Gutenberg Galaksisi - Marshall McLuhan

482 Pages·2001·2.77 MB·Turkish

MARSHALL MCLUHAN

GUTENBERG GALAKSİSİ
Tipografik İnsanın Oluşumu

Çeviren:
Gül Çağalı Güven
GUTENBERG GALAKSİSİ
Tipografik İnsanın Oluşumu

[Herbert] Marshall McLuhan (21 Temmuz 1911 - 31 Aralık
1980) Kanadalı iletişim kuramcısı ve eğitimci. Manitoba ve
Cambridge üniversitelerinde okudu. 1946’dan sonra Toronto
Üniversitesi’nde görev yaptı. 1952’de bu üniversitede İngiliz
edebiyatı profesörü oldu. 1963’ten sonra okulun Kültür ve
Teknoloji Merkezi’nin yöneticiliğini üstlendi. ABD ve
Kanada’da pek çok üniversitede konuk profesör olarak ders
verdi.
McLuhan, Gutenberg’le başlayan basım devriminin
getirdiklerini ve elektronik devrimin getireceklerini ele aldığı
Gutenberg Galaksisi’nde kullandığı "küresel köy" kavramıyla
ilk "medya gurusu" oldu. Her kültür çağında bilginin
kaydedilip aktarıldığı medium’un (ortam; araç) o kültürün
karakterinin belirlenmesinde kesin bir rol oynadığını öne
sürdü; bu görüşünü "Ortam mesajdır" deyişiyle özetledi.
Gutenberg Galaksisi dışındaki önemli yapıtları: The
Mechanical Bride: Folklore of Industrial Man (1951;
Mekanik Gelin: Sanayi İnsanının Folkloru), Understanding
Media: The Extensions of Man (1964; Medyayı Anlamak:
İnsanın Uzantıları), The Medium Is the Massage: An
lnventory of Effects (Quentin Fiore ve Jerome Agel ile; 1967;
Ortam Mesajdır: Etkilerin Bir Dökümü), War and Peace in
the Global Village (Quentin Fiore ve Jerome Agel ile; 1968;
Küresel Köyde Savaş ve Barış), From Cliche to Archetype
(Wilfred Watson ile; 1970; Klişeden Arketipe), City as
Classroom (Kathryn Hutchon ve Eric McLuhan ile; 1977;
Derslik Olarak Kent), Laws of Media: The New Science (Eric
McLuhan ile; 1988; Medyanın Yasaları: Yeni Bilim).

Gül Çağalı Güven Ankara Üniversitesi Siyasal Bilgiler
Fakültesi Basın ve Yayın Yüksek Okulu’ndan mezun oldu.
Boğaziçi Üniversitesi Tarih bölümünde Son Dönem Osmanlı
Sosyal Tarih alanında yüksek lisans yaptı. Çeşitli gazete ve
dergilerde muhabir, bölüm yöneticisi ve yazar olarak çalıştı.
Başta tarih olmak üzere, beşeri ve sosyal bilimler, edebiyat
alanlarında çeviri yaptı.
Yapı Kredi Yayınları - 1478

Cogito – 105

Gutenberg Galaksisi: Tipografik İnsanın Oluşumu / Marshall McLuhan
Özgün adı: The Gutenberg Galaxy: The Making of Typographic Man

İngilizceden çeviren: Gül Çağalı Güven
Kitap editörü: Selahattin Özpalabıyıklar

Redaksiyon: Doğan Şahiner
Kapak tasarımı: Nahide Dikel
İngilizce ilk baskı: University of Toronto Press, Toronto, Canada
Çeviriye temel alınan baskı: University of Toronto Press, 1995

1. baskı: İstanbul, Mayıs 2001

3. baskı: İstanbul, Ocak 2014
ISBN 978-975-08-0236-5

© Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık Ticaret ve Sanayi A.Ş., 2013
Sertifika No: 12334
© University of Toronto Press, 1962
Gutenberg Galaksisi, ele aldığı sorunlar için bir mozaik ya da
alan yaklaşımı ortaya koyuyor. El altındaki sayısız veri ve
alıntının böyle bir mozaik imgesi, tarihteki nedensel
işleyişleri ortaya çıkarmanın tek pratik aracıdır.
Bu yöntemin bir alternatifi, görüntülerin uzayındaki sabit
ilişkilerin bir dizi görünümünü sunmak olabilirdi. Bu
anlamda, elinizdeki çalışmanın üstünde yoğunlaştığı olaylar
galaksisinin ya da takımyıldızının kendisi, sürekli etkileşim
halindeki, kaleydoskopik bir dönüşüme uğramış biçimlerin
bir mozaiğidir – özellikle de içinde bulunduğumuz çağda.
"Galaksi" yerine "ortam" [environmerıt] sözcüğünü
kullanmanın bazı avantajları olabilirdi. Her teknoloji, yeni bir
insani ortam yaratma eğilimi gösterir. Yazı ve papirüs, antik
dünyanın imparatorlukları ile bağlantı içinde düşündüğümüz
toplumsal ortamı yaratmıştı. Üzengi ve tekerlek, muazzam
çapta benzersiz ortamlar yarattılar. Teknolojik ortamlar,
insanları içinde barındıran edilgin şeyler değil, gerek insanları
gerek başka teknolojileri yeniden biçimlendiren etkin
süreçlerdir. Bizim çağımızda, tekerleğin mekanik
teknolojisinden elektrik devresinin teknolojisine doğru ani
değişim, bütün tarihsel çağların en büyük değişimlerinden
birini temsil eder. Hareketli matbaa harfleriyle basımcılık, hiç
beklenmedik, yepyeni bir ortam yarattı – KAMU’yu ortaya
çıkardı. Elyazması teknolojisi, ulusal bir ölçekte kamular
yaratmak için zorunlu olan yoğunluğa ve yayılma gücüne
sahip değildi. Son yüzyıllarda "ulus" adını verdiğimiz
oluşum, Gutenberg teknolojisinin ortaya çıkışından önce
başgöstermedi, gösteremezdi de; tıpkı bütün insanları diğer
bütün insanlarla ilişkilendirme gücüne sahip elektrik
devresinin ortaya çıkışından sonra varlığını sürdüremeyecek
olduğu gibi.
Basılı sözün yarattığı "kamu"nun benzersiz karakteri, hem
bireyin hem de grubun yoğun ve görsel yönelimli özbilinci
idi. Elinizdeki kitapta, görme yetisinin diğer duyulardan
gittikçe artan yalıtılmasıyla birlikte, bu yoğun görsel
vurgunun getirdiği sonuçlar sunuluyor. Kitabın temasını,
süreklilik, birörneklik ve bağlayıcılık görsel kipliklerinin
zaman ve uzayın düzenlenişine uzanması oluşturuyor.
Elektrik devresi, görsel kipliklerin bu uzanımını, basılı sözün
görsel gücüne yakın denebilecek bir ölçüde bile desteklemez.
Kitabın "Yeniden Biçimlenen Galaksi" başlıklı son kesimi,
elektrik teknolojisi ile mekanik ya da matbaa teknolojisinin
çarpışmasını ele alıyor; okuyucu o bölümün bir önsöz olarak
çok daha uygun düşeceğini düşünebilir.
Önsöz
Elinizdeki kitap, birçok yönden, Albert B. Lord’un The Sinler
of Tales ["Masalların Şarkıcısı"] adlı yapıtını
tamamlamaktadır. Profesör Lord da, Homeros
araştırmalarında sözlü ve yazılı şiirin nasıl doğallıkla farklı
kalıp ve işlevleri izlediğini düşünmeye yönelen Milman
Parry’nin çalışmasını sürdürmüştü. Homeros’un şiirlerinin
sözel kompozisyonlar olduğuna inanan Parry, "şiirlerin sözel
karakterini mümkünse yadsınamayacak bir şekilde
kanıtlamayı iş edinmiş ve bu amaçla Yugoslav destanlarını
araştırmaya başlamıştı." Parry’nin bu çağdaş destanlara ilişkin
çalışması, kendi ifadesiyle, "sözlü öykü şiirinin biçimini tam
olarak saptamaktı. ... Yöntemi ise, yazıya dökülmemiş
şarkının serpilip gelişen geleneğini sürdüren şarkıcıları
gözlemlemek ve şarkılarının biçiminin, sanatlarını okuyup
yazmadan öğrenmek ve icra etmek zorunda olmalarına nasıl
bağlı olduğunu görmekti."{1}
Gutenberg Galaksisi’nin açıklanmasına katkıda bulunmaya
çalışacağı üzere, Profesör Lord’un kitabı, tıpkı Milman
Parry’nin çalışmaları gibi, içinde bulunduğumuz elektrik çağı
için bütünüyle doğal ve bu çağa uygundur. Elizabeth dönemi
insanları tipografik ve mekanik çağda ne kadar ilerlemiş
iseler, bugün biz de elektrik çağında o kadar yol almış
durumdayız. Biz de onların iki karşıt toplum ve deneyim
biçimini aynı anda yaşarken hissettikleriyle aynı karışıklıkları
ve kararsızlıkları yaşıyoruz. Elizabeth dönemi insanları,
Ortaçağ’ın toplu yaşantısı ile modern bireycilik arasında asılı
kalmışlardı; biz ise, bireyciliği zamanı geçmiş, karşılıklı
bağımlılığı ise zorunlu hale getiriyor gibi görünen bir elektrik
teknolojisiyle karşı karşıya gelişimizde, onların modelini
tersine çeviriyoruz.
Patrick Cruttwell bütün bir çalışmasını (The Shakespearean
Moment ["Shakespeare’ci Uğrak"]) Elizabeth döneminin aynı
anda hem çözülen hem de çözüm bulan bölünmüş bir
dünyada yaşama deneyiminden kaynaklanan sanat
stratejilerine ayırmıştı. Biz de karşıt kültürlerin buna benzer
bir etkileşimi anında yaşıyoruz; işte Gutenberg Galaksisi,
deneyim ve zihinsel bakış ve ifade biçimlerinin, önce fonetik
alfabe, ardından da matbaa tarafından değişikliğe uğratılma
yollarının izini sürmeyi amaçlıyor. Milman Parry’nin,
birbirine karşıt sözlü ve yazılı şiir biçimleri ile ilgili olarak
üstlendiği girişim, burada düşünce ve deneyimin toplum ve
siyasetteki örgütlenme biçimlerini de kapsayacak şekilde
genişletiliyor. Sözlü ve yazılı toplumsal örgütlenmenin
birbirinden uzaklaşan doğasına ilişkin böyle bir çalışmanın
uzun zaman önce tarihçilerce gerçekleştirilmemiş olmasını
açıklamak gerçekten zor. Belki de bu ihmalkârlığın nedeni, bu
işin ancak, birbirine karşıt yazılı ve sözlü deneyim
biçimlerinin bugün olduğu gibi bir kez daha bir arada
bulunduğu bir zamanda yapılabilecek olmasıydı. Profesör
Lord’un The Singer of Tales kitabına yazdığı önsözde
Profesör Harry Levin’in belirttiği gibi (s. xiii):
Harflerin kullanımını varsayan "edebiyat" terimi, sözlü imgelem
yapıtlarının yazma ve okuma yoluyla aktarılmasını öngörür. "Sözlü
edebiyat" ifadesi açıkça çelişkilidir. Bununla birlikte, okuryazarlığın
kendisinin estetik bir ölçüt olarak nadiren kullanılabileceği ölçüde
sulandırıldığı bir çağda yaşıyoruz. Bu arada, dile getirilen ya da
terennüm edilen Söz, konuşanın ya da şarkıcının görsel imgesiyle
birlikte, elektrik mühendisliği sayesinde eski konumunu yeniden
kazanıyor. Biz, Rönesans’tan yakın geçmişe kadar hüküm süren
basılı kitaba dayalı bir kültür mirasını –ölçülemez zenginlikleri ve
bir yana bırakılması gereken züppelikleriyle birlikte– devraldık.
Şimdi yapmamız gereken, fosilleşmiş tema ve uzlaşmalar yığınının
durağan bir şekilde kabulüne değil, devralınmış ve devredilecek
olanın yeniden yaratılması şeklinde organik bir alışkanlığa dayanan,
geleneğe taze bir bakış geliştirmektir.
Tarihçilerin, fonetik alfabenin yol açtığı düşünce ve toplumsal
örgütlenme biçimlerindeki devrimi araştırmak konusundaki
ihmalinin bir paraleline sosyoekonomik tarihte de rastlanır.
Kari Rodbertus "Klasik Antik Dönemde Ekonomik Yaşam"
kuramını 1864-67 gibi erken bir tarihte geliştirdi. Trade and
Markel in the Early Empires ["Erken Dönem
İmparatorluklarında Ticaret ve Pazar"] adlı yapıtında Harry
Pearson onun getirdiği yeniliği şöyle betimler (s. 5):
Paranın toplumsal işlevine ilişkin bu çarpıcı ölçüde çağdaş görüş
yeterince takdir edilmemiştir. Rodbertus, bir "doğal ekonomi"den bir
"para ekonomisi"ne geçişin, takasın yerine parayı geçirmekten
kaynaklanan teknik bir sorundan ibaret olmadığını anlamıştı. Bunun
yerine, parasallaşmış bir ekonominin, ayni bir ekonomiyle birlikte
giden toplumsal yapıdan bütünüyle farklı bir toplumsal yapıyı
gerektirdiği görüşünde ısrar etti. Ona göre vurgulanması gereken,
para kullanımının teknik gerçekliğinden çok, toplumsal yapıdaki,
para kullanımına eşlik eden bu değişimdi. Bu görüş antik dünyadaki
ticaret etkinliği ile birlikte giden değişik toplumsal yapıları içerecek
biçimde genişletilseydi, tartışma daha başlamadan sona
erdirilebilirdi.
Başka bir deyişle, Rodbertus farklı para ve değişim
biçimlerinin toplumları çeşitli yollardan yapılandırdığını daha
ayrıntılı açıklamış olsaydı, kuşaklarca süren bu karmakarışık
tartışmadan kaçınmak mümkün olabilirdi. Sorun nihayet Karl
Bucher’in klasik dünyaya bizim geleneksel tarihsel geri bakış
tarzımızla değil de ilkel taraftan yaklaştığı zaman açıklığa
kavuştu. Okuryazar olmayan toplumlardan başlayıp klasik