Eşim Ali Şeriati, bir Yaşam Portresi

262 Pages·2016·1.02 MB·Turkish

by  Şeriati Puran.

Puran Şeriati _ Eşim Ali Şeriati

Bu biyografinin yazılmasının amacı, Şeriati'yi savunmak değildir, zira
onun kendi ifadesiyle; bu iş, "Mustaz'afların / ezilmişlerin işidir". Aksine
amaç, bir düşünce adamının yaşamının daha derinlemesine tanınması
imkanını oluşturmaktır. Bu tür bir tanışmanın gıyabında, her türlü övgü ve
yergi, Mevlana'nın Mesnem'sindeki fil hikayesinin doğrulayıcısı olacaktır.
Bundan dolayı bu zorunlulukla uğraşmak şu sorulara cevaptır: Şeriati
kimdi ve neler yaptı? ne tür bir fikirsel yapının mimarı idi? ve hangi
nazariyenin kurucusu idi? Önceki benzerlerinden hangi etkileri kabul etti?
Ve İran toplumu üzerine, İslâmi dünya görüşüne ve İran halkının inkılapçı
hareketi üzerine nasıl bir etki bıraktı? Şeriati'nin düşüncelerine muhalif
olanların çıkış noktaları ve kaynakları nelerdir? Şeriati'nin düşünsel
faaliyetleri nelerdir ve onun yolunu devam ettirmek ve tamamlamak neden
gereklidir ve bu nasıl mümkün olur?
Ailesinin sorumluluğuyla yayımlanan elinizdeki kitap, onun yaşamının
gerçek boyutlarım ortaya sermenin yanında (yakınlarıyla ve dostlarıyla
röportajları, belgeler ve el yazılarını içermektedir) Zira bunlar, onun
yaşam ve ilişkilerine yardımcı olmaktadır. Aynı şekilde dostları ve ailesi,
onun doğrudan anıları ve haberlerini derleyerek o aziz insanı anma
noktasındaki borçlarını yerine getirmek için çaba gösterdiler.
ISBN 975-8618-42-3
İhlar yayıncılık : 42
Eşim Ali Şeriati
Bir Yaşam Portresi
Dizgi birey
Dr. Puran Şeriati Razavi
Teknik Hazırlık Osman Arpaçukuru

Kapak Ümit Karadağ

Çeviri Sinan Bircan

Baskı ve Cilt İstanbul Matbaa ve Mücellit
ISBN
975-8618-42-3
Birinci Baskı
Kasım 2002

ihtar yayıncılık
Yerebatan Cad. Çataiçeşme Sok.
Üretmen İşhanı No: 29/17 Cağaloğlu/lstanbul
Tel: [phone] Faks: (0 212) 511 77 16

ihtar
Tarayan: Müslim Doğmuş
içindekiler

"5w kitabı,
hayatımızın sıkıntı ve mutluluk anlarının
sabırlı yol arkadaşları olan çocuklarıma
takdim ediyorum..."
Puron

Önsöz 13
Mukaddime 15
Birinci Bölüm
Çocukluktan Gençliğe (1312-1332/1933-1953) 27
Yetiştiği Coğrafı-Tarihi Mekanlar 27
Aile Geçmişi 29
Çocukluk ve Gençlik Yılları 39
İkinci Bölüm
Öğrenimi ve Mücadelesi (1332-38/1953-59) 53
Öğretmenlik Yılları 53
Öğrencilik Yılları 56
Tanışmamız ve Evliliğimiz 62
Üçüncü Bölüm
Avrupa (1338-43/1959-64) 73
Batıya Gidiş Şekli ve Batı Medeniyetiyle İlk Tanışması 73
Öğrenim ve Hocaları 81
Fransa'da Siyasi Mücadelesi (Milli Hareket,
Öğrenci Hareketi) 87
Dördüncü Bölüm
Dönüşten Üniversiteye Kadar (1344-48/1965-69) 99
İran'a Dönüşü 99
Ali ve Ailesi 107
Meşhed Üniversitesinde Göreve Başlaması 118

Beşinci Bölüm
İrşad'dan Zindana (1348-54/1969-75) 151
Hüseyniye-yi İrşad (Tarihçe, Birliktelik Nedenleri,
Faaliyetler) 151
İrşad'ın Kapatılması, Gizli Hayatı 163
Son Zindan (Aramalar, Savak'ın İstekleri,
"Özgürlük" Şartları) : 176
Altıncı Bölüm
Zorunlu Ev Hapsinden Hicret Ve Şehadete
(1354-56/1975-1977) 195
Gözetim Altındaki Özgürlük 195
Hicretin Şartları 215
Şehadet ve Şehadet Sonrası 232
Vasiyetnamesi 253
Ekler Ve Belgeler.. 265
Şehadet Haberinin Yankıları 269
Eserlerinin Hazırlanma Şekli 276
Bibliyografya. 280

Ali Şeriati'nin Kronolojik Hayatı
3 Azer 1312/23 Kasım 1933: Doğumu
1319/1940: İbn Yemin İlkokuluna Girişi
1325/1946: Meşhed Firdevsi Lisesine Kaydolması
1327/1948: İslami Gerçekler Yayınları Merkezi'ne Kayıt Yaptırması
1329/1950: Meşhed Öğretmen Okuluna Girişi
1331/1952: Meşhed Kültür Dairesinde Görev Alması
Geçici Kıvamü's-Sultana Hükümeti Aleyhine Sokak Gösterilerine
Katılması ve Kısa Süreli Tutuklanması
Öğretmen Okulunu Bitirmesi ve Kültür Dairesinde Öğretmen Olması
İslami Öğrenci Topluluğunun Kurulması
1332/1953: Milli Mukavemet Hareketine Katılması
1333/1954: Edebiyat Diplomasını Alması
1335/1956: Meşhed Edebiyat Fakültesine Girişi
"Ebu Zer-i Gıffari" Kitabını Tercümesi ve "Orta Okul" Kitabını Telif
Etmesi
1336/1957: Meşhed'de 16 Mukavemet Hareketi Üyesiyle Birlikte
Tutuklanması 1337/1958: Edebiyat Fakültesinden Birinci Dereceyle
Mezun Olması
24 Tir Ayı, Sınıf Arkadaşlarından Puran (Fatma) Şeriat Razavi Adında
Bir Kızla Evlenmesi
1338/1959: Birinciliği Kazanması Üzerine Devlet Bursuyla Fransa'ya
Gitmesi
İlk Çocuğu İhsan'ı n Doğumu

1339/1960: Cezayir Bağımsızlık Hareketine Katılması, Cezayir'in
Bağımsızlığı Yolundaki Mücadelesinden Dolayı Paris Cezaevinde
Tutuklanması
1340/1961: İranlı Öğrenciler Konfederasyonu, Milli Cephe, Özgürlük
Hareketi ve İran-ı Azad ile İşbirliği 1341/1962: İkinci Çocuğu
Susen (Zeri)'nin Doğumu
Cezayirli İnkılapç Yazar Fanon'un "Yeryüzünün Lanetlileri" Adlı Kitabını
Okuduktan Sonra O'nun Düşünceleriyle Tanışması ve Aynı Yıl Jean Paul
Sartre ile Tanışması 1342/1963: Üçüncü Çocuğu Sara'nın Doğumu
Fransa'daki Öğrenimini Tamamlaması, Tarih Bölümünde Doktora
Diplomasını Alması ve Toplumbilim Sınıflarını Geçmesi
1343/1964: İran'a Dönüşü, Sınırda Tutuklanması ve Kızılkale Zindanına
Nakledilmesi
Hizmeti Beklemenin Sonu ve Şehriver Ayının On Altısından İtibaren
Yeniden Kültür Dairesindeki Görevine Gelmesi
1344/1965: Ders Kitaplarını İnceleme ve Uzman Unvanıyla Tahran'a
Atanması
1345/1966: Meşhed Üniversitesi'nde Tarih Bölümü Öğretim Görevlisi
Olması
1346/1967: Hüseyniye-yi İrşad ve Üniversitelerde Konferanslar Vermeye
Başlaması ve Kitaplarının Yayınlanması 1350/1971: Dördüncü Çocuğu
Mona'nın Doğumu
1351/1972: Hüseyniye-yi İrşad'ın Kapatılması ve Konferanslarının
Yasaklanması
1352/1973: Tutuklanması ve Emniyet Karakolunda Tek Hücreli Zindanda
On Sekiz Ay Tutuklu Kalması
1354/1975: Ev Hapsinde Tutulması, Tahran ve Meşhed'deki Sıkıntılı
Günlerin Başlaması
1356/1977: Avrupa'ya Hicreti ve Şehadeti

Önsöz
Kapsamlı ve bilimsel bir hayat hikayesi, yabancı olmamakla birlikte
kişinin hayat dairesinin dışında bulunan kimselerin yakınlığına ve bir
dereceye kadar da belli bir zamanın geçmesine ihtiyaç duyar.
Bundan dolayı Ali Şeriati'nin yaşam hikayesi, hicretinin ü-zerinden
henüz yirmi yıldan az bir zaman geçmiş olmasına rağmen ailesinin
gayretiyle yayınlanmış olması, belki biraz erkence ve yetersiz olarak
görülebilir. Ve o zaman eyvahları söylemenin ruhsatı dost ve düşmanın
mürüvvet ve dostluğuna ihtiyaç duyar. Zira bu da konunun yavaşlık ve
tıkanıklığını arttırmış olur. Eski ve yeni istihmar (eşekleştirme) ehli
kimseler; dışarıda, maddi imkanlardan ve ifade özgürlüğünden
yararlanmaktadırlar; ve içeride dostlarının karşı koyma ve tekzip etme
gücüne sahip olamayacakları derecede ithamlar seli ve yalan çeşitleri yerin
ve göğün güç ve üstünlüklerinden daha fazla bir güce sahiptirler. Ve tıpkı
hayatta olduğu zamanki gibi, O'nun tek müdafaa ve mukavemet dayanağı,
Allah'ın lütuf ve yardımı, halkın ve genç kuşakların samimiyeti,
ideallerinin gerçekliği ve kanunlara uyumluluğu ve varlık ve tarih
hareketinin namuslarıdır. Bu tür mülahaza ve engellemeleri bir yana
bırakacak olursak, işin zorunluluğu, O, "halkın öğretmeni". Üzerindeki
"nef-ref'leri ve "aferin"leri müphemlik ve ithamlardan temizlemek ve yok
etmek için bunun belki de yüz katı bir zaman gereklidir.
Şeriati'nin eserlerine dair; yazarlar, O'nun sevenleri ve As-tan-i İnkılap
tarafından bugüne değin yayınlanmış olan konularda -ki hayat hikayesi
yazan kişinin işini de kolaylaştırmaktadır- halkın rağbeti ye genç aydın
yığınlarının inancına rağmen hâlâ, sanki onun hayat ve hareketinin değişik
boyutları özellikle de özel ve samimi alanı, detaylı ve dikkatli bir şekilde
incelenip açıklanmamıştır ve sanki o hâlâ toplumun ve hareketin
tanmamamış, sır dolu şahsiyetlerindendir. Bir çok konuda hakikati arama
ve gerçekçiliğe riayet etme yerine daha çok fikri ve siyasi nefret
kesimlerinin istek ve fikirlerine uyacak tarzda onun düşüncelerinin
zıtlıkları ve aykırılıklarından alıntılar ve' onun simasındaki müspet ve
menfi görüntüler çizilmiştir.

9

Her birinin avucunda eğer bir mum olsaydı ihtilaf farklılığı
söylediklerinden çıkardı.
O'nun yol ve tarzının, taraftarlarının istekleri karşısında güvenilir ve
belgeli bir biyografinin hazırlanması ve onun yaşam süreci, mücadelesi ve
eserleri konusunda açık ve şeffaf bir tasvirin yapılmasıyla karşı karşıya
olduğumuz nokta da burasıdır.
Bu güne kadar, her biri kendince, onun yaşamını, hareketini, fikirlerini
ve eserlerini bir yönüyle aydınlatmış olan farklı farklı hayat hikayeleri ve
biyografileri, onun sevenleri ve araştırmacılar tarafından yayınlanmıştır.
Fakat bunların hiçbiri, onun gözle görülür yaşamının değişik boyutlarını
ve bilimsel tecrübelerini aktarma noktasındaki konuları dikkatle ve
ayrıntılı olarak aktarmayı başaramamışlardır. Zira onu yazanlar, ya bu
dalgalanma dolu hayatının ve isyancı ruhunun ateşine uzaktılar ya da delil
ve belgelerin azlığı veya yokluğuyla karşı karşıya idiler. Ailesinin
sorumluluğuyla yayımlanan elinizdeki kitap, onun yaşamının gerçek
boyutlarını ortaya sermenin yanında bir takım belgeleri de ekler
(yakınlarıyla ve dostlarıyla röportajları, belgeler ve el yazılarını
içermektedir) şeklinde yayınlamaktadır. Zira bunlar, onun yaşam ve
ilişkilerine yardımcı olmaktadır. Aynı şekilde dostları ve ailesi, onun
doğrudan anıları ve haberlerini derleyerek o aziz insanı anma noktasındaki
borçlarını yerine getirmek için çaba sarf etmektedirler.
Burada, tüm tanıdıklardan, yol arkadaşlarından, öğrencilerinden ve
onunla ilgili bir anısı olan tüm sevenlerinden, bu eserin tamamlanması ve
onun süslenmesi yönünde hatta yayınlanmasından sonra dahi olsa bir
sonraki baskısı için kendisiyle ilgili ellerinde ve zihinlerinde var olan bir
haberi, bir anı ya da bir belgeyi ulaştırmaktan uzak durmamalarını rica
ediyoruz.
Bu eserin derleyicisi, bu kitabın düzenlenmesi safhasında her ne şekilde
olursa olsun yardım ve destekte bulunan tüm dostlara çok samimi
teşekkürlerini sunmayı bir borç bilmektedir. Bu değerli dostların ve
özellikle de kendisine karşı büyük bir ilgi duyan sevenlerinin ve
öğrencilerinin gayret ve fedakarlıkları, onun yolunun devam ettiğinin en
güzel şahididir.
Puran Şeriat Razavi
10

Mukaddime
Bu biyografinin yazılmasının amacı, Şeriati'yi savunmak değildir, zira
onun kendi ifadesiyle; bu iş, "Mustaz'afların / ezilmişlerin işidir". Aksine
amaç, bir düşünce adamının yaşamının daha derinlemesine tanınması
imkanını oluşturmaktır. Bu tür bir tanışmanın gıyabında, her türlü övgü ve
yergi, Mevlana'nm Mesnevi sindeki fil hikayesinin doğrulayıcısı olacaktır.
Bundan dolayı bu zorunlulukla uğraşmak şu sorulara cevaptır: Şeriati
kimdi ve ne yarattı? (Hayatı ve Eserleri); ne tür bir fikirsel yapının mimarı
idi? ve hangi nazariyenin kurucusu idi? Önceki benzerlerinden hangi
etkileri kabul etti? Ve İran toplumu üzerine, İslâmi dünya görüşüne ve İran
halkının inkılapçı hareketi üzerine nasıl bir etki bıraktı? Şeriati'nin
düşüncelerine muhalif olanların çıkış noktaları ve kaynakları nelerdir?
Şeriati'nin düşünsel faaliyetleri nelerdir ve onun yolunu devam ettirmek ve
tamamlamak neden gereklidir ve bu nasıl mümkün olur?
Her türlü açıklama ve ayrıntıya girmeden önce, cevaplar öz ve faydalı
ya da kapsamlı ve engelleyici olmalıdır ki hem bir çok söylenti ve
dedikodu yolu kapanmış olsun hem de detaylı ve doğru tarifler ortaya
çıkmış olsun.
Hayat Hikayesi
Elinizdeki kitap, altı bölümden oluşmaktadır. Aile geçmişi: Çocukluk
ve gençliği; gençlik dönemi (fikirsel ve inançsal kişiliğinin
şekillenmesinden Milli Harekete kadar); Avrupa dönemi (Dönüş ve
Üniversite); İr şad'dan zindana, ev hapsi, hicret ve şehadet.
Ali Şeriati'nin hayat hikayesi, altı döneme ayrılır ki bunlar arasından
İrşad dönemi, daha belirgin bir şekilde kendisini gösterir. Zira geçmiş
dönemlere nispetle onun düşüncelerinin tebliğinin doruğu ve bağlantı
noktası sayılır. Ve sonraki dönem, "Zindandan şehadete" dönemi, onun
eser ve sonuç aldığı dönem sayılır. Diğer merhalelerden daha tanınmış
olan İrşad döneminin de anlaşılması için önceki ve sonraki dönemlerin
detaylı bir şe-
I !

kilde açıklanması gerekir. Elinizdeki biyografi, bu yaşamın bilinmeyen
boyutlarının daha fazla tanınmasına katkıda bulunan bir çalışmadır.
Bugün onun gıyabında; gizli ellerin ve derin güçlerin, olay ve belgelerin
toplanmasıyla, şüphelerin belirmesi, propaganda ve söylentilerin
güçlendirilip açıklanması, şüpheye düşürmek ve ithamların fazlalaşmasına
el atmak, her yerde her tür hileyle bir imanın, idealin hakkaniyeti olan
meselenin aslı unutulsun ve baştan sona çalışma ve çaba olan bir yaşamın
gerçeği mücadelelerin, zindanların, şehadet ve onun gerçekleşme
yolundaki gölgesinde kirlensin diye çalışanların olduğu bir ortamda,
sağlıklı rivayetçiler tehlikeli bir mesuliyet ile karşı karşıya
bulunmaktadırlar.
İslâm inkılabının üzerinden on beş yılın geçmekte olduğu şu anda
Meşhed Edebiyat Fakültesi eski dekanı1 gibi kimseler, ortamı arz-ı endam
için uygun bulup vatandaşlarının ve tarihçilerin zihinlerini aydınlatma
düşüncesine düşmekteler ve kendi meslektaşı Şeriati hakkında anı yazma
adı altında, kendisinin ve başkalarının kişisel notlarına dayanarak ...a
yakın olmak amacıyla dışardan laflar serdetmektedirler.
Bir yandan da bu yandan havzadan bir takım kimseler, yaşamını din ve
inançları yolunda feda etmiş bir kişiyi, işlemediği günahlarla itham
etmekte ve töhmet ve iftira ile ve belgeleri değiştirmekle ona bağış
lütfunda bulumaktalar! Kaldı ki bu da sahnede hazır olmayan ve kenedini
savunamayacak bir durumda olan bir kimse içindir. Her ne kadar onun
kendi ifadesiyle: "Temiz adamı da hayatı ve zaman yalnız bırakmaz,
yaşamı onu müdafaa eder, ve zaman onu temizler, kirli olanlar asla
temizliği barıdıramazlar, her ne kadar..."2
Bizler sadece şunu söylüyoruz ki eğer Ali Şeriati'nin ayakkabısında bir
çakıl varsa İslâm inkılabının ilk dönemlerinde dosyaları ellerinde
bulunduran dostları, bugün ücretlerini ve karşılığını alsınlar diye onları bu
şekilde gerekli makamlara teslim etmemekteydiler...

Bir Hayatın Meyvesi: Karakter
"Onları, köklerinden değil meyvelerinden tanıyın." (İncil)
Şeriati'yi eleştirenlerin gözünden kaçan ve gizli kalan nokta bu
şahsiyetin gidiş, karakter ve ahlâkının onun ideolojik ve toplumsal
düşüncelerinden önce gönüllerde yer ettiğidir. Bu sevgi ve manevi
konumun yer yer onun kendi görüşlerinin kabul etme ortamını hazırlayıcı
olduğu, dost ve düşmanın bu insani değer üstünlüğünü onun yanında
açıklamış oldukları bir şekildedir.
Onun tavırlarında ve davranışlarında "bilinç, iman ve a-mel"in sebebi
olan insanlığın üç boyutu "Akıl, gönül ve irade" birbirleriyle uyumlu bir
yapı içinde olmuşlardır. İlk bakışta, değişik ruhsal problemlere bulaşmış
iddiacılar güruhuna ve kişisel hastalıklar kısımlarına karşı koyma oranında
temayüz eden şey, onun sağlam, samimi insani ve kamusal karakteri idi.
O, araştırma ve eğitimine, babasının "Ahlâk" dersi ile birlikte başladı. Her
ne kadar soğuk ve mücerred resmi ve klasik "usul" konusunda şüphe
ediyorduysa da ve "nasihat" onu tatmin etmiyor ve kendisini
rahatlatamıyorduysa da: "Gerçek, iyilik ve güzellik. Bu dünyada bu
üçünden başka hiçbir şey araştırma ve incelemeye değmez. Birincisi
düşünme ile bilim. İkincisi ahlâk ile, din. Üçüncüsü de sanat ile."3
Ondan sonra, bir diğer adım, aşk ve irfan evindeki gecelemeleri idi, ki
bu da ruhsal buhranlar ve felsefi şaşkınlıklar ile başladı. Horasan
Sufilerinden tutun da Nihilistlerin ve Avrupa egzistansiyalistlerinin
eserlerine kadar, tümü, bu ıstıraplarda ve şüphelerde pay sahibi olmuştur.
Son adım, bir taraftan Mev-lana'nm Mesnevi'sı ile yakinen/kesin bilgiye
ulaşmak idi, ve Ebu Zerrve Sadr-i İslâm, diğer taraftan. Bu nihai sentez, o
karmaşık tümü üzerine hatem mührünü vurdu ve Ebu Zer/den (onun ilk
eserinden) Hurr (son eserlerinden)e kadar kırmızı bir hat çizdi. Zira artık
"Zülfekar'dan yontulmuş keskin ham bir mızrağa sahipti"!
İrfanda, her ne kadar "melamet (kınama, eleştirme) ve şath (tasavvufta
Şeriatın zıddı olan sözler söyleme)" sınırına kadar gidiyorduysa da
Şeriatın sınırını geçmemekteydi. Sloganlarda da

1 Bkz. Haftalık Ruşeager dergisi, Meşhed, sayı 8, yıl 2, sayfa 1-6.
2 Bütün Eserler, Sayı 13, sayfa. 282

3 Bütün Eserler, sayı 1, s. 247

12

13

özü kabuğa tercih ederdi. Münker olanlara "güzelliğin içeriğinin sadece
güzel formunda görüldüğünü" öğretirdi. Ve mü'minlere "aşk çeşmesinden
abdest alıp var olan her şeye tekbir getirmelerini" öğretirdi. Daha ilginç
olanı da mü'min olanın gönlü kendisini eleştirenin dimağına mani
olmamasıydı ve onun özgür ve sorgucu aklı, kendisinde duygu ve sevgiyi,
dert ve sevmeyi, aşk ve imanı yok etmezdi. "Hayat nedir? Ekmek,
özgürlük, kültür, iman ve sevmek... iman ve sevmek, bu ikisi yeterlidir.
Ekmek mi? Ben hiçbir zaman aç olmadım. Özgürlük mü? Sahip
olmadığım şeydir. Kültür mü? Allah'a şükür ki zenginiyim... İman mı?
Yaşamım ondan başkası içinde geçmedi. Ve sevmek! Şükür ki gönlüm
sonsuzca sevebilir"4
Akıl ve hisleri geçtiğimizde bu ikisinin sonucunu "amele matuf olan
irade"de görürdü. Hem bundan dolayı da mücadelecileri besleyip överdi:
"Beni ne kadar geri bıraktınız!.. Hatta kendi imanımdan daha duru ve
güçlü imanları ülkede beslemişim."5 Şehir yöneticiliği anlamındaki
siyasete, güç elde etmeğe ve düzen tesis etmeğe yabancı, "siyasetçilik"ten
uzaktı. Nasıl olur da "siyaset" kaçkını olunur ve siyaset "zede" olunur? O
da kelimenin özel anlamıyla olduğu bir durumda siyaset yapardı. Siyaset,
onun nazarında sadece halkın kaderi karşısında "taahhüt" anlamında,
insanın özgürlüğü için itiraz ve mücadele ve insanların eşitliği
anlammdaydı: "Hayatta en iyi işi, halkımın özgürlüğüve kurtuluşu için
mücadele olarak biliyordum. Eğer bu el verme-diyse... öğretmenlik ve
yazarlıktır."6
"Fırka"dan bîzar idi ve "hizb"e sadece onun Kur'anî ve ümî anlamıyla
inanırdı. Kullanılan ve klasik tüm kavramlara (terminoloji) hakim idi. Her
ne kadar merhum Dr. Hamid İnayet'in7 ifadesiyle bu kavramları
"serbestçe kullanıyor" idiyse de varlık makamından ve farklı tanınma
olgularından yararlanmasından dolayı ve sadece "kıyasi" sınır içinde ve