Hesiod Eseri ve Kaynakları - Hesiodes

421 Pages·1977·1.3 MB·Turkish

TÜRK TARİH KURUMU YAYINLARI
XX. DİZİ — Sa. 5
HESİODOS ESERİ VE
KAYNAKLAR
Çevirenler
SABAHATTİN EYUBOĞLU
AZRA ERHAT
Önsöz Giriş ve Sözlük
AZRA ERHAT
TÜRK TARİH KURUMU HASIMEVİ — ANKARA
1977
"bizimle dirilecek bir gün
Ege'nin altın çağı
yanıp yarının
ateşinden
eskinin ocağı"
BÜLENT ECEVİT
ÖNSÖZ
Bu kitap Bir çeviri olarak düşünülmüştü, oysa
bambaşka bir şey oldu. Çağlararası, uluslararası yazın
eserlerini dilimize aktarmak, kem bilgi ve görgü
dağarcığımıza katkİda bulunmak, bem de düşün ve
sanatımıza yeni ufuklar açarak yeni yeni gelişmeler
sağlamak için girişilen, girişilmesi gereken bir çaba
saydırdı, bundan yirmi otuz yıl öncesine değin. Dünya
klâsiklerinin çevirisi bu amaçla gerçekleştirildi; Ama
bugün çeviri aşamasını geride bırakmış bulunuyoruz.
Hesiodos gibi İlkçağ yazınının başyazarlarından birini
aslından ve özenle türkçeleştirmek başlı başına bir erek
olmaktan çıkmıştır. Gereksinmemiz başkadır, daha
geniş kapsamlı ve çok yönlüdür. Üstünde yaşadığımız
Anadolu toprağının bir kültür beşiği, bir uygarlık potası
olduğunun bilincine vardık bugün : klâsik denilen
eserlerden çoğunun bu topraklarda kökenlendiğini, eski,
ölü dediğimiz dillerin hangisi ile yazılmış olursa olsun,
bu eserlerin kaynağım Anadolu'da aramak gerektiğini
biliyoruz artık. O halde, bir eserin çevirisini yapıp
okurlarımıza sunmakla yetinemeyiz bundan böyle.
Çevirinin tam anlayışını sağlamak için kaynaklar
üstünde yapılması gerekli araştırma, inceleme ve
karşılaştırma işlemlerini, olanaklarımızın sınırlarını
zorlayarak, sürdürmeli ve toplu bir çalışma çıkarmalıyız
ortaya. Yunan, Hitit, Sümer gibi ulamlar, ayırımlar
çizmenin yeri yoktur artık, kendi binlerce yıllık
kültürümüzü tanımak, özümsemek, benimsemek ve
yeni, çağdaş yöntemlerle işlemek çabasına girmiş
bulunan bizler için. Gözümüz yarınlara çevriktir,
dibinedek uygarlıkla yoğurulmuş bir toprağın üstüne
bastığımızı biliyoruz. Yurdun ber köşesinde bir gömü
saklıdır. Bunları gün ışığına çıkarmak için yatay ve
düşey araştırmalarımızı sonsuzca sürdürmemiz, elde
ettiğimiz bulgularla gelecekte nasıl bir yapı kuracağımızı
tasarlamamız gerek. Ulusal kültüre bizmet ancak bu
yoldan olur. Hititler Türkmüş ya da değilmiş, ne çıkar
bundan, hepsi Türkoğlu Türk oluverir eğer güzelim
türkçemizle dile getirirsek onları ve hele kendi dilimize
aldığımız bu yapıtların gelecekte yaşamasını, filiz
üstüne filiz vermesini sağlarsak. Anadolu'da binyıllardır
birbirini izleyen uluslar bu süreci kesintisiz olarak
sürdürmüşlerdir. Türkiye halkı sözlü geleneğiyle
atalarından kalma değerlerden hiçbir şey yitirmemeyi
başarmıştır. Alt yapİda kültür sürekliliği tamdır. Kesinti
olmuşsa, alt yapİda değil, üst yapİda olmuştur.
Hesiodos buna belirgin bir örnek sayılabilir : Önasya
geleneklerinden yararlanarak kendi dili olan İonya
yunancası ile özgün bir eser meydana getirmiştir.
Zaman bu eserin kökenleriyle bağlantılarını koparır gibi
olmuş, aslında yalnız görünen belirtilerini örtmüş
saklamıştır. Tıpkı bir taş anıtının zamanla toprak
yığınları altında kaldığı gibi: yontunun başı açıktadır
görünüyor, ama gövdesi nerelere dek uzanıyor acaba?
Kazılar bunu ortaya çıkarır, anıtı bütünüyle göz önüne
serer. Yazdı yapıtlar için de öyledir : bir bölümü değil,
tümü görülmeli ki tam anlayışına varılsın, gerçek değeri
ölçülebilsin. Yazın araştırıcıları tıpkı arkeologlar gibi
çalışmalı. Bugün bilim bize öyle çok ve çeşitli olanaklar
sağlıyor ki, hepsinden topluca yararlanmamak
araştırmayı çağdışı bir düzeyde bırakmak demektir.
Yarının bilimi, eskiden kalma verileri yeni araştırma
yöntemleriyle çok daha ileriye götürerek
değerlendirecektir. Erek, artık belli bir bilim dalının belli
bir eserini tek başına incelemek değil, eskide dal budak
salmış ve kesintisiz bir gizli yaşamla süregelmiş bir
bütünü topluca kavramak ve değerlendirmektir. Bu
türden toplu bakışlar eskinin, bir yerde bitmediğini,
yaşamım bugüne dek sürdürdüğünü ve yarın da
sürdüreceğini kanıtlamaktadır. Ocak yanıyor, sönmüş
değildir, ama üstünde kat kat biriken küllerden kozları
göremez olmuşuz. Külleri temizlemek gerek. Kitabımız
bu amaçla yazılmış bir denemedir.
Azra Erhat
İstanbul 1977
İÇİNDEKİLER
Giriş
1. Homeros ve Hesiodos
2. Hesiodos'un yurdu
3. Kişiliği
4. Bir sınıfın temsilcisi
5. Davâsı
6. Çalışma : Prometheus - Pandora efsanesi
7. Soylar - Çağlar efsanesi
8. Bir sınıfın felsefesi
9. Tanrı soyları
10. Kaynaklar
11. İşler ve Günler üzerine
12. Hesiodos ve Anadolu insanı
Theogonia
İşler ve Günler
Sözlük
GİRİŞ
1. Homeros ile Hesiodos :
"Hesiodos, Homeros'tan sonra Yunan İlkçağının en
büyük ozanıdır. Tanrı soylarını sayan, tanrılar arasında
yetki ve şeref alanlarını saptayan ve tanrıların
kişiliklerini belirten, bu iki ozandır, der yurttaşımız
Halikarnassos'lu Herodotos. Bunu söylerken de, her iki
ozanın kendinden 400 yıl kadar önce yaşamış
olduklarını ekler. Oysa birçok yerlerde olduğu gibi,
burada da yanılmış olsa gerek tarihçimiz. Çünkü
Homeros ile Hesiodos arasında yalnız çağdaşlıkta değil,
yaratıcılıkta da önemli bir ayrım vardır. Besbelli ki,
Hesiodos bir iki yüzyıl arayla izlemektedir Homeros'u,
ama onu izlediği de su götürmez bir gerçek: Hesiodos,
Homeros'un silik bir kopyası, esini doğadan gürül gürül
fışkıran büyük şairin yaya yürüyen bir çömezidir."
Bu satırları birkaç yıl önce bir dergide yayımlanan
"Theogonia" çevirisinden bir parçaya giriş olarak
yazmıştım.O sıralarda Sabahattin Eyuboğlu ile birlikte
çevirisini bitirdiğimiz Hesiodos'un "Theogonia" ile "İşler
ve Günler" adlı eserlerini yayımlatmak olanağını
bulamamıştık. Şimdilik dursun diyerek bir köşeye
attığımız bu çeviriyi okurlara sunmak için gereken
hazırlık incelemesini de yapmamıştım. Ne var ki,
ustamla birlikte Hesiodos'u türkçeleştirirken, onu
durmadan Homeros ile karşılaştırmaktan alamamıştık
kendimizi: Her an her dizede İonyalı ozanın üstünlüğü
gözümüze çarpan bu karşdaştırmada Homeros'tan yana
bir değerlendirme yapmamak olanaksızdı. Çıkardığımız
sonuç, yalnız Homeros'un ozan olarak Hesiodos'tan
üstünlüğünü saptamakla kalmıyor, Homeros'un yurdu
İonya'nın Hesiodos'un yurdu Boiotia'ya, özetle
Anadolu'nun Yunanistan'a kıyasla uygarlık, düşün ve
sanat alanlarındaki ileriliğine de kanıt oluyordu.
Yontulmamış bir öykünmeydi Hesiodos'unki, bir köylü
yapıtı, taşra yazınına bir örnek. Ozanların ozanı
Homeros'tan aldığı biçimleri Hesiodos başka özler,
içeriklerle doldurulmuştu gerçi, destan dili ve ölçüleri ile
destandan ayrı bir tür yaratmış, öğretici denilecek yeni
bir türe çığır açmıştı, ama ışığı doğudan alan bu şiir
bugüne dek geçerli sanıların, kanıların tam tersine
Yunanistan'ın üstünlüğünü değil, geriliğini yansıtıyor,
açığa vuruyordu. Homeros ile Hesiodos arasında bir iki
yüzyıllık ara bulunduğu sonucuna varmıştı bilim. Bu
süre uzatılabilir ya da kısaltılabilir, giderek aşağİda
sözünü edeceğimiz bir yazınsal atışma konusunda
olduğu gibi, yaşıt olarak da görülebilir iki ozan; su
götürmez bir gerçek ise, Homeros ile Hesiodos'un
Yunan yazımının ilk iki ozanı olduklarıdır. Kendilerinden
önce yazılı yapıt bırakmış başka dil yaratıcıları yoktur.
Homeros ile Hesiodos Yunan din ve tanrı düzenini
hepten uydurmuşlardır ya da yaratmışlardır demekle
yanılmış değildir Herodotos. Ama bunlar kişisel yetenek
ve becerilerini ortaya seren tek birer sanatçı olabilirler,
yani Homeros diye bir kişi vardır, İlyada ve Odysseia
denilen yapıtlar bu adamın elinden çıkmıştır, yahut ta
Homeros adında tek bir adam yoktur ve bu yapıtlar
sözlü geleneği sürdüren birçok ozanların topluca
ürünleri sayılmalıdır denebilir. Ne olursa olsun, iki ozan
Batı yazınının kaynağında iki ulu ad olarak yer
almaktadır.
Ne var ki onlarla iki ayrı çağ, iki ayrı dünya, iki ayrı
insan görüşü, daha ileri giderek iki ayrı sınıf çıkıyor
karşımıza diyeceğim. İlk bakışta - çevirirken izlenimimiz
buydu — iki ozanın yapıtları değer ölçülerine vuruldu
mu, daha yeni olanı daha eski, daha sonra geleni daha
geri sayılabilir. Homeros'tan Hesiodos'a değin bir
gerileme olmuştur sanki. Bir buçuk yüzyıllık önyargılı,
yanlış değerlendirmelere karşın Halikarnas Balıkçısı'nın
bayrak açtığını hep biliriz. Haklıydı saldırı ve direncinde.
İonya'ya kıyasla Yunanistan bir çağdaş aydınlık dönemi
karşısında bir Ortaçağ karanlığını simgelemekteydi.
Diniyle, yaşayışıyla, töreleri ürünleri ile de kanıtlanabilir
bu gerçek, hele İ.Ö. beşinci yüzyıİda Atina kentsel
uygarlık ve kültür aşamasına varmazdan önceki süre
için- Balıkçı'nın deyimiyle Hellenistan Asya'nın — o
zamanlan kısaca Asya diye adlandırılan küçük Asya'nın,
yani Anadolu'nun - silik, buğulu bir aynası gibi
görünüyordu. Bu gerçeğe Homeros ile Hesiodos
arasındaki ilişkiden daha iyi örnek bulunabilir miydi? Biri
şairlerin şahı, öbürü hantal, soluğu kıt, becerisi az bir
köylü ozanı.
Bu değerlendirme toptan yanlıştır diyemem bugün de.
Ama aradan zaman geçti, iki çevirinin yayımı için gerekli
incelemeleri yaptım, bu arada Hesiodos'un esinlendiği
kimi kaynaklara anlayış olanaklarım oranında eğilmek
fırsatım buldum, kaynaklarla ürünleri aralarında
karşılaştırdım, bu çalışmalar bana ufuk açtı, daha derine
indikçe daha da açacağa benzer. Diyebilirim ki - burada
ileri süreceğim sav beni şaşırttığı kadar okurlarımı da
şaşırtacaktır sanırım - sanat konusunda varılacak değer
ölçüleri bir yana, Hesiodos Homeros'tan daha İonya'lı,
onun iki yapıtı destanlardan daha doğulu, daha Asya'lı,
daha Anadolu'lu sayılmalıdır. Bilimsel olgular bunu
gösteriyor, duygusal diye nitelenen bir görüşü
pekiştirmekte kaçınılmaz birer kanıt diye dikiliyorlar
karşımıza. Bu verileri ayrıntıları ile buraya almakta yarar
vardır, neden derseniz, bu yol yöntemle hem
Hesiodos'un yapıtlarına yeni bir boyut kazandırılır,
böylece onların kuruluğu, kimi yerde sıkıcılığı giderilmiş
olur, hem de bizim Anadolu topraklarının derinlerine kök
salmış efsane bütünlerinden ne denli gür ve yaygın
dalların fışkırdığı görülür.
Klâsik batı yazınının büyük ünlüleri üstüne,
kendilerinden birkaç yüzyıl sonraki daha kısır
dönemlerde bir takım yaşam öyküleri, lâtince deyimiyle
"Vita"lar uydurulmuştur. Tuhaftır ki, — örneğin bizim
Yunus Emre gibi bir ulu için uydurulmuş söylentilerin
tersine — bunlar eski çağların havasını vermek,
ozanların kişiliğini yansıtmak şöyle dursun, akla yakın
tutarlı gerçekler vermez, üstelik uyduruldukları
dönemlerin düşük zevk damgasını taşır, bu masallarla
elimize geçen yapıtların kendilerini karşılaştırınca
aralarında hiçbir ilişki kuramayız. Bunun nedenini
bulmak kolay: bizim halk ozanları üstüne dolaşan
söylentilerin yaratıcısı halktır, halkın içinden çıkmış bu
ozanları kimse halktan iyi anlayamaz, anlatamaz, oysa