Ethiopian Academy of Sciences Amharic Biotechnology

195 Pages·2013·17.68 MB·English

ባባዮዮቴቴክክኖኖሎሎጂጂ
በኢትዮጵያ ሳይንስ አካዳሚ በተከታታይ ከተካሄደ የሳይንስ
ገለፃዎችና ውይይቶች መድረክ የተወሰደ
ባዮቴክኖሎጂ

በኢትዮጵያ ሳይንስ አካዳሚ
በተከታታይ ከተካሄደ የሳይንስ
ገለፃዎችና ውይይቶች
መድረክ የተወሰዯ
ISBN: 978-999 44-882-2-3
December 2013
©Ethiopian Academy of Sciences, EAS, 2013
Website: http://www.eas-et.org
E-mail: [email protected] OR [email protected]
Tel.: [phone]
P.O.Box: 32228, Addis Abeba, Ethiopia
Printed at Eclipse 251 115 572222/23
ማውጫ

መግቢያ i

የቴክኖሎጂ አብዮቶች እና አፍሪካ
ማስረሻ ፈጠነ (ፕሮፌሰር) 1

የባዮቴክኖሎጂ ታሪካዊ አመጣጥ፣ መሰረታዊ ምንነት፣
ከቴክኖሎጂዎች ጋር ያለው ትስስር፣

ፍልስፍናና የወዯፊት አቅጣጫ
እንዳሻው በቀለ (ፕሮፌሰር) 38

ግብርና እና ባዮቴክኖሎጂ
በላይነህ አድማሱ (ዶ/ር) 64

ባዮቴክኖሎጂ እና ጤና
አብርሃም አሰፋ (ዶ/ር) 86

በባዮቴክኖሎጂ አካባቢ የዯህንነተ-ሕይወት

የሕግ ማዕቀፎች
አዳነ አብርሃም (ዶ(ር) 126

የባዮቴክኖሎጂ ፖሊሲ አስፈላጊነት

እሌኒ ሽፈራው (ዶ/ር) 160

ሙዳየ ቃላት 182

መግቢያ

ከኢትዮጵያ ሳይንስ አካዲሚ አበይት ዓሊማዎች አንደ የሕብረተሰቡ የሳይንስ ግንዚቤ
እንዱጎሇብት ማገዜ ነው፡፡ ሇዙህም መሠረታዊ ተግባር ያገሇግሌ ዗ንዴ ፕሮግራም ቀርፆ፣
ሇመጀመሪያ ጊዛ በባዮቴክኖልጂ ሊይ ያጠነጠኑ ስዴስት ተከታታይ የሳይንስ ገሇፃዎችንና
የውይይት መዴረኮችን ከኢትዮጵያ የግብርና ምርምር ኢንስቲትዩት ጋር በመተባበር
አካሂዶሌ፡፡ በየወሩ በብሔራዊ ቲያትር ሲ዗ጋጅ የነበረው ህዜባዊ መዴረክ በሚያዙያ ወር
2005 ዓ.ም. ተጀምሮ በመስከረም ወር 2006 ዓ.ም. ተጠናቋሌ፡፡ ገሇፃዎቹ የቀረቡት በስዴስት
የሳይንስ ምሁራን ሲሆን በሥነ-ህይወት ሂዯቶችና መሠረታዊ መዋቅር ሊይ የተመሠረቱ
ሇውጦችን በሚያከናውነው ባዮቴክኖልጂ ሊይ ያተኮሩ ናቸው፡፡ የሰው ዗ር በባዮቴክኖልጂ
መጠቀም ከጀመረ ምዕተ ዓመታት አሌፇውታሌ፡፡ በመሆኑም ሰው እንዯማንኛውም እንስሳ
ወፌ ዗ራሽ እና ዘርያ በቀሌ ዕፅዋት ሊይ የምግብ ግብዓቱን መሠረት አዴርጎ ከመኖር ተሊቆ፣
የተመረጡ ዕፅዋትን ሇይቶና አራብቶ ሇምግብነት ተገሌግልባቸዋሌ፡፡ በዙህ አዴራጎቱ፣
በግብርና መሠማራት ከጀመረበት ወቅት አንስቶ የባዮቴክኖልጂ ተጠቃሚ ነው ማሇት
ይቻሊሌ፡፡ በተጨማሪም እንስሳትን አሊምድ ሇሥራ አጋዥነት፣ ሇምግብ አገሌግልት ማዋለም
የባዮቴክኖልጂ አካሌ ነው፡፡ የሰው ሌጅ ዗ር እየመረጠ፣ ብዘ ምርት የሚሰጡ ሰብልችን
ማምረት ችሎሌ፤ እንዱሁም እንስሳትን በማዲቀሌ የተሇያዩ ጠንካራ ዜርያዎች ማግኘት
ተችሎሌ፡፡ ይህም የግብርና የመጀመሪያው የባዮቴክኖልጂ ውጤት እንዯሆነ ያሳያሌ፡፡

በአሁኑ ዗መን፣ በሕይወት ሂዯት ሊይ ጥቃቅን ሇውጦችን በማከናወን ሰፉ ምርት ማግኘት
መቻሌ፤ የበሽታ መከሊከያቸው የጠነከረ፣ ተባይና ዴርቅን የሚቋቋሙ ሰብልችን በማምረት
መጠቀም ተችሎሌ፡፡ ባሇፈት 50 ዓመታት የተትረፇረፇ ምርታማነት ሩቅ ምስራቅን ከቸነፇር
ማሊቀቁ በምሣላነት ይጠቀሣሌ፡፡ ዗መኑም የአረንጓዳ ሇውጥ ዗መን (የቅጠሌያው ሇውጥ
዗መን) ይባሌ ነበር፡፡ ሆኖም ሇውጡ አፌሪካን ሳይዲስስ አሌፎሌ፡፡ አሁን የሚታየው
የባዮቴክኖልጂ ሇውጥም እንዱሁ እንዯዋዚ አፌሪካን ተራምዶት እንዲይሄዴ ያሰጋሌ፡፡

[i]
ስሇሆነም የኢትዮጵያ ሳይንስ አካዲሚ በ2006 ዓ.ም. ሕዲር ወር መጀመሪያ ሊይ
“የባዮቴክኖልጂ ሚና ሇአፌሪካ ሌማት” በሚሌ ርዕስ አንዴ አሇም ዓቀፌ ጉባዔ ሇማካሄዴ
በዜግጅት ሊይ ይገኛሌ፡፡ ጉባዔውንም ያ዗ጋጀው ከላልች ሰባት የአፌሪካ አገሮች የሳይንስ
አካዲሚዎች ጋር በመተባበር ሲሆን ከአገር ውስጥም የሳይንስና ቴክኖልጂ ሚኒስቴር፣ የብዜሃ
ሕይወት ኢንስቲትዩት፣ የግብርና ሇውጥ ተቋም የፕሮግራሙ ቀጥተኛ ተባባሪዎች ናቸው፡፡

ከዓሇም ዓቀፌ ጉባዔው በፉት ሇአገራችን ሕብረተሰብ በጉዲዩ ሊይ ግንዚቤ ማስጨበጥ
በማስፇሇጉ ቀዯም ብል በባዮቴክኖልጂ ዘርያ ገሇፃዎችና ውይይቶች እንዱካሄደ ተዯርጓሌ፡፡
በዕቅደም መሠረት እነዙህ ገሇፃዎችና ውይይቶች በተቻሇ መጠን አብዚኛው የህብረተሰብ
ክፌሌ አንብቦ እንዱረዲቸው በጥንቃቄ ተ዗ጋጅተው በመፅሏፌ መሌክ ቀርቧሌ፡፡

መፅሏፈ ከታች በተገሇፁት አርዕስት በተሇያዩ ምሁራን የቀረቡ ገሇፃዎችንና በገሇፃዎቹ ጊዛ
የተካሄደ ውይይቶችን (አስተያየቶችንና ጥያቄዎችን ከነመሌሶቻቸው) አካቶ የያ዗ ነው፡፡
የተ዗ጋጀውም፣ ህዜባዊ ገሇፃና የውይይት መዴረኮቹ በተካሄደበት ቅዯም ተከተሌ መሠረት
እንዯሚከተሇው ቀርቧሌ፡፡

ርዕስ አቅራቢዎች ቀንና ዓመተ ምህረት
የቴክኖልጂ አብዮቶችና አፌሪካ ፕሮፋሰር ማስረሻ ፇጠነ ሚያዙያ 23/ 2005 ዓ.ም.
የባዮቴክኖልጂ ምንነት፣ ታሪካዊ ፕሮፋሰር እንዯሻው በቀሇ ግንቦት 21/ 2005 ዓ.ም.
አመጣጥና ሂዯቱ
ባዮቴክኖልጂ እና ግብርና ድክተር በሊይነህ አዴማሱ ሰኔ 19/2005 ዓ.ም.
ባዮቴክኖልጂ እና ጤና ድክተር አብርሏም አሰፊ ሏምላ 24/ 2005 ዓ.ም.
በባዮቴክኖልጂ አካባቢ የዯህንነተ- ድክተር አዲነ አብርሃም ነሏሴ 22/2005 ዓ.ም.
ሕይወት የህግ ማዕቀፍች
የባዮቴክኖልጂ ፖሉሲ አስፇሊጊነት ድክተር እላኒ ሽፇራው መስከረም 15/2006 ዓ.ም.

[ii]
የመጀመሪያው ጥናታዊ ፅሁፌ የቴክኖልጂ አብዮቶችና አፌሪካ በሚሌ ርዕስ የተ዗ጋጀ ነው፡፡
ይህ ርዕስ የቴክኖልጂን ምንነት፣ የቅዴመ-ሰው ዜርያ፣ የዴንጋይ ዗መን ቴክኖልጂ፣ እንስሳትንና
ዕፅዋትን ሇማሊመዴ የተካሄዯውን የመጀመሪያውን የግብርና አብዮት በማብራራት ሇከፌተኛ
የምርት ዕዴገት አስተዋፅዖ ያዯረገውንና አፌሪካ ተጠቃሚ ያሌሆነችበትን ሁሇተኛውን የግብርና
አብዮት ይዲስሳሌ፡፡ በመቀጠሌም በቴክኖልጂ፣ ኢኮኖሚያዊና ማህበራዊ ዗ርፍች ውስጥ
የሚጠቃሇለ ሇውጦችን ስሊስገኘው የኢንደስትሪ አብዮትና ከላልች የቴክኖልጂ ውጤቶች
አንፃር ሲገመገም አፌሪካ ተጠቃሚ የሆነችበት የኢንፍርሜሽን ቴክኖልጂ አብዮትን
ያብራራሌ፡፡ ረሃብን ከዓሇም ገፅ ማጥፊት ዓሊማው ካዯረገው አረንጓዳው የግብርና አብዮትም
አፌሪካ ተጠቃሚ እንዲሌነበረችና ሇምን ተጠቃሚ እንዲሌሆነችም ያትታሌ፡፡ ቀጣይ የአፌሪካ
አቅጣጫ ምን መምሰሌ እንዲሇበት ሲጠቁም እንዯባዮቴክኖልጂ ያለ አዲዱስ የሳይንስ
ውጤቶችን በሰፉው መጠቀም እንዯሚገባ ይጠቁማሌ፡፡ በተጨማሪም፤ ባዮቴክኖልጂ
ከቀዯምት ቴክኖልጂዎች የሚሇየው ዗ርፇ-ብዘ ሇሆነው የሰው ሌጅ ችግሮች (በጤና፣ ግብርና፣
በኢንደስትሪና በአካባቢ ጥበቃ መስክ) የመፌሄ ምንጭ በመሆኑ፣ አፌሪካም ዗ርፇ-ብዘ
ችግሮቿን ሇመፌታት ከተገቢው ጥንቃቄ ጋር ቴክኖልጂው መተግበር መጀመር እንዲሇባት
ይጠቁማሌ፡፡

ሁሇተኛው ጥናታዊ ፅሁፌ የባዮቴክኖልጂን ታሪካዊ አመጣጥና መሰረታዊ ምንነት፣
ከቴክኖልጂዎች ጋር ያሇው ትስስር፣ ፌሌስፌናና የወዯፉት አቅጣጫ በሚሌ ርዕስ የተ዗ጋጀ
ነው፡፡ ፅሁፈ በመግቢያው ከ18ኛው ክፌሇ዗መን ጀምሮ የተገነባው ቴክኖልጂ በሦስት ዋና ዋና
ክፌልች እንዯሚጠቃሇሌ ጠቅሶ፣ ከእነዙህም ውስጥ ባዮቴክኖልጂን የሚያካትተው ህይወትንና
የህይወት ምህንዴስናን ያቀፇው ቴክኖልጂ ትኩረትን የሳበ የ዗መኑ ከፌተኛ ቴክኖልጂ መሆኑን
ይገሌፃሌ፡፡ በመቀጠሌም የባዮቴክኖልጂ ትርጉምና ጠቀሜታውን፣ የህዋና የህይወት መከሰትን
በአጭሩ ያብራራሌ፡፡ የባዮቴክኖልጂ ታሪክንና አመጣጡን ሇመረዲት፣ መሠረታዊ የ዗መናዊ
ባዮቴክኖልጂ ይ዗ትና አሠራርንም ሇመግሇፅ የሚያስችሇንን የሥነ-ባህሪይ ሳይንስ የሚባሇውን
የጥናት ዗ርፌ ይተነትናሌ፡፡ ሥነ-ሕይወታዊ አብዮት በተሇይም በ዗ረ-መሌ አካልችና
ተግባራቸው ሊይ ጥሌቅ የምርምር ግኝት ያበረከተውን የሞሇኪሊዊ ሥነ-ሕይወት ሳይንስን
ዕዴገት ያብራራሌ፡፡ ሇባዮቴክኖልጂ ዕዴገት ወሳኝ ቢሆኑም በዯንብ ያሌተጤኑትን ጉዲዮች
በመ዗ር዗ር ስሇሰው ሠራሽ ሕይወትና የሰው ሠራሽ ሥነ-ሕይወት ሳይንስ አስፇሊጊነት
[iii]
ይገሌፃሌ፡፡ በማጠቃሇያውም በባዮቴክኖልጂ አካባቢ መዯረግ ያሇበት ጥናትና አቅም ግንባታ
ኢኮኖሚያዊ ከመሆን ባሻገርም የህይወት ጉዲይ ስሇሆነ በጥንካሬ ሌንሄዴበት እንዯሚገባ
ያስረዲሌ፡፡

ሦስተኛው ጥናታዊ ፅሁፌ ግብርና እና ባዮቴክኖልጂ በሚሌ ርዕስ የተ዗ጋጀ ነው፡፡
በመግቢያው የሰው ሌጅ በአንዴ ቦታ ረግቶ መኖር ከግብርና ጋር ተያይዝ የመጣ መሆኑን
በመግሇፅ ግብርና በየትኛው የዓሇማችን ክፌሌ እንዯተጀመረና ሇግብርና መጀመር ምክንያት
የሆኑትን መሊምቶች ይጠቅሳሌ፡፡ ዕፅዋትንና እንስሳትን ማሊመዴ በሂዯት ዜርያዎችን
ወዯመምረጥ ተሸጋግሮ አሁን ወዲሇንበት ዗መናዊ የባዮቴክኖልጂ አጠቃቀም ሉዯርስ መቻለን
እየገሇፀ ባህሊዊና ዗መናዊ የግብርና ባዮቴክኖልጂዎችን በመ዗ር዗ር ጠቀሜታቸውን
ያብራራሌ፡፡ ከ዗መናዊ ባዮቴክኖልጂ ውስጥ የሚካተተውን የ዗ረ-መሌ ምህንዴስናን
በተመሇከተ ሇሚነሱ አወዚጋቢ ጉዲዮች ዗ር዗ር ያሇ ማብራሪያ ይሰጣሌ፡፡ በማጠቃሇያውም
የቴክኖልጂን ጥቅምና ጉዲት በማወዲዯር ጠቀሜታው ከጉዲቱ አመዜኖ ከተገኘ ዕውቀት ሊይ
በተመሠረተ መሌኩ ጉዲትን በመቀነስ የጥቅሙ ተጋሪዎች መሆን የተሻሇ መሆኑን ይጠቁማሌ፡፡

አራተኛው ጥናታዊ ፅሁፌ ባዮቴክልጂና እና ጤና በሚሌ ርዕስ የተ዗ጋጀ ሲሆን ፅሁፈ የውርስና
የሕይወት መሠረት የሆነው ዗ረ-መሌ የባዮቴክኖልጂ ዕምብርት መሆኑን በማብራራት
ይጀምርና ዗ረ-መሌን የማንበብ ቴክኖልጂ (ስኩዌንሲንግ) ሇተሇያዩ ዓይነት በሽታዎች የተሻሇ
ህክምና ሇመሥጠት የሚረዲ መሆኑን ይጠቅሳሌ፡፡ በተጨማሪም በ዗ረ-መሌ ምህንዴስና (዗ረ-
መሌን በመቁረጥና መቀጠሌ) ሇተሇያዩ ዓይነት በሽታዎች የሚሆኑ መዴኃኒቶችን ማምረት
የሚቻሌበት ሊቅ ያሇ የ዗መናዊ ባዮቴክኖልጂ ዕዴገት ሊይ መዯረሱን ይገሌፃሌ፡፡ በመቀጠሌም፣
ከጥንት ጀምሮ ሰውና በሽታ ያዯርጉት በነበረው ትግሌ ውስጥ በየዯረጃው ባዮቴክኖልጂ ሇጤና
ያበረከተውን አሰተዋፅዖ ይ዗ረዜርና አሁንም ገና ብዘ ጥሌቅ ምርምር የሚያስፇሌጋቸው
ጉዲዮች እንዲለ ይጠቅሳሌ፡፡ በአሁኑ ጊዛ ግንባር ቀዯም የሆኑትን የጤና ባዮቴክኖልጂ
ያብራራሌ፡፡ በተሇይም የስተም ህዋስ ቴክኖልጂ ተዋናይ አገራትን ሌምዴ በመጥቀስ የጤና
ባዮቴክኖልጂ ሇሰው ሌጅ ዕዴሜ መራ዗ም ያዯረገውን አስተዋፅዖ ይገሌፃሌ፡፡ የጤና
ባዮቴክኖልጂን የመጠቀም አስፇሊጊነት በመ዗ር዗ር ሇአገራችን በምሳላነት ሉጠቀስ
የሚችሇውን የኩባ ባዮቴክኖልጂ ሌማትን ሌምዴ ያስተዋውቃሌ፡፡ በመጨረሻም አገራችን
[iv]
ሇቴክኖልጂው ግብዓት ሉሆን በሚችሌ ዯረጃ የብዜሃ ህይወት ማዕከሌ ብትሆንም በአሁኑ ጊዛ
የባዮቴክኖልጂ ዕዴገት ከፌተኛ የሚባሌ ዯረጃ ሊይ በዯረሰበት በ዗መናዊው የጤና
ባዮቴክኖልጂ ሊይ ያሊት ተሳትፍ ዜቅተኛ መሆኑን ይገሌፃሌ፡፡ ስሇሆነም፣ አቅማችንን ገንብተን
እያሇፇ ያሇውን የባዮቴክኖልጂ አብዮት ሌንሳተፌበት እንዯሚገባ ይጠቁማሌ፡፡

በአምስተኛነት የቀረበው ጥናታዊ ፅሁፌ በባዮቴክኖልጂ አካባቢ የዯህንነተ-ሕይወት የህግ
ማዕቀፍች በሚሌ ርዕስ የተ዗ጋጀ ነው፡፡ ፅሁፈ የዯህንነተ-ሕይወት ምንነትና ሁሇት ዋና ዋና
዗ርፍቹን በመጥቀስ በ዗ረ-መሌ ምህንዴስና ዗ዳ ሌውጠ-ህያዋንን የመፌጠር ሂዯትን በአጭሩ
ይዲስሳሌ፡፡ በመቀጠሌም በ዗ረ-መሌ ምህንዴስና ቴክኖልጂ ጥቅምና ጉዲት ሊይ ያሇውን ሰፉ
ክርክር በዜርዜር በማብራራት የቴክኖልጂውን ውጤት ጉዲት ሉያስከትሌ ስሇሚችሌ
አጠቃቀሙ በቁጥጥር ሥርዓት ስር መሆን እንዲሇበት ይጠቅሳሌ፡፡ ሆኖም ወጥ የሆነ ዓሇም
ዓቀፌ የቁጥጥር ሥርዓት ወይም አካሄዴ አሇመኖሩን በማስረዲት የባዮቴክኖልጂ ዯህንነተ-
ሕይወትን በተመሇከተ የተመረጡ ዓሇም ዓቀፌ ማዕቀፍችንና አግባብነት ያሊቸው ስምምነቶችን
በመ዗ር዗ር ያብራራሌ፡፡ ከዙሁ ጋር በተያያ዗ የኢትዮጵያ ዯህንነተ-ህይወት ነክ ፖሉሲዎችና
የህግ ማዕቀፍችን ሲቃኝ አዋጅና ማስፇፀሚያ መመሪያዎቹ ሌውጠ-ህያዋንን በጥቅለ እንዯጎጂ
ነገሮች በሚፇርጅ በጣም ጥብቅ በሆነ የቅዴመ ጥንቃቄ መርህ ሊይ በመመስረታቸው
ከምርምር እስከ ምርትና ገበያ ሊይ እስከ ማዋሌ ባለ ሂዯቶች ሉሟለ የሚያዲግቱ ቅዴመ
ሁኔታዎችን ማስቀመጣቸውን ያስረዲሌ፡፡ በዙህም ምክንያት አገራችን ባሇፈት በርካታ
ዓመታት እጅግ በጣም አስፇሊጊ ሆኖ ያገኘችውን የባዮቴክኖልጂ ውጤቶችን አስገብታ
ምርምር ማካሄዴና ምርት ሊይ ማዋሌ አሌቻሇችም፡፡ ስሇሆነም ኢትዮጵያ ወዯፉት ዗መናዊ
ባዮቴክኖልጂን ከተገቢው ጥንቃቄ ጋር ሇመጠቀም አመቺ የዯህንነተ-ሕይወት ሥርዓት
መ዗ርጋት ያሇባት ሲሆን ይህም የማያሠሩ የአዋጁንም ሆነ የመመሪያዎቹን አንቀፆች ማሻሻሌን
ይጠይቃሌ በማሇት ያጠቃሌሊሌ፡፡

በስዴስተኛነት የቀረበው ጥናታዊ ፅሁፌ የባዮቴክኖልጂ ፖሉሲ አስፇሊጊነት በሚሌ ርዕስ
የተ዗ጋጀ ነው፡፡ ፅሁፈ አገራችን በቅርብ ዓመታት ውስጥ መካከሇኛ ገቢ ያሊቸውን አገራት
እንዴትቀሊቀሌ በመታቀደ ይህን ተግባራዊ ሇማዴረግ ሇዕዴገት መሠረት የሆነው የሳይንስ
ቴክኖልጂ ፇጠራ በኢኮኖሚው ዗ርፍች መተግበር እንዲሇበት በመግቢያው ጠቅሶ፣ ከእነዙህም
[v]