HİKMET YURDU

14 Pages·2012·0.28 MB·Turkish

HİKMET YURDU
Düşünce – Yorum Sosyal Bilimler Araştırma Dergisi
ISSN: 1308-6944
www.hikmetyurdu.com

Hikmet Yurdu, Yıl: 5, C: 5, Sayı: 10, Temmuz – Aralık 2012/2, ss. 183 - 196
Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri
Place and Value of Reasoning Forms in Logic and Sciences

Arş. Gör. Gültekin EROĞLU
İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Felsefe ve Din Bilimleri
[email protected]

Özet
Akıl yürütme, mantığın temel konularından biridir. Akıl yürütmede tercih
edilen yöntem mantığın bölünmesine ve yeni mantık sistemlerinin doğmasına neden
olan önemli unsurlardan biri olmuştur. Tümdengelim yasalarına dayanan ve kıyası
temel/ana çıkarım yöntemi olarak kabul eden klasik mantık, 17.y.y.’a kadar varlığını
sürdürebilmiştir. Bu yüzyılda, felsefe, mantık, matematik ve diğer bilimlerle de uğ-
raşan kimi düşünürler, tümdengelime itiraz ederek tümevarımı savunmuşlardır. Bu
gelişmeler ışığında mantık yeniden düzenlenmeye çalışılmıştır. Bu makalede, akıl
yürütme şekillerinin türlerine, aralarındaki farklılıklara, mantık ve bilimler için
önemlerine değinilmiştir. Onların birbirilerine olan üstünlükleri değil, mantık ve bi-
limler açısından önemi ve geçerlilikleri ele alınmıştır.
Anahtar Kelimeler: akıl yürütme, tümdengelim, tümevarım, analoji, kıyas,
klasik mantık, modern mantık, tabii bilimler, yöntem.
Abstract
Reasoning is one of the main topics of logic. The preferred method in rea-
soning has been one among the important elements that led to the birth of division
of logic and new logical systems. Classical logic, which depends upon deduction
and accepts syllogism as the basic method of inference, survived until 17th century.
In that century, various thinkers dealing with philosophy, logic, mathematics, and
other sciences objected to deduction and opted for induction. In the light of the new
developments, logic was overhauled repeatedly. This article deals with different
forms of reasoning, the distinction between them, and evaluates their importance
with respect to logic and sciences.
Key Words: reasoning, deduction, induction, analogy, syllogism, classical
logic, modern logic, natural sciences, method.
1. Giriş
Düşünen bir varlık olarak insan, duygu ve düşüncelerini dil vasıtasıyla aktarır.
Düşüncenin aktarılırken doğru ifade edilmesinde dilin kuralları kadar düşünmenin ku-
ralları da önem arz eder. Dilin kuralları kültüre ve coğrafyaya göre değişiklik arz ede-
cektir. Ne var ki kültür ve dil çevrelerinin bu farklılıklarının üstünde onları birleştiren
184 Arş. Gör. Gültekin Eroğlu

bazı düşünce kuralları da vardır. Bu kurallar her kültür çevresinde, her çağda geçerlidir.
Bu kurallar insanın mantıklı, yani doğru düşünmesini sağlayan kurallardır.
Bilindiği üzere mantık, doğru düşünmenin ilke ve kuralarını irdeler ve sorgular.
Bu kurallar doğru düşünmenin temel prensipleridir. Mantıkta doğru düşünmenin ilke
ve kuralları akıl yürütme yoluyla ortaya konur. Akıl yürütme daima hüküm vermekle
birlikte olur. Hüküm vermek iki kavram arasında bağ kurmaktır. Akıl yürütme ise bili-
nen hükümlere dayanarak bilinmeyen hükümler elde etmektir. Zihin akıl yürütürken,
akıl veya mantık ilkeleri adı verilen ilkelere dayanır. Aklın ilkeleri olarak isimlendirilen
bu ilkeler; özdeşlik, çelişmezlik, üçüncü halin imkânsızlığı ve yeter sebep ilkeleri şeklin-
de sıralanmaktadır. İşte mantıklı düşünme bu ilkelere uygun düşünmenin kendisidir.
Mantık, zihnimizdeki düşüncelerle ilgilenmez. Düşünceler, dil ile ifade edilmele-
ri halinde mantık için bir değer ifade eder. Düşüncelerin mantığın konusu olabilmeleri
için dil ile ifade edilmeleri, dile dökülmeleri gerekir.
O halde mantık her türlü düşünme ile ilgilenir mi? Mantık, düşünme olgusunun
içeriğiyle; akıl yürütmenin oluşumuyla ilgilenmez. Mantık sadece bu düşünme türünün
şekliyle ilgilenir. Düşüncelerin birbirleriyle olan ilişkilerini ve akıl yürütmeyi, geçerlilik
ve geçersizlik olarak inceler. Onun amacı, geçerli akıl yürütme formlarına ulaşmaktır.
Bir düşünme türü olarak akıl yürütme, zihinsel bir olgudur. Gökyüzündeki kara
bulutları görerek yağmur yağacağı sonucunu çıkarırız. Burada bir akıl yürütme yaparız.
Ama bu düşüncemizi dil ile ifade etmezsek mantıksal açıdan inceleyemeyiz. Böylece
düşüncemiz dil ile ifade edilerek argüman biçimi kazanır. Nesnel nitelikli argümanlar
mantığın konusunu ve inceleme alanını oluşturur.1
2. Akıl Yürütme ve Çeşitleri
Türkçede akıl yürütme için, çıkarsama, usa vurma, muhakeme, istintâc gibi keli-
meler kullanılır.2 Akıl yürütme, hükümler arasında bağ kurarak, zihnin bilinenlerden
bilinmeyenleri elde etmesidir.3 İslam mantıkçılarından Gelenbevi’nin bu konudaki tanı-
mı ise şöyledir: “Akıl yürütme iki veya daha fazla önermeden meydana gelen bir ifade-
dir; bu önermelerin onaylanması başka bir önermeyi elde etmemizi sağlar. Önermelerin

1 Cemal Yıldırım, Mantık ‘Doğru Düşünme Yöntemi’, Ankara 1997, s. 2.
2 Mehmet Vural, İslam Felsefesi Sözlüğü, Ankara 2003, s. 21;
3 Necati Öner, Klasik Mantık, Ankara 1991, s.3; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, Ankara 2005,
s.135; Tahir Yaren, Kıyasların Yapısı, Ankara 2003, s. 9
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri 185

bir iddia olarak kalması ve bir sonuca varmış olmamızın görünüşte olması bu ifadeyi
akıl yürütme olmaktan çıkarmaz.”4 Bu tanımdan akıl yürütme için, bir öncül ve bir de
sonuç durumundaki en az iki önermenin bulunması gerektiği çıkarılabilir. Bu, tek başına
hiçbir önermenin bir akıl yürütme için yeterli olamayacağı anlamına gelir. Çünkü, tek
başına alınan bir hüküm, düşünce veya önermenin doğruluğu veya yanlışlığı, mantığı
ve mantıkçıyı değil, o önermenin ait olduğu bilgi alanını ilgilendirir.5
Akıl yürütmeler önermeler arası bir ilişki olup, bir akıl yürütme için, elimizde en
az biri kanıtlayan ve diğeri kanıtlanan konumunda iki önerme bulunması gerekmekte ve
çıkarım, önermeler arasındaki bir kanıtlama ilişkisi olarak karşımıza çıkmaktadır. Acaba
birden fazla önermeyi içeren her önerme grubu içinde bir kanıtlama ilişkisi var mıdır?
Ya da başka türlü sormak gerekirse; herhangi iki önerme arasında birini kanıtlayan di-
ğerini kanıtlanan olarak ele alıp bir akıl yürütme ilişkisi kurmak mümkün müdür?
Önermeler arasında her zaman ve her durumda bir akıl yürütme ilişkisi yoktur. Örneğin
“Bal tatlıdır” ile “Limon ekşidir” önermeleri arasında bir kanıtlayan-kanıtlanan ilişkisi
yoktur. Bunlar birbirlerinden bağımsız önermelerdir. Her iki önerme de doğru önerme-
lerdir; ama birinin doğruluğu diğerinin doğruluğunun bir kanıtı veya gerekçesi olma-
maktadır. Dolayısıyla bu iki önerme arasında bir akıl yürütme ilişkisi yoktur. Demek ki,
tüm önermeler arasında bir akıl yürütme ilişkisi olması gerekmez. Akıl yürütme, arala-
rında bir kanıtlayan-kanıtlanan ilişkisi kurabileceğimiz önermeler için söz konusudur.
Örneğin “Her insan akıllıdır ” önermesi ile “Ahmet akıllıdır” önermesi arasında bir ka-
nıtlayan-kanıtlanan ilişkisi kurabilir ve Ahmet’in akıllı olmasının kanıtını, bütün insan-
ların akıl sahibi olması olarak gösterebiliriz. Bu örnekte, kanıtlayan-kanıtlanan ilişkisinin
nasıl kurulduğunu şöyle açıklayabiliriz: Her iki önermede ortak olan terimler (insan-
akıllı) vardır. Bu ortak terimlerden “insan” terimi, birinci önermede bir özelliğine göre
içlemsel yoldan tanımlanmıştır; yani tüm insanların akıllı olduğu bilinmektedir ve dola-
yısıyla bunun tek bir insan (Ahmet) için de geçerli olacağı açıktır. Burada kanıtlamayı,
içlem-kaplam, cins-tür, sınıf-üye (fert, birey) ilişkisi temelinde ve her iki önermedeki
ortak terimlere dayanarak kurmuş olduğumuz da açıkça görülmektedir.
Demek ki akıl yürütmede, en az iki önermeden biri, diğerine kanıt olarak alınırsa
bir sonuç elde edilir. Akıl yürütme, en az iki öncül ve bir sonuçtan oluşur. Burada öncül,
kanıt; sonuç, kanıtlanandır. Mantık, kanıt ile kanıtlanan arasındaki ilişkiyi inceler, denet-

4 Abdulkuddûs Baki, Gelenbevî’nin Mantık Anlayışı, İstanbul 1993, s. 94.
5 Doğan Özlem, Mantık, İstanbul 1991, s. 31.
186 Arş. Gör. Gültekin Eroğlu

ler.
Mantık, önermelerin doğruluk değerleriyle ilgilenmez, sadece akıl yürütmenin
formuyla ilgilenir. Yani o, seçili öncüllerden sonucun çıkıp çıkmayacağını inceler. Öncül-
lerden zorunlu olarak çıkması gereken sonucun, hangi akıl yürütme formlarıyla çıktığı
mantığın ilgi alanına girer. Buna geçerlilik denir. Her akıl yürütme geçerli değildir. Yani
öncüller, sonucu zorunlu kılmaz. Mantık, geçersiz akıl yürütmelerle ilgilenmez.
Mantıkta akıl yürütme (çıkarım) iki şekilde ele alınır:
a- Doğrudan veya vasıtasız akıl yürütme
b- Dolaylı veya vasıtalı akıl yürütme
Sadece bir önerme ya da hükümden doğrudan yine tek bir hüküm çıkarımı yapı-
lıyorsa buna “doğrudan akıl yürütme”; şayet birden fazla hükümden hareketle yeni bir
hüküm elde edilmişse buna da “dolaysız akıl yürütme” denir.6 Doğrudan akıl yürütme-
ler bir tek önermeye dayalı olarak yapılır. Bu akıl yürütmelerde daha çok önermeler ara-
sı ilişkiler ele alınır. Bu sebeple İslam mantıkçıları doğrudan akıl yürütmeleri “ahkam-ı
kazaya” adı altında önermeler bölümünde incelemişlerdir.7 Dolaylı akıl yürütmeler ise
birden fazla önermelere dayalı olarak yapılır. Dolaylı akıl yürütmenin; tümdengelim
(ta’lil-dedüksiyon), tümevarım (istikra- endüksiyon) ve analoji (temsîl-analogy) olmak üzere üç
şekli vardır. Mantıkta kabul gören ve ele alınıp işlenen akıl yürütme şekli, dolaylı (vası-
talı) olanıdır. Yani mantık, tümdengelim, tümevarım ve analoji ile ilgilenir.
2.1. Tümdengelim ( Dedüksiyon-Ta’lil )
Zihnin tümel bir önermeden tümel veya tikel bir önermeye geçiş suretiyle yaptığı
akıl yürütmeye “tümdengelim” denilir. Bu, kaplamı geniş olandan, kaplamı geniş veya
daha dar olana bir geçiştir.8 Tümdengelim, “Bütün için doğru olan, parçaları için de
doğrudur” ilkesine dayanır. Bu ilke, özdeşlik ilkesini temel alır. Tümdengelimde öncül-
ler sonuç için yeterli ve onu zorunlu kılıcıdır.9
Tümdengelim akıl yürütmeler, genelden genele ya da genelden özele giden bir
düşünme etkinliği olduğundan, genelin doğru olması halinde özelin de doğru olduğu

6 Bkz. İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s. 154; Şafak Ural, Temel Mantık, İstanbul 1995, s. 73; Ce-
mal Yıldırım, Mantık ‘Doğru Düşünme Yöntemi’, s. 4.
7 Necati Öner, Klasik Mantık, s. 91.
8 A.Kadir Çüçen, Mantık, Bursa 2004, s.18; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.136.
9 İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.136.
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri 187

sonucu zorunlu olarak çıkmaktadır. Öncüllerin doğruluğu, sonucun doğruluğunu zo-
runlu ve kesin yapmaktadır.
Bu akıl yürütmenin diğer bir özelliği de biçimsel yapısından gelmektedir. İçerik
ve olgulara gitmeden sadece ele alınan önermelerden sonuç biçimsel bir zorunlulukla
elde edilmektedir. Bu nedenle tümdengelim akıl yürütmeler, kavramsal, soyut ve rasyo-
nel düşünme biçimidir.10
Tümdengelimle varılan bir sonuç, bir önermeler zinciridir ki, burada, önermele-
rin mantık kanunlarıyla doğrudan doğruya çıkarılan bir öncül ya da bir önermedir.
Tümdengelimle varılan bir sonuçlamada, neticeler öncüllerde saklıdır ve mantıksal ana-
liz metotlarıyla çıkarsamaları gerektirir. Tümdengelimin temelinde “bütün için doğru
olan, parçaları için de doğrudur” ilkesi yatar.
Kıyas, en az iki öncül ve bunlar arsındaki bağ neticesinde verilen yeni bir hükmü
ifade eden bir sonuç önermesinden oluşan bir çıkarımdır. Bu tür kıyas basit bir kıyas
olarak tanımlanır. Kıyasların oldukça farklı çeşitlilikte olduğu muhakkaktır. Bunlar ön-
cüllerde kullanılan önermelerin sayısına, niteliğine, niceliğine ve türüne/yapısına göre
değişiklik arz eder. Kıyas, çoğu mantıkçılar tarafından tümdengelim bir çıkarımın mü-
kemmel örneği/şekli olarak kabul görmüştür.
Düşünülen tüm öncüllerden sonuç elde edilebilir mi? Önce de ifade ettiğimiz
üzere tüm öncüller arsındaki akıl yürütmeler sonuç vermeyebilir. Dolayısıyla kıyas adı-
na yapılan her çıkarımda sonuç geçerli olmak zorunda değildir. Ancak mantık sonuç
açısından geçerli olan kıyaslarla ilgilenir. Bu nedenle de klasik mantıkçılar geçerli kıyas-
ların nasıl ve ne şekilde olabileceğine dair bazı ilke ve kurallar belirlemişlerdir.11

10 A.Kadir Çüçen, Mantık, s.19.
11 Kıyas kuralları klasik mantıkta önemli bir konudur. Bu önemi ise, kıyasın, klasik mantığın adeta omurga-
sını oluşturmasından ileri gelir. Özellikle ilk dönem İslam mantıkçılarının bilhassa Farâbî, İbn-i Sina ve
Gazali’nin bu konuda hassasiyetle durdukları bilinmektedir. İslam mantıkçılarının da bu konudaki gö-
rüşlerini dikkate alarak kıyasın kurallarını şu maddeler halinde sıralayabiliriz: 1- Her kıyasın öncüllerin-
de bir orta terim bulunmalı ve sonuçta olmalıdır. 2- Öncüllerden en az bir tanesinin olumlu olması gere-
kir. Öncüllerin tamamı olumsuz olan kıyastan sonuç çıkmaz. 3- Sonuç öncüllerin zayıfına bağlıdır; bu
bağlı oluş her bakımdan değil sadece nicelik ve nitelik bakımındandır; tikel, tümele göre, olumsuz da
olumluya göre daha zayıftır. 4- Öncüllerinin tamamı olumlu olan kıyasın sonucu olumsuz olamaz. 5- Ön-
cüllerden en az biri genel olmalıdır. 6- İki olumsuzdan sonuç çıkmaz. 7- İki tikelden sonuç çıkmaz. 8- Kü-
çük önermenin olumsuz ve büyük önermenin tikel olduğu bir durumda ancak olumsuz önerme mümkün
olursa sonuç çıkar. (Geniş bilgi için bkz. İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.136.; Necati Öner,
Klasik Mantık, s. 109-110).
188 Arş. Gör. Gültekin Eroğlu

2.2. Tümevarım ( Endüksiyon-İstikra )
Tümevarım, zihnin özelden genele, tikelden tümele, misalden kaideye veya
olaydan kanuna doğru hareket etmesidir. Bir bütünün parçaları hakkında hüküm ver-
mektir.12 Tümevarım bir akıl yürütmede zihin, tümdengelimin tersi yönünde hareket
eder. Kaplamı dar olandan geniş olana geçer.
Endüksiyon ikiye ayrılır: Formel (tam) ve gerçek (eksik). Bir bütünü oluşturan
parçaları veya bir sınıfın bütün üyelerini inceleyerek sınıf veya parça hakkında hüküm
vermeye “tam tümevarım” veya “biçimsel (formel) tümevarım” denir. 13 Aristo’nun ve
daha sonraki mantıkçıların yer verdiği tümevarım, tam tümevarımdır.
Bir bütünü oluşturan parçaları veya bir sınıfın bütün üyelerini incelemek gibi bir
imkânımız olmadığı halde, sınıf veya parça hakkında hüküm vermeye “eksik tümeva-
rım” denir.14 Eksik tümevarım, kesin bilgi yerine zannî bilgi içerir. Sonuç tam değildir ve
zorunlu da değildir.
2.3. Analoji ( Analogy-Temsil )
Zihnin olay ve nesnelerden hareketle benzer olay ve nesnelere doğru genelleme-
ye gitmesine analoji denir.15 Analoji, dedüksiyon ve endüksiyonun bir sentezi gibi görü-
lebilir. Endüksiyona benzer; çünkü bir olay ya da nesnedeki özelliğin başka bir olay ya
da nesnede de olacağı varımı yapılır. Ortak özellik, yani benzerliğin sayısı arttıkça sonu-
cun doğru olma olasılığı da artar. Dedüksiyona benzer; çünkü benzetilen özellik içkin
olarak yüklenir.16
Analojide sonuç öncülleri aşar. Tekil örneklerden yola çıkılarak yine tekil sonuç-
lara ulaşılır. Genelleme yapılarak ulaşılan sonuç, zorunluluk ifade etmez. Ancak o, bir
olasılık ifade eder. Endüksiyonda tekilden tümele bir geçiş varken analojide tikelden
tikele bir geçiş söz konusudur.

12 Bkz. Aristoteles, Topikler, çev. H. Ragıp Atademir, İstanbul 1996, s. 22; Gazali, Düşünmede Doğru Yön-
tem (Mihakkü’n Nazar), çev. Ahmet Kayacık, İstanbul 2002, s. 113; S. Hayri, Bolay, Felsefi Doktrinler ve
Terimler Sözlüğü, Ankara 1996, s. 407; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.218.
13 İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s. 218; Necip Taylan, Anahatlarıyla Mantık, İstanbul 2008, s.
165-166; Necati Öner, Klasik Mantık, s.218.
14 İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s. 218–219; Necip Taylan, Anahatlarıyla Mantık, s. 166; S.Hayri
Bolay, Felsefi Doktrinler ve Terimler Sözlüğü , s. 407.
15 Nurettin Topçu, Mantık, (haz. Erverdi, İsmail Kara), Dergah yay., İstanbul 2001, s.83; Doğan Özlem, Man-
tık, Ara Yayınları, İstanbul 1991, s. 44; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.199.
16 Doğan Özlem, Mantık, s. 44-45.
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri 189

Rize ve Gümüşhane Karadeniz bölgesindedir
Rize her mevsim yağış alır
Öyleyse, Gümüşhane de her mevsim yağış alıyor olmalıdır
şeklinde yapılan çıkarım bir analojidir. İlk öncülde, iki şehir arsında bulundukları yer,
yani coğrafi konumları bakımından bir benzerlik kurulmuş; ikinci öncülde ise yağış du-
rumu belirtilmiştir. Bunun neticesinde Rize ve Gümüşhane aynı bölgede yer aldıkları
için yağış miktarlarının da benzer olması gerektiği sonuç olarak çıkarılmıştır.
Analojiyi günlük hayatta da kullanırız. Örneğin, beğendiğimiz ve sevdiğimiz iki
şey arasında benzerlik kurarız. Yediğimiz bir kavunun rengini ve kokusunu başka bir
kavunla benzerlik kurarak onun da sulu ve tatlı olduğunu varsayabiliriz.
Yukarıda tanım ve özelliklerini verdiğimiz akıl yürütme yöntemlerini daha iyi
anlamak adına kendi aralarında ne tür faklılıklar olduğunu, gereğinden fazla detaya
girmeden kısaca birkaç madde halinde belirtmek yararlı olacaktır.
Öncelikle tümdengelim ile tümevarım arasındaki bazı temel farklara değinelim:
1. Tümdengelimde zihin, özdeşlik prensibine dayanırken; tümevarımda bu tür-
den bir zorunluluk yoktur. Kıyasta orta terim ortaktır ama, endüksiyonda orta
terim tek tek sayılan bireyler topluluğudur.
2. Tümdengelim, zihnî ve soyut olanı, tümevarım ise harici ve somut olanı araş-
tırır.
3. Tümdengelimde geçerliliğin bir derecesi vardır. Yani bir önerme geçerlidir
veya değildir. Oysa tümevarım bir akıl yürütmede mantıksal anlamda bir ge-
çerlilik yoktur. Deney ve gözlem ile elde edilen sonuç daha sonraki deneme-
lerde de aynı sonucu ya verir ya vermez. Sonucun genellemeleri aşan bir yapı-
sı vardır.
Tümevarım ile analojinin zihin işlemlerinde izledikleri yol her ne kadar benzer
gibi görünse de birbirilerinden farklı olduğunu belirtmek gerekir. Şimdi ise tümevarım
ile analoji arasındaki temel farkları sıralayalım:
1. Analojide benzerlikler ne kadar çok olursa sonucun doğru olma ihtimali o ka-
dar artar. Öncüllerin doğruluğu, sonucun ispatı için yeterli değildir. Bu yüz-
den onu, endüksiyonun bir çeşidi olarak görenler de vardır.
190 Arş. Gör. Gültekin Eroğlu

2. Analojide bazen eksik ve geçici benzerlikler varken; endüksiyonda sürekli, da-
imi ve türe ait benzerlikler olması gerekir.
3. Analojide tikelden tikele bir akıl yürütme varken; endüksiyonda tikelden tü-
mele bir akıl yürütme vardır. Endüksiyonda ortak noktalardan kanunlara ula-
şılırken; analojide bir benzerlikten başka bir benzerliğe geçilir.17
3. Akıl Yürütme Formlarının Mantık Sistemlerindeki Yeri ve Değeri
Bu bölümde tümdengelim, tümevarım ve analojinin mantık sistemleri, yani kla-
sik (formel) ve modern (sembolik) mantık/mantıklar açısından değerleri ve geçerlikleri
ele alınacaktır.
Öncelikle mantığın klasik mantık, sembolik (modern mantık) veya çok değerli
mantık şeklinde mantık sistemlerine veya mantıklara bölünüşünün esas nedenleri ara-
sında akıl yürütme şeklilerinin; başka bir ifadeyle, çıkarım yöntemlerinin farklılığı oldu-
ğu gerçeğini belirtmek gerekir.
Akıl yürüme metotlarından biri olan tümdengelim, mantıkta ilk olarak Aristote-
les tarafından kullanılan akıl yürütme şeklidir. O, tümdengelimin en mükemmel şekli
olarak kıyası sunmuştur. Bu nedenle klasik mantık, akıl yürütmede esas olarak kıyası
almıştır. Amaç kıyası incelemektir.
Tümdengelimin klasik mantıkta önemli bir yerinin olduğunu ve hatta tek geçerli
akıl yürütme şekli olarak kabul gördüğünü, kıyasın tümdengelim bir çıkarımın en mü-
kemmel şekli olarak kabul edildiğini daha önce de ifade etmiştik. Bunun en önemli ne-
denlerinden biri, öncüllerden sonucun zorunlu olarak çıktığı tek şekil olmasıdır. Tüme-
varım ve analojide öncül-sonuç ilişkisi yeterli ve zorunlu olmadığı için geçerli akıl yü-
rütme şekilleri değildir. Klasik mantık, geçerli akıl yürütmelerle ilgilendiğinden
“dedüktif mantık” olarak da adlandırılmıştır.18
Rönesans’la başlayan tabii bilimlerindeki gelişmeler karşısında Aristoteles man-
tığının metot olarak yetersizliği ortaya çıktı. Rönesans’a kadar geçerli olan ve bilgiye
ulaşmak için Aristoteles mantığını temel alarak hareket eden Klasik Mantık, ilk olarak
Descartes, Bacon ve Leibniz’ın çalışmalarıyla 17. yüzyılda farklı bir yönde hareket etme-
ye başlamıştır.

17 Detaylı bilgi için bkz. Doğan Özlem, Mantık, s.37-44; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.195-198.
18 Doğan Özlem, Mantık, s. 35; İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s. 197.
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org
Akıl Yürütme Formlarının Mantık ve Bilimlerde Yeri ve Değeri 191

Tabii bilimler metodolojisindeki gelişmeler felsefe ve mantık alanlarına da sıçra-
mış, özellikle klasik mantıktaki tümdengelim metodunun eleştirilerek yeni metot anlayı-
şının doğmasına neden olmuştur. Yeni dönem mantık anlayışında tümdengelimin karşı-
sında tümevarım metodu yer almıştır. Aristoteles mantığını eleştirenlerin ya da bu man-
tığa karşı çıkanların başında Galileo Galilei (1564- 1642), Francis Bacon (1561-1626),
Descartes (1596-1650) ve Stuart Mill (1806-1873) gelmektedir. Bu filozofların dışında aynı
şekilde kıyas mantığını eleştirenler arasında Leibniz (1646-1716) , Kant (1724-1804) ve
Bertrand Russell’ı (ö.1970) sayabiliriz.
Daha sonra 1847 yılında August De Morgan’ın Formel Mantık ve George Boole’un
Mantığın Matematiksel Analizi kitaplarının yayınlanmasıyla mantığın önermeleri mate-
matiksel işlemler gibi sembolleştirilmiş ve klasik mantık yerini yavaş yavaş sembolik
mantığa bırakmaya başlamıştır. Mantık alanında yapılan bu çalışmalar, sembolik mantı-
ğın asıl kurucuları olarak kabul edilen ve 20. yüzyılda ortaya koyulan felsefe ve mantık
çalışmalarının en önemli düşünürlerinden sayılan Gottlob Frege (1848-1925) ve Bertrand
Russell’ın (1872-1970) çalışmaları için de temel oluşturmuştur.
Modern mantıkçılar tarafından Tümdengelime, dolayısıyla kıyasa yapılan eleşti-
rilerden bazılarını şöyle özetleyebiliriz:
“Kıyas, bilimlerde keşif yapmak için hiçbir fayda sağlamaz… Kıyas, bilimlerin il-
kelerine uygulanamaz… O halde bizim tek ümidimiz tümevarımdır.”19 itirazında bulu-
nan F.Bacon’a göre formel mantık, terimlerin ve açığa çıkarmanın mecbur olduğu kural-
ların toplamıdır. Bu nedenle mantık, evren ve dünya hakkında yapılacak keşifler konu-
sunda bize yardımcı olamaz.
“Mantık gerçeği araştırmakla yükümlüdür. Hâlbuki o, bunu araştırmak yerine
iyice araştırılmadan elde edilen kavramlar üzerine temellenmiş hataları onaylar ve onla-
rı devam ettirir.”20 “Mantık kıyaslar ve bir sürü kuralları ile yeni bir şey öğretmekten
ziyade, belli bir şeyleri başkalarına açıklamak yahut bilinmeyen şeyler hakkında muha-
kemesiz söz söylemekten başka bir şeye yaramamaktadır.”21 İlki Francis Bacon’a, ikincisi
Descartes’e ait olan bu sözleri özetleyecek olursak;
Kıyas yeni bir şey vermiyor
Belli olan şeyler yinelenmekte

19 Francis Bacon, Novum Organum, çev. Sema Önal Akkaş, Ankara 1999, s.10.
20 Francis Bacon, Novum Organum, s.10.
21 Descartes, Metot Üzerine Konuşmak, çev.Mehmet Karasan, İstanbul 1967, s.20.
192 Arş. Gör. Gültekin Eroğlu

Bilinmeyen şeyler için muhakemesiz söz söylenmektedir.
Kıyasa getirilen itirazlardan biri de J. Stuart Mill tarafından ortaya atılmıştır.
Onun itirazı, sonuç önermesinin büyük önerme yolu ile ispat edildiği, ama büyük öner-
menin doğruluğunun da sonuç önermesinin doğruluğu kadar şüpheli olduğu şeklinde-
dir.
Her insan düşünür
Bende insanım
O halde bende düşünürüm
şeklindeki bir çıkarımda ″Benim düşünür olduğum″ ″Her insan düşünür″ önermesi ile
ispat edilemez. Çünkü, ″Ben düşünürüm″ önermesinden ne kadar şüphe ediyorsam,
″Her insan düşünür″ önermesinden de o derecede şüphe etmeliyim.22 Başka bir ifadeyle
Mill’e göre kıyas, bir savı kanıtsamadır. Kıyas, sonucun ispatına yarayan bir delil gibi
kullanılmıştır.23 Yukarıdaki örnekte olduğu gibi ″Bende düşünürüm″ sonucu, ″Her insan
düşünürüdür″ öncülünden önceden kabul edilmiştir.
Kısaca özetleyecek olursak, modern mantık çalışmalarını yapan filozoflar, klasik
mantığın belki de tek ve en temel çıkarım metodu olan tümdengelimi ciddi bir şekilde
eleştirmişler, bu metodun yetersiz kaldığını iddia ederek tümevarımın kabul görmesini
istemişlerdir. Görüldüğü üzere modern dönem mantıkçıları tarafından kıyasa karşı ya-
pılan bu itirazlar oldukça önemli boyuttadır. Ancak bu itirazlara karşı bazı mantıkçıkla-
rın verdikleri cevaplar da azımsanmayacak ölçüdedir. Mantıkçılar, bu alandaki itirazları
ve cevapları ″kıyasın değeri″24 başlığı altında ele alıp incelemişlerdir.
İslam mantıkçıları ise, Aristo geleneğine bağlı kalmaları nedeniyledir ki, kıyası
savunmuşlardır. Onlar, mantığın gerekliliğini izah ederken akıl yürütme ve bilgi edinme
faaliyetinin denetimini gerekçe gösterirler. Zarurî bilgilerin elde edilmesi teknik yöntem-
lerin kullanıldığı bir süreci gerektirmediğinden mantığın gerekliliği daha ziyade nazarî
bilgiler için kendini hissettirir. Nazari bilgiler için bir tefekkür süreci yaşanmış olmalıdır.
Tefekkür ise zihnimizdeki bilgilerin tertip edilmesi, bir sistem dâhilinde işlenmesini ge-
rektirir. Gelişi güzel bilgilerin harmanlanması demek değildir. Bunun için mevcut bilgi-
leri birbirleriyle bir tertip içinde ilişkilendirmek, işlemek gerekir. İşte mantık ilmi, bilgi-

22 Bekir S. Gür, Matematik Felsefesi, Kadim Yayınları, Ankara 2004, s.34.
23 İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s. 189.
24 Bkz. İbrahim Emiroğlu, Klasik Mantığa Giriş, s.185-195; Necati Öner, Klasik Mantık, 167-173; Necip
Taylan, Anahatlarıyla Mantık, s. 229-236.
www.hikmetyurdu.com www.hikmetyurdu.net www.hikmetyurdu.org