Kundera, Yourcenar, Kafka,
Marquez, Joyce, Woolf, Proust gibi; Türk öyküsünün Tomris Uyar, Füruzan, Rasim
Özdenören, Murathan Mungan gibi önemli isimlerine duyduğu hayranlığın etkisi altında
olduğundan, yeni edebiyatımızın başlangıç dönemlerine denk düşen Türk yazarlarını eni konu
küçümsemiş, bu dönem yazarlarını, insanı derinliğine işleyemeyen, teknik yönü oldukça zayıf
eserler veren romancılar, öykücüler olarak zihninde dondurmuş ve kendi okuyuculuk
dünyasından uzaklaştırmıştı. Bu durum, bu satırların yazarının kendi kişisel serüveni içinde bir
dönem olarak kalsaydı, belki de üstünde durmaya değmezdi. Ancak günümüz öykücü, romancı
ve şairlerinin, özellikle yeni edebiyatımızın ilk dönemlerine, bu dönemde verilen ürünlere
burada tarif etmeye çalıştığım gibi, bir bıyık altında gülmeyle, bir küçümsemeyle karışık
bulanık bir bakış yönelttiklerini, bu kibirli tavrın, günümüz Türk aydınının belli bir bölümü
için hâlâ geçerli olduğunu söylemeye cesaret edeceğim. İkinci Yeni şairlerini kılcal
damarlarına kadar bilen ve okuyan günümüz şairlerinin, Namık Kemal ya da Abdülhak Hâmit’i
lise müfredatından hafızalarında kalan yarım yamalak bilgilerle andıklarını, algıladıklarını
görüyor ve üzülüyorum. Bu satırların yazarı ne zaman ki, Nabizade Nazım’ın Haspa’sını,
Karabibik’ini okumaya “gönül indirmiş”, ne zaman ki Halit Ziya’nın öykülerini okumuş, o
zaman bu öykülerin değeri karşısında büyük bir şaşkınlık yaşamıştır. Hüseyin Rahmi’nin
“İhtiyar Muharrir”, “İmrenilecek Bir Ölüm” gibi öykülerini okuduktan sonra da aynı şaşkınlığı
yaşamıştır.

Türk öykücülüğünde, Hüseyin Rahmi’nin burada adını andığımız öykülerinin değerinde az
öykü vardır. İnsanın çaresizliğini böylesine derinden yakalayan, insan ruhunun böylesine gizli
köşelerine nüfuz eden çok az edebiyatçımız vardır. Bu gerçeği gören bir okuyucu olarak, her
şeyden önce, yukarıda tasvir etmeye çalıştığım gibi, edebiyatımızın başlangıç dönemlerinde
eser veren yazarlarımızın gerçek değerlerinden haberdar olmayan okuyucuları, bu dünyadan
haberdar etme gayreti içinde oldum. Bir edebiyat araştırmacısı adayı olarak da, gerçek değeri
tam olarak anlaşılamamış olan Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın öykülerini araştırmayı ve
incelemeyi biraz da bu sebeple istedim. Öyle sanıyorum ki, Gürpınar’ın öykü kitapları, diline
müdahale edilmeden ve romanlarıyla aynı cilde sıkıştırılmadan –maalesef Gürpınar’a bu
haksızlık hâlâ yapılmaktadır- titiz bir şekilde yayımlansa ve bu eserler ülkemizde öyküyle ciddi
VI II
bir biçimde ilgilenen okurların ilgisine sunulsa, Gürpınar’ın öykülerinin işaret etmeye
çalıştığımız değeri Türk aydını tarafından teslim edilecektir.

Çalışmamızın böylesine güzel bir amaca hizmet edeceğini, daha genelde Türk kültür ve
sanat hayatına mütevazı bir katkı olabileceğini umut etmek istiyorum. Bu vesileyle, başta
hocam Prof. Dr. Mehmet Tekin Bey olmak üzere, çalışmamız sırasında desteklerini gördüğüm
bütün hocalarıma ve arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim.

Abdullah HARMANCI
Konya 2010

IX
T.C.
SELÇUK ÜNİVERSİTESİ
Sosyal Bilimler Enstitüsü Müdürlüğü

Adı Soyadı Abdullah HARMANCI Numarası: 064101021001
n Ana Bilim /
i
n Türk Dili ve Edebiyatı / Yeni Türk Edebiyatı
ci Bilim Dalı
n
e
r Danışmanı Prof. Dr. Mehmet TEKİN
ğ
Ö
Tezin Adı Hüseyin Rahmi Gürpınar’ın Öyküleri ve Öykücülüğü

ÖZET

Türk romanının önemli isimlerinden olan Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864-1944), II.
Abdülhamit, II. Meşrutiyet, Mütareke ve Cumhuriyet dönemlerinde yaşamış, bazı suskunluk
dönemleri haricinde bütün hayatını yazarak geçirmiş bir edebiyatçımızdır. Asıl şöhretini
romanlarıyla yapmış olmasına rağmen, ölümünden sonra çıkan Eti Senin Kemiği Benim’le
birlikte dokuz öykü kitabı yayımlamış, dergilerde kalan öykülerini de dahil edersek, toplam
yüz kırk iki öyküye imza atmıştır. Hayatının ilk yirmi yılını anneannesinin merkezinde
bulunduğu bir kadınlar topluluğunun içinde geçiren yazar, bu sayede İstanbul’un kenar
semtlerindeki insanları yakından tanımış, romanlarında olduğu gibi öykülerinde de bu
insanları, bütün renkliliği, canlılığı içinde anlatmıştır. Halkı eğitmeyi amaçlayan Ahmet Mithat
Efendi’nin edebiyat anlayışını benimseyen, halkı kendi yüksek felsefesine çekmeye çalışan
Gürpınar, kendi kendine öğrendiği Fransızcasının da yardımıyla, hocası Ahmet Mithat’ın
dünya görüşünün zıddına, Aydınlanmacı, pozitivist bir dünya görüşünü benimsemiştir.
Geleneksel Türk tiyatrosunun mizah anlayışını, oyuncu kadrosunu, dilini, üslûbunu büyük
oranda öykülerine taşımış, halktan insanları konuşturmakta büyük başarı göstermiştir.
Öykülerinde toplumsal eleştiriye ağırlık veren Gürpınar, bunu mizahın gücünü kullanarak
başarmış, kadın-erkek ilişkilerini, halkın batıl inançlarını, yoksulluğu anlatırken,
romanlarından farklı olarak öykülerinde millî-vatani konuları da işlemeyi unutmamıştır.
Romanlarında yaygın olarak görülen teknik problemler, daha hafiflemiş olarak öykülerinde de
görülür. Hayatının tamamıma yakınını İstanbul’da geçiren Gürpınar, öykülerinde neredeyse
bütünüyle İstanbul’u anlatmış, İstanbul’un insanlarını olduğu gibi mekânlarını da öykülerine
X