Historia Górnego Śląska. Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu

292 Pages·2011·32.966 MB·Polish

by  Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek

Historia
Górnego Śląska
Historia Górnego Śląska
Polityka, gospodarka i kultura europejskiego regionu
Redakcja
Joachim Bahlcke, Dan Gawrecki, Ryszard Kaczmarek
Gliwice 2011
Spis treści
Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 9 Część D: Historia kultury
I. Historia sztuki Górnego Śląska – Ewa Chojecka, Jerzy Gorzelik, Irma Kozina, Barbara Szczypka-Gwiazda . . . 341
Część A: Górny Śląsk i Górnoślązacy – obszar, stosunki demografi czne, podziały społeczne
II. Etnografi czny obraz Górnego Śląska – Maria Lipok-Bierwiaczonek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 373
I. Górny Śląsk – studium przypadku powstawania: regionów historycznych, wyobrażeń
III. Literatura na Górnym Śląsku – Grażyna Barbara Szewczyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 389
o obszarach kulturowych, historiografi cznych koncepcji przestrzeni – Joachim Bahlcke . . . . . . . . . . . . . . . . . 17
II. Ludzie – stosunki demografi czne, struktura społeczna, podziały wyznaniowe, etniczne i narodowościowe Część E: Kontrowersje historyczne
– Ryszard Kaczmarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 31
I. Germanie i Słowianie na Górnym Śląsku – Edelgarda M. Foltyn, Wiebke Rohrer . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 409
III. W poszukiwaniu górnośląskich tożsamości – Dan Gawrecki . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 49
II. Kolonizacja niemiecka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
1. W historiografi i niemieckiej – Andreas Rüther . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 419
Część B: Historia polityczna
2. W historiografi i polskiej – Jerzy Sperka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 423
I. Pradzieje – Edelgarda M. Foltyn, Eugeniusz Foltyn . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 75
III. Germanizacja i agitacja wszechpolska w XIX wieku . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
II. Średniowiecze
1. Z perspektywy niemieckiej – Kai Struve . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 427
1. Górny Śląsk na progu historii – Rudolf Žáček . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 97
2. Z perspektywy polskiej – Maria W. Wanatowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 432
2. Górny Śląsk w okresie późnego średniowiecza (1327-1526) – Martin Čapský . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 117
IV. Góra św. Anny – Maximilian Eiden, Marek Masnyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 439
III. Dzieje polityczne (1526-1740)
V. Konfl ikt o Śląsk Cieszyński . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
1. Od panowania Ferdynanda I do wojny trzydziestoletniej (1526-1618) – Christian-Frederik Felskau . . . . 137
1. Między historiografi ą polską a czeską – Krzysztof Nowak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 449
2. Od wojny trzydziestoletniej do wojny północnej (1618-1707) – Christine van Eickels, Sławomir Puk . . . 150
2. W czechosłowackiej i czeskiej historiografi i – Mečislav Borák . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 451
3. Ostatni okres rządów Habsburgów (1707-1740) – Andreas Kossert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 162
VI. Wypędzenie a wysiedlenie – Bernard Linek, Christian Lotz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 457
IV. Od podziału Śląska do Wiosny Ludów (1740-1848) – Marie Gawrecká . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 171
VII. Kim jest Górnoślązak? – Roman Baron, Andrzej Michalczyk, Michał J. Witkowski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 467
V. Od Wiosny Ludów do I wojny światowej (1848-1918) – Roland Gehrke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 193
VI. Dzieje Najnowsze – po 1918 roku
Bibliografi a . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 475
1. Prowincja górnośląska (1919-1922) – Marek Masnyk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 219
Indeks imion i nazwisk . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 497
2. Województwo śląskie (1922-1939) – Maria W. Wanatowicz . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 238
3. Śląsk czechosłowacki (1918-1920 – 1938-1939) – Krzysztof Nowak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 248 Indeks miejscowości . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 507
4. II wojna światowa (1939-1945) – Ryszard Kaczmarek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 255 Słownik wybranych miejscowości na Górnym Śląsku – niemiecko-polski i czesko-polski . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 513
5. W Polsce Ludowej (1945-1989) – Adam Dziurok, Bernard Linek . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 267 Książęta, starostowie, prezydenci, gubernatorzy, namiestnicy, wojewodowie, marszałkowie na Górnym Śląsku . . . . . 514
6. Śląsk czechosłowacki po 1945 roku – Krzysztof Nowak . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 287 History of Upper Silesia (Summary) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 527
Geschichte Oberschlesiens (Zusammenfassung) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 530
Część C: Historia gospodarcza
Dějiny Horního Slezska (Překlad) . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 533
I. Dzieje gospodarcze Górnego Śląska w średniowieczu – Jerzy Sperka . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 295
Mapy historyczne Górnego Śląska . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 537
II. Historia gospodarcza Górnego Śląska (XVI-XX wiek) – Piotr Greiner . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 309
Z radością oddajemy w Państwa ręce kolejną publikację Domu Współpracy kacji. Po stronie niemieckiej był to prof. Joachim Bahlcke, a po stronie czeskiej
Polsko-Niemieckiej, której głównym celem jest próba zmiany negatywnego prof. Dan Gawrecki. Szczególne podziękowania należą się polskiemu koordynato-
postrzegania wielokulturowego, w tym także niemieckiego i czesko-mo- rowi całego projektu, prof. Ryszardowi Kaczmarkowi. Dzięki ogromnemu wsparciu
rawskiego, dziedzictwa Górnego Śląska. Autorzy niniejszej publikacji nie zajmu- i niezłomnemu zaangażowaniu Pana Profesora udało się doprowadzić do końca ten
ją się klasycznie rozumianą Heimatgeschichte; wydarzenia na Górnym Śląsku są wieloletni, międzynarodowy projekt.
postrzegane w całokształcie wydarzeń europejskich. W efekcie powstała książka Szczęśliwe zakończenie prac nad publikacją zawdzięczamy również: wybitnym
koncentrująca się na europejskiej historii Górnego Śląska, w ramach której po raz osobistościom świata nauki współtworzącym rozdziały niniejszej książki; wielu in-
pierwszy od zakończenia II wojny światowej polscy, niemieccy oraz czescy history- stytucjom, które udostępniły nam swoje zbiory do ikonografi i, w tym Muzeum Ślą-
cy podejmują próbę możliwie szerokiego opracowania spornej historii tego regionu skiemu, które nie tylko otworzyło przed nami swoje zbiory, ale także wsparło nas
o wielokulturowych tradycjach i powikłanych tożsamościach. Istotna przy tym jest fi nansowo; naszym partnerom: Fundacji Otto Benecke, Konsulatowi Generalnemu
już sama defi nicja Górnego Śląska, ponieważ zmiany administracyjne po 1945 roku RFN we Wrocławiu, Konsulatowi RFN w Opolu, Fundacji Współpracy Polsko-
spowodowały, iż dzisiejsze postrzeganie granic tego regionu częstokroć mocno od- Niemieckiej, urzędom marszałkowskim województwa śląskiego i województwa
biega od jego historycznego kształtu. Mamy nadzieję, iż niniejsza publikacja przy- opolskiego; wydawnictwu FRODO, które zadbało o profesjonalne opracowanie ze-
czyni się do wzmocnienia tożsamości regionalnej oraz jej dowartościowania w imię branego materiału; pracownikom DWPN, którzy przez te wszystkie lata zmagali się
owocnej polsko-niemiecko-czeskiej współpracy. z koordynacją prac nad książką, współtworząc tym samym końcowy efekt, jakim
Wieloletnie dzieło, na którego złożoność składają się dzieje trzech kra- jest wyjątkowa publikacja, którą trzymają Państwo w rękach.
jów, jest syntezą historii Górnego Śląska stanowiącą pomoc w ramach za- Tradycyjnie żywimy nadzieję, że niniejsza publikacja wyjaśni, czym był i czym
jęć z zakresu edukacji regionalnej w kontekście przełamywania meandrów jest obecnie Górny Śląsk oraz przybliży i pozwoli lepiej zrozumieć mieszkańców
historii górnośląskiej. W książce wyeksponowane są wszystkie elemen- tej ziemi, a także jej europejską historię. Książka stanowi, w naszym przekonaniu,
ty dziedzictwa regionu (kultura, nauka, gospodarka, polityka, religia, archi- odpowiedź na potrzebę przedstawienia w sposób rzetelny oraz interesujący dziejów
tektura), będące częścią dziedzictwa zarówno polskiego, niemieckiego, jak tego regionu.
i czesko-morawskiego, które w ostatnich dziesięcioleciach były z przyczyn propa- Życzymy Państwu, by poznawanie dziejów Górnego Śląska stało się dla Państwa
gandowych pomij ane, bądź fałszowane. Publikacja jako pierwsza podejmuje temat okazją do refl eksji nad bogactwem dziedzictwa kulturowego tej krainy, jej wyjątko-
europejskiej historii regionu, uwalniając ją tym samym z okowów stereotypów wością i niezwykłym pięknem.
i zakłamania.
Powstanie publikacji było możliwe dzięki wsparciu i pomocy wielu osób i insty- Ryszard Galla Rafał Bartek
tucji życzliwych naszemu przedsięwzięciu. Pragniemy złożyć podziękowania przede Prezes Zarządu Dyrektor Generalny
wszystkim Profesorom, którzy trzymali pieczę nad merytoryczną częścią publi-
Wstęp
I
Od momentu, kiedy Polska i zjednoczone Niemcy, jako dwa demokratyczne państwa
spotkały się na granicy na Odrze i Nysie Łużyckiej, rozpoczęto także na nowo rozmawiać,
pisać i dyskutować o przeszłości Śląska. Tym razem już spoglądając jednak w przyszłość,
otwarcie: po jednej stronie bez nieufności panującej przez wiele dziesięcioleci, a po dru-
giej stronie bez ciągłego nacisku na uznanie granicy. Podobne spostrzeżenia można także
odnieść do Czech, przecież dzieje Śląska są dzisiaj częścią historii trzech państw środko-
woeuropejskich – Polski, Niemiec i właśnie Czech. Od czasu upadku systemu sowieckie-
go zerwane i prawie zapomniane więzi sąsiedzkie łączące kiedyś całą Europę Środkową
rozpoczęto umacniać na nowo. Zaczęto odkrywać zapomniane wspólnoty, a regionalne
i lokalne powiązania wypełniono nową treścią. Wyjazdy szkolne i programy wymiany
w wielu miejscach przełamywały stereotypy. Ogromna liczba organizacji, towarzystw
i związków wspierających tę wymianę zajęła się dziedzictwem kulturowym, pomnikami
i zamkami. Podejmowała wiele inicjatyw dowodzących bez wątpliwości, że Śląsk z miej-
sca pamięci coraz bardziej staje się europejskim miejscem spotkań ludzi różnych języków,
pochodzenia i tradycji.
Na całym obszarze Śląska zetknięcie się wpływów niemieckich, polskich i czeskich ni-
gdzie nie było jednak tak długotrwałe i intensywne jak właśnie na Śląsku Górnym, krainie,
w której zarówno granice zewnętrzne, jak i samoidentyfi kacja mieszkańców podlegały sta-
łym przemianom. Zarówno na skutek wpływów trwających i oddziaływających na siebie
nawzajem przez wieki, jak i tych wzajemnie przeciwstawnych. Tak często występujące
w Europie i wzajemnie na siebie oddziaływające procesy kontynuacji i dyskontynuacji wy-
raźnie odbij ają się w dziejach Górnego Śląska. Pociągało to za sobą zmienność jego granic
oraz stałe metamorfozy polityczne, społeczne oraz gospodarcze.
Wprawdzie łacińskie określenie Silesia Superior pochodzi ze średniowiecza, jednak-
że nie istniało jeszcze w momencie, kiedy kształtowały się śląskie plemiona i historyczne
dzielnice. Termin Górny Śląsk – Horní Slezsko – Silesia Superior – Oberschlesien pojawiło
się dopiero kilka wieków później, w XV wieku. Ta książka poświęcona jest tej krainie,
pokazanej świadomie na tle europejskiej historii. Skoncentrowanie wysiłku badawczego
na historycznym regionie, jakim jest Górny Śląsk, nie oznaczało realizacji ani polskiego,
ani niemieckiego, czy czeskiego punktu widzenia, ani austriackiej, pruskiej, katolickiej czy
protestanckiej prezentacji jego kultury i historii. Na plan pierwszy wysunięto struktury po-
lityczne, społeczne i gospodarcze, wzajemnie powiązane ze sobą związki pojedynczych grup
i aktorów rozgrywających się przez wieki wydarzeń.
9
Wstęp
JOACHIM BAHLCKE, DAN GAWRECKI, RYSZARD KACZMAREK
Do tych wstępnych założeń doszło jeszcze jedno, szczególne. Zamierzano stworzyć nie rejencja opolska (zwana coraz częściej Śląskiem Opolskim), a ponadto spora część tere-
tylko bogaty w informacje i solidny przegląd wydarzeń historycznych, ale także znaleźć nów historycznie nie należących do Śląska. Następne reformy administracyjne w Polsce
wyjaśnienie, jak na Górnym Śląsku tak długo trwające konfl ikty były wyjaśniane i pokazy- z lat 1950 i 1975 całkowicie zerwały z historyczną tradycją nazewniczą, odwołując się do
wane. Zamierzano również przedyskutować problem, jak powstają takie szczególne obrazy nazw miast, gdzie umieszczono siedziby władz administracyjnych: Katowic (wojewódz-
przeszłości, które przedstawiają konfl ikty jednostronnie, a odsuwają na dalszy plan wza- two katowickie), Opola (województwo opolskie) i Bielska-Białej (województwo bielskie).
jemne związki. Dlaczego, zawsze zresztą pada takie pytanie w przypadku Górnego Śląska, Po reformie samorządowej w Polsce w 1999 roku nie powstało wprawdzie województwo
w tym regionie zderzały się z taką ogromną siłą sprzeczności? Dlaczego właśnie tutaj zwią- górnośląskie, ale historyczne związki okazały się na tyle silne, by na zachodzie powstało wo-
zek historii i polityki był zawsze tak bliski? Jak do tego doszło, że właśnie w przypadku Gór- jewództwo opolskie, a ze wschodniej części Górnego Śląska, wraz z częściami historycznej
nego Śląska historiografi a rozwinęła się jako jedna z nauk legitymizujących plany polityczne, Małopolski, ukształtowało się województwo śląskie.
społeczne, czy racje ideologiczne? Losy tej części Górnego Śląska, która pozostała w Czechosłowacji, potoczyły się podob-
nie jak w Polsce. Nie tolerowano jego odrębności, wcielając region do Moraw. Najpierw,
w 1928 roku, połączono Śląsk czechosłowacki z Morawami (Země moravskoslezská) ze sto-
II
licą w Brnie, a w Morawskiej Ostrawie umieszczono ekspozyturę władz administracyjnych
Dylemat, jak wobec tego rozumieć Górny Śląsk, zarówno w kontekście politycznym, (Expozitura Moravskoslezského zemského národního výboru v Brně se sídlem v Moravské
jak i kulturowym, gospodarczym i etnicznym, frapował kolejne pokolenia badaczy, szcze- Ostravě). Na początku lat 50. nastąpił podział pomiędzy Kraj Ołomuniecki (Olomoucký
gólnie w momencie powstania współczesnych państw narodowych. Dyskusja, która się kraj) oraz Kraj Ostrawski (Ostravský kraj). Po kolejnej reformie administracyjnej czeski
wówczas rozwinęła, była obarczona sporami politycznymi i ideologicznymi, które pojawiły Górny Śląsk zaliczono do nowego Kraju Północnomorawskiego (Severomoravský kraj).
się wraz z kształtowaniem się ruchów narodowościowych. Wówczas też pojmowanie tego, Obecnie znajduje się w ramach Kraju Morawsko-śląskiego (Moravskoslezský kraj). Górny
co nazywano Górnym Śląskiem, zaczęło tracić swoją spójność. Śląsk pozostał od tej pory tylko terminem historycznym, niechętnie używanym, obarczo-
Konsekwencjami arbitralnego podziału najpierw całego Śląska w XVIII wieku, a po- nym tradycją sporów narodowościowych.
tem, po I wojnie światowej, Śląska Austriackiego i Śląska Pruskiego, była dekompozycja Nie tylko granice administracyjne stanowiły problem dla utrwalenia historycznej odręb-
Górnego Śląska i powstanie nowych nazw subregionów. Po stronie polskiej pojawiły się ności regionu. Jeszcze trudniej było zdefi niować to, kim był mieszkaniec Górnego Śląska,
niestosowane do tej pory terminy: Śląsk Cieszyński (Cieszyńskie), Zaolzie (rozumiejąc na czym polegała tożsamość Górnoślązaka. Nikt z polityków i naukowców od XIX wieku
pod tym pojęciem tylko jedną część czechosłowackiego/czeskiego Śląska Cieszyńskiego, nie miał wątpliwości, że w toku historycznego rozwoju ukształtowały się istotne odrębności
tzn. bez Frydeckiego i Polskiej, dziś Śląskiej Ostrawy/Slezská Ostrava) i Śląsk Opolski. ludzi mieszkających w tym regionie. Najważniejsza była często występująca samoidentyfi -
Z rzadka, ale stosowano już wówczas również określenie, powszechnie używane po II woj- kacja Górnoślązaków, ich świadomość przynależności do osobnej grupy etnicznej, a także
nie światowej – Opolszczyzna. W Czechosłowacji z kolei popularne Cieszyńskie (Tešínsko/ ich odbieranie jako odmiennych zarówno przez Niemców, jak i Polaków oraz Czechów.
Teschener Land) przeciwstawiano polskiemu Zaolziu. Protestowano także przeciwko utoż- Większość badaczy była przy tym zgodna, że pojęcie Górnoślązak/Oberschlesier/Slezan po-
samianiu terenów za Olzą, czy też księstwa cieszyńskiego (Teschener Schlesien) z całym jawiło się jako kategoria etniczna dopiero w XIX wieku, oznaczając wówczas mieszkańców
dawnym Śląskiem Austriackim. Po stronie niemieckiej, konsekwentnie traktującej podział wschodniej części Śląska, różniących się językowo od pozostałych Ślązaków na zachodzie.
Górnego Śląska jako niesprawiedliwy dyktat, określenie Górny Śląsk znalazło swoje nowe Świadomość ta kształtowała się na bazie stosunków etnicznych, wyznaniowych oraz coraz
administracyjne odniesienie. Od 1919 roku istniała jednostka administracyjna – Prowincja bardziej widocznych skutków przemian ekonomicznych, związanych z burzliwą industria-
Górnośląska (Provinz Oberschlesien), mimo że w całości Górny Śląsk od dawna nie znaj- lizacją. Nazwa Górnoślązak/Oberschlesier/Slezan była używana w XIX wieku nie tyko dla
dował się już w obrębie państwa niemieckiego. W publicystyce i wypowiedziach polityków odrębnej językowo grupy polskojęzycznych Górnoślązaków, ale dla wszystkich mieszkań-
niemieckich w okresie dwudziestolecia międzywojennego zaczęto więc używać nowych ców Górnego Śląska, a więc także i Niemców, mieszkających na tym obszarze. Sami Górno-
terminów: Wschodni Górny Śląsk (Ost-Oberschlesien), albo Polski Wschodni Górny Śląsk ślązacy podkreślali tę różnicę (określając się jako Oberschlesier) przede wszystkim dla od-
(Polnisches Ost-Oberschlesien), odróżniając go od zachodniego, niemieckiego Górnego Ślą- różnienia regionalnego od Dolnoślązaków (Niederschlesier), którzy z kolei zawsze używali
ska (West-Oberschlesien), bądź Śląska Cieszyńskiego (Teschener Schlesien). W czasie II woj- w stosunku do siebie tylko terminu Ślązak (Schlesier).
ny światowej do już istniejącej pruskiej Prowincji Śląskiej (Provinz Schlesien) przyłączono W okresie międzywojennym walka o „duszę Górnoślązaka” stała się istotnym elemen-
najpierw nowo utworzoną rejencję katowicką (Regierungsbezirk Kattowitz) ze sztucznymi tem wojny propagandowej toczącej się pomiędzy państwami narodowymi. Strona polska
granicami nie biorącymi pod uwagę historycznych podziałów. W dwa lata później powróco- uznała Górnoślązaków za Polaków, Niemcy mówili o Górnoślązakach jako o grupie etnicz-
no, co prawda, do nazwy Górny Śląsk, tworząc na powrót z rejencji katowickiej i opolskiej nej stanowiącej część narodu niemieckiego o nieskrystalizowanej jeszcze świadomości naro-
Prowincję Górnośląską (Provinz Oberschlesien), ale z siedzibą jej władz już nie w Opolu, dowej, a w Republice Czechosłowackiej, broniącej się przed tendencjami odśrodkowymi,
ale w Katowicach. podkreślano siłę żywiołu czeskiego, osłabianego przez napływową ludność niemiecką i pol-
Tradycję zacierania historycznych podziałów zapoczątkowaną przez nazistów w czasie ską z Galicji. Trwałe ukształtowanie się trzech państw narodowych, na przełomie wieków
II wojny światowej kontynuowały polskie i czechosłowackie władze komunistyczne, w gra- XIX i XX, w których władza należała do narodów państwowych, spowodowało na Górnym
nicach których Górny Śląsk po 1945 roku znalazł się w całości. W Polsce jeszcze w latach Śląsku przyspieszenie procesów integracyjnych w ramach istniejących już organizmów pań-
1945-1950 utrzymano formalnie nazwę województwo śląskie (zwane także śląsko-dąbrow- stwowych: Niemiec, Polski i Czechosłowacji. Górnoślązacy nie stali się w tej niekorzystnej
skim), w skład którego wchodziły przedwojenne: polskie województwo śląskie i niemiecka dla ruchów emancypacyjnych konstelacji osobnym narodem, a po II wojnie światowej coraz
10 11
Wstęp
JOACHIM BAHLCKE, DAN GAWRECKI, RYSZARD KACZMAREK
częściej deklarowano już tylko podwójną identyfi kację: Górnoślązak-Polak, Oberschlesier- IV
Niemiec (tylko niewielka grupa określała się jako Slezan-Czech), z licznymi socjologiczny-
mi odmianami w tej typologizacji. Dopiero u schyłku XX wieku na powrót zaczęły rodzić Książka prezentowana czytelnikowi ma pokazać w sposób przystępny, dzisiaj zwany
się ruchy społeczne, odwołujące się do identyfi kacji górnośląskiej jako elementu odrębnej popularnonaukowym, skomplikowane procesy związane z tym wielowiekowym i wielowąt-
świadomości narodowej. Trudno jednak dzisiaj ocenić, jaki będzie ostateczny efekt starań kowym dziedzictwem historycznym Górnego Śląska. Zamierzeniem autorów nie było więc
o uznanie narodowości śląskiej, o co zabiegają działające na polskim Górnym Śląsku ugru- opracowanie naukowej syntezy zagadnienia, chociaż autorami są wybitni: historycy, histo-
powania autonomistów. rycy sztuki, literaturoznawcy, etnografowie i kulturoznawcy. Charakter popularnonaukowy
opracowania skłaniał do daleko idących uproszczeń i przyjęcia stylu narracyjnego. Brak do
tej pory naukowej historii Górnego Śląska zmuszał jednak także do poruszania niektórych
III
zagadnień analitycznie, kiedy nie znajdowały one w dotychczasowej literaturze odzwiercie-
Górny Śląsk jest wobec tego dzisiaj w Europie Środkowo-Wschodniej regionem nie dlenia.
mającym ściśle zakreślonych granic polityczno-administracyjnych, a Górnoślązacy odczu- Cechą szczególną tej książki jest z pewnością również to, że napisali ją autorzy z trzech
wający własną odrębność etniczną tworzą mniejszość jego mieszkańców. Trwanie jednak krajów, do których historycznie Górny Śląsk najdłużej należał. Koordynatorami opracowa-
w świadomości społecznej obydwu tych pojęć, Górny Śląsk i Górnoślązacy, dowodzi, jak nia zostali profesorowie: Joachim Bahlcke z Uniwersytetu w Stuttgarcie, Dan Gawrecki
zadziwiające może być zjawisko ciągłości kulturowej. Nie zanika ani funkcjonowanie na- z uniwersytetów w Opawie i Opolu oraz Ryszard Kaczmarek z Uniwersytetu Śląskiego
zwy Górny Śląsk, mimo wspomnianego braku jej użycia w ofi cjalnym nazewnictwie od w Katowicach. Od samego początku głównym zamysłem tej publikacji było spojrzenie na
wielu lat, ani intuicyjne rozpoznawanie granic regionu. Samych zaś Górnoślązaków, mimo dzieje Górnego Śląska z różnych perspektyw badawczych, interdyscyplinarne, posługując
już wielokrotnie zapowiadanego końca istnienia tej grupy etnicznej i jej pełnej integracji się nie zawsze porównywalnymi metodami naukowymi. Redaktorzy nie starali się jednak za
w organizmie któregoś z trzech państw narodowych, nadal postrzega się jako posiadających wszelką cenę dążyć do całkowitego ujednolicenia tekstów, ani ze względu na występujące
szczególne dla niej cechy. w trzech krajach odmienności metodologiczne, jak i prawo autorów do własnej interpretacji
Już sam ten fenomen przetrwania dziedzictwa kulturowego Górnego Śląska wystar- faktów historycznych. Tę specyfi kę narracji uznano za wartość samoistną, może nawet za
czyłby dla uzasadnienia potrzeby powstania opracowania, które pozwoliłoby wyjaśnić to jeszcze jeden przykład różnorodności przenikającej dzieje Górnego Śląska.
zjawisko. Wydawcy i autorzy tej książki nie mieli jednak zamiaru wskazywać tylko na cechy Czas naukowej syntezy historii Górnego Śląska jeszcze nie nadszedł, ale to wyzwanie
szczególne regionu i jego mieszkańców. Zamysłem było wprawdzie przywrócenie miesz- stoi przed polskimi, niemieckimi i czeskimi badaczami. Prezentowana Państwu książka
kańcom Górnego Śląska świadomości bogactwa historycznego tej krainy, ale zarazem także ma tylko pokazać ten stan wiedzy, który osiągnęliśmy do tej pory, a pewnie też wskazać,
pokazanie wszystkim zafascynowanym historią tej ziemi, że nie mamy do czynienia ze zja- gdzie nadal pozostają olbrzymie luki badawcze. Teksty opracowywano do końca 2006 roku,
wiskiem wyjątkowym, wręcz przeciwnie, dzieje te są porównywalne z innymi regionami na a potem nastąpił czas żmudnych prac nad tłumaczeniami i ostateczną redakcją książki. Ze
naszym kontynencie, są częścią europejskiego dziedzictwa kulturowego. względu na popularnonaukowy charakter pracy podstawowym założeniem było maksymal-
Oznaczało to, że interesowały nas zarówno te aspekty, które w dziejach regionu były ne ułatwienie nieprzygotowanemu do studiowania opracowań historycznych czytelnikowi
specyfi czne, jak i te, które świadczą o przynależności, lub wręcz kształtowaniu innych krę- poruszania się po tekście. To spowodowało odejście od chronologicznego układu, typowego
gów kulturowych, szerzej całej cywilizacji europejskiej. Na tych dwóch wzajemnie rów- w syntezach historycznych.
noważących się elementach, eksponowaniu tego co bliskie, własne, rodzime, i gotowości Książka składa się z pięciu części. W pierwszej zaprezentowano syntetyczne spojrze-
do czerpania z zewnątrz, otwartości i zainteresowania światem zewnętrznym, polegał bo- nie na historyczne uwarunkowania: rozumienia pojęcia Górny Śląsk, zmienności granic
wiem prawdziwy fenomen Górnego Śląska. I nie ulega wątpliwości, że od intensywności administracyjno-politycznych oraz specyfi ki procesów społecznych. Te zjawiska nie pod-
występowania jednego z tych czynników w poszczególnych epokach zależało, czy Górny legały szybkim zmianom, chociaż ich znaczenie jest fundamentalne dla kształtowania się
Śląsk i jego mieszkańcy byli w pewnych okresach bardziej zamknięci, niegotowi na zmiany, regionu. Po to, by ich znaczenie nie umknęło w bogactwie wydarzeń z historii politycznej,
bądź też stawali się czynnikiem sprawczym dla wielkich procesów historycznych. Tak upo- wyodrębniono je jako odrębny wątek. Część zasadniczą poświęcono dziejom politycznym,
wszechniane dla tego regionu, jak zresztą dla każdego pogranicza, pojęcie „mostu kulturo- omawianym chronologicznie. Postarano się, by poszczególne rozdziały opracowali histo-
wego”, nie zawsze wobec tego było prawdziwe. W historii Górnego Śląska zdarzało się, że rycy z tych krajów, w granicach których w poszczególnych epokach historycznych (poza
w miejscu wzajemnego przenikania się wpływów pojawiała się prawdziwa granica, odcięcie pradziejami) znajdował się Górny Śląsk. Naszym zdaniem prowadziło to do wzbogacenia
od wpływów zewnętrznych. Zazwyczaj oznaczało to wówczas polityczne i kulturowe osła- informacji z powodu dostępu do źródeł i literatury naukowej. Część trzecia poświęcona
bienie więzów z Europą. Dzięki łatwości przenikania granicy dyfuzja wpływów kulturo- została historii gospodarczej. W części czwartej zaprezentowano te wybrane zagadnienia
wych „na moście” zapewniała sukces zarówno mieszkańcom Górnego Śląska, jak i otaczają- z szeroko rozumianej historii kultury, które miały w tym regionie znaczenie szczególne.
cym go państwom. W sytuacjach zagrożenia zerwanie „mostów” pozwalało na przetrwanie Zaliczono do nich: historię sztuki, literaturę oraz etnografi ę. Odrębny charakter ma część
mieszkańcom tego regionu, nawet jeżeli mieszkającym w sąsiedztwie nacjom Górnoślązacy zatytułowana „Kontrowersje”. Chcieliśmy przybliżyć w niej czytelnikom istotę niekiedy
wydawali się wówczas archaiczni w swoich zachowaniach i wyznawanych wartościach. trwających przez stulecia dyskusji historycznych, które toczyły się wokół kilku wybranych
problemów historii regionu, a mających jednocześnie szerszy kontekst kulturowy. Nie było
zadaniem autorów rozstrzyganie tych sporów, a tylko zaprezentowanie istoty dylematów,
jakie stały przed historykami w XIX-XX wieku, kiedy badacze próbowali uporać się z naj-
12 13
JOACHIM BAHLCKE, DAN GAWRECKI, RYSZARD KACZMAREK
częściej silnie zideologizowanymi tematami dotyczącymi zagadnień historiografi cznych. Ten
udział tematów górnośląskich w tym, co nazwać by można polityką historyczną, powinien
wskazać jak złudne jest szukanie odpowiedzi w przeszłości na pytania stawiane w bieżącej
debacie politycznej.
Redaktorzy tomu zaciągnęli dług wdzięczności w stosunku do wielu osób i instytucji,
które przyczyniły się do powstania tej publikacji. Przede wszystkim podziękowania należą
się inicjatorowi całego przedsięwzięcia – Domowi Współpracy Polsko-Niemieckiej w Gli-
wicach, w szczególności jego byłym dyrektorom, nieżyjącemu już niestety pomysłodawcy
Thaddäusowi Schäpe i Marcinowi Wiatrowi, oraz obecnemu dyrektorowi Rafałowi Bartko-
wi i Małgorzacie Prządce. Wielki wysiłek był dziełem tłumaczy, niejednokrotnie zmuszo-
nych do odnajdywania po raz pierwszy odpowiedników do terminów historycznych wystę-
pujących wyłącznie na obszarze historycznego Górnego Śląska. Ponadto słowa podzięko-
wania należą się także Archiwum Państwowemu w Katowicach (szczególnie olbrzymiemu
wkładowi w przygotowanie materiału ikonografi cznego Piotra Matuszka), bibliotekom oraz
osobom prywatnym, które udostępniły materiały wykorzystane w pracy. Dzięki nim książka
ta mogła nabrać pełniejszego kształtu, a więc została zaopatrzona w bogatą szatę grafi czną,
do której materiały zbierał częściowo Janusz Mokrosz. Ostateczny kształt edytorski jest
zasługą służących fachową pomocą redaktorów Wydawnictwa „Frodo”, przede wszystkim
osobiście zaangażowanego w pracę nad publikacją Stanisława Przybyły.
Dla redaktorów i autorów największą satysfakcją będzie dotarcie z tą książką do szero-
kiego kręgu odbiorców. Kierujemy ją nie tylko do tych, dla których Górny Śląsk jest źró-
dłem fascynacji już od wielu lat, ale również do tych, którzy będą chcieli się zanurzyć po raz
pierwszy w fascynującą podróż po wielusetletniej historii Górnego Śląska, może wybierając
tylko interesujące ich wątki. Chcielibyśmy jednak, by dla wszystkich czytelników stało się
to wstępem do równie wielkiej intelektualnej przygody, jak dla autorów tej książki.

Joachim Bahlcke
Dan Gawrecki
Ryszard Kaczmarek
14
A
Górny Śląsk i Górnoślązacy
– obszar, stosunki demografi czne,
podziały społeczne
I. Górny Śląsk – studium przypadku powstawania:
regionów historycznych, wyobrażeń o obszarach
kulturowych, historiografi cznych koncepcji przestrzeni
JOACHIM BAHLCKE
Przestrzeń w historii mencie przebudowy struktur naszego odbieranymi, niejako dziełami sztuki
kontynentu region pojawia się ponow- porządkującymi świat. Nie oznacza
Od przełomu politycznego w la- nie jako kategoria polityczna i punkt to, że regiony są wymyślane, tylko że
tach 1989-1991 mapa polityczna Euro- odniesienia, zarówno w polityce, jak przekazuje się je w dziedzictwie kul-
py podlega ciagłym zmianom. Odtąd, i w dyskusji naukowej. turowym.
w niemal corocznym rytmie, pojawiają To, że działania i wydarzenia hi- Również pojęcie „Górny Śląsk”,
się w Europie Środkowo-Wschodniej storyczne mają miejsce w przestrzeni będące na pierwszy rzut oka jedynie
i Wschodniej nowe granice państwo- i czasie, należy do ogólnej wiedzy hi- terminem geograficznym, czyli rze-
we, a końca tych zmian i poprawek, storycznej. Sposób, w jaki my, history- komo łatwym do zlokalizowania, jest
ustalania granic częściowo pokojowo cy, odgraniczamy obszary i defi niujemy właśnie takim określeniem regionu
i dobrowolnie, częściowo narzucanych epoki, jest sprawą w dużym stopniu historycznego, które w różnych okre-
lub wymuszonych siłą – nawet jesz- dowolną, podlegającą zmianom, a nie- sach i z różnych perspektyw mogło
cze na początku XXI wieku – ciągle rzadko wywołującą spory. „We wszyst- być używane w całkiem odmiennym
nie widać. Ponadto dawniejsze grani- kich podziałach historii, bardziej może znaczeniu. To dotyczy także i nad-
ce często otrzymują nowe znaczenie. geografi cznych niż chronologicznych, rzędnego pojęcia „Śląsk”, podobnie
W wielu obszarach wewnętrzne gra- jest zawsze coś arbitralnego”1. Pisząc jak innych krain, regionów i państw
nice stały się granicami zewnętrznymi to zdanie w swym do dziś wzbudza- europejskich, a tym bardziej pojęć od-
nowych państw, a wcześniejsze granice jącym zainteresowanie dziele „The Li- noszących się do wielkich regionów,
państwowe, jak na przykład ta między mits and Divisions of European Histo- jak Europa Wschodnia czy Zachodnia.
obydwoma państwami niemieckimi, ry”, które ukazało się w 1950 roku na W dziele zbiorowym, jak to prezento-
straciły swój, przez wiele lat strasz- powojennym uchodźstwie w Ameryce wane czytelnikowi, w którym autorzy,
liwy, charakter. Jednocześnie można Północnej, historyk polski, Oskar Ha- wywodzący się z kilku narodowych
zauważyć szereg zmian wewnątrzpań- lecki, poświęcił znaczną część swego historiografi i, piszą o regionie górno-
stwowych, od struktur administracyj- dorobku naukowego dowodzeniu po- śląskim, już z góry niezbędna jest od-
nych i ustrojów począwszy, a na reak- trzeby istnienia regionów historycz- powiednia ostrożność terminologicz-
tywacji ruchów regionalnych kończąc. nych. Był świadomy zawsze tego, iż na. A przecież także w samych naro-
Nawiązują one niejednokrotnie do regiony nie egzystują niezależnie od dowych historiografi ach można łatwo
wcześniejszych związków, częściowo człowieka, lecz są konstruowane przez zauważyć, że przedstawiciele różnych
pogrążonych już w kolektywnej niepa- „aktorów” wydarzeń historycznych lub dyscyplin naukowych i dziedzin wie-
mięci. przez późniejszych badaczy, a więc są dzy – archeolodzy, historycy, history-
Upadek bloku wschodniego umoż- produktami działania ludzi, przez nich cy sztuki, literaturoznawcy – używają
liwił zrozumienie, że Europa nigdy nie pojęcia „Górny Śląsk” w sposób dla
była jedynie Europą narodów, lecz za- siebie charakterystyczny. Związane
1 Halecki Oskar, Historia Europy – jej granice
wsze także Europą regionów. W mo- jest to przede wszystkim z tym, ja-
i podziały, Lublin 1994, s. 147.
17