Dergiyi Oku

104 Pages·2017·3.41 MB·Turkish

SD
HAZİRAN-TEMMUZ-AĞUSTOS 2017
YAZ, SAYI:43
ISSN: 1307-2358
TESA
TÜRKİYE EĞİTİM, SAĞLIK VE
ARAŞTIRMA VAKFI
ADI NA SA Hİ Bİ
Dr. Fah ret tin Ko ca
SO RUM LU YA ZI İŞ LE Rİ MÜ DÜ RÜ
Prof. Dr. Na ci Ka ra ca oğlan
YA YIN KU RU LU
Tıp
Prof. Dr. Mustafa Altındiş
Prof. Dr. Yüksel Altuntaş
Prof. Dr. Lütfü Hanoğlu
Yrd. Doç. Dr. İlker Köse araştırmalarının
Prof. Dr. Fahri Ovalı
Dr. Bülent Özaltay
Prof. Dr. Hanefi Özbek ahlaki arka planı
Prof. Dr. Gürkan Öztürk
Prof. Dr. Mustafa Öztürk
Prof. Dr. Recep Öztürk
Prof. Dr. Haydar Sur
Prof. Dr. Muzaffer Şeker
Ahlaki kurallar ne kadar çeşitlendirilirse çeşitlendirilsin kendi
Prof. Dr. Akif Tan
Doç. Dr. Mustafa Taşdemir içerisinde tutarlı bir bütünsellik ve evrensellik içerir. Bu nedenle
Yrd. Doç. Dr. Mahmut Tokaç
* Soy isimlere göre alfabetik sırayla parçalanamaz ve ayrıştırılamaz. Günümüzde tüm toplumlar
YA YIN KO OR DİNA TÖ RÜ
tarafından genel kabul görmüş, insanı insan yapan asgari ahlaki
Ömer Çak kal
GÖR SEL YÖ NET MEN
kurallar toplumun tüm fertlerine, unsurlarına ve onların her türlü
A. Se lim Tun cer
GRA FİK TASARIM davranış biçimlerine rehberlik yapar. Konu tıp araştırmaları
Murat Çakır
olduğunda ise ahlaki anlamdaki bu asgari kuralların boyutunun
YA PIM
Me di com ve anlamlılığının artması beklenmelidir. Çünkü tıp araştırmaların
YÖ NE TİM AD RE Sİ
Ko şu yo lu Mah. Ali de de Sk. De mir li Si te si nihai gayesi insanlık için, özelde insan sağlığı için ve genelde
A Blok No: 7 / 3 Kad ı köy–İs tan bul
daha iyiye ulaşmak için kurgulanmalıdır. Buna ulaşmak için
Tel: [phone]
BAS KI hedeflenen amaç ve kullanılan yöntemlerin ahlaki boyutunun
Ege Basım Ltd. Şti.
Esatpaşa Mah. Ziyapaşa Cad. No: 4 da bu nedenle azami düzeyde olması beklenir.
Ege Plaza Ataşehir / İstanbul
Tel: [phone]
Araştırma etiğini hem usul hem de esas olarak irdelediğimizde
YA YIN TÜ RÜ
Ulu sal Sü re li Ya yın karşımıza araştırıcıları bağlayan kurallar dizisi çıkar. Tüm
SD’ye gönderilen makaleler, alıntı tespit
bu nedenler ile insanlar ve hayvanlar üzerinde yapılan her
programı ithenticate’te tarandıktan sonra kabul
edilmektedir. Yazıların içeriğinden yazarları
türlü araştırma için ilk şart, belirlenmiş evrensel etik kurallara
sorumludur. Tanıtım için yapılacak kısa alıntılar
dışında, yayımcının yazılı izni olmaksızın hiçbir uyulmasıdır. Dünya Tıp Birliği’nin Cenevre Bildirgesi “Hastamın
yolla çoğaltılamaz.
sağlığı benim ilk önceliğimdir” cümlesiyle hekimi bağlamaktadır;
WEB
www.sdplat form.com
Uluslararası Tıp Etiği Kodu “Tıbbi hizmetleri verirken, hekimin
E-POS TA
bilgi@sdplat form.com yalnızca hastanın yararına göre davranması gerektiği”ni bildir-
mektedir.Tıbbi araştırmalarda yer alanlar da dahil olmak uluslararası etik ve bilimsel bir kalite standardlarının
üzere, hastaların sağlığını, esenliğini ve haklarını korumak uygulanmasını hedefler.
ve yükseltmek hekimin görevi olarak öngörülmektedir.
Araştırmaların gayesi de kendisi kadar önemlidir.
Ayrıca hayvanlar ve canlı dokular üzerinde yapılan her
Araştırmanın insanlığa yararlı olmak veya bilimsel bir
türlü araştırma içinde de belirli etik kurallar belirlenmiştir.
merak gayesi ile yapılması doğal olarak beklenirken,
İlk kez 1964 yılında Dünya Tıp Birliği, insanlardan elde akademik unvan veya başka faydalar temin etmek için
edilen ve kime ait olduğu belirlenebilen materyal ya
yapılan araştırmalar, yanlış olmayan fakat bilimsel gaye
da veriler üzerinde yapılan araştırmalar da dâhil olmak
açısından hoş karşılanmayan bir tavrı barındırır.
üzere, gönüllülerin yer aldığı tıbbi araştırmalar için bir etik
Tıp araştırmalarında en büyük motivasyon olan öz-
ilkeler klavuzu olan Helsinki Bildirgesini kabul etmiş, daha
günlüğü yakalamak ve merak etme düşüncesi, sınır-
sonraki yıllarda da yaptığı değişiklikler ile güncellemiştir.
ları zorlamadan etik süzgeçten geçirilmeli ve sonuçta
Ardından tarafların sorumluluklarını düzenleyen ‘’İyi Klinik
araştırmadan elde edilecek kazanç ise öncelikli olarak
Uygulamalar Kılavuzu’’ geliştirilmiştir.
yukarıda sözü edilen gaye çerçevesinde manevi haz
Helsinki Bildirgesine göre, kabul edilmiş en iyi girişimlerin
olmalıdır. Bu durum da doğal olarak araştırıcıyı saygın
bile, güvenli, etkili, verimli, erişilebilir ve kaliteli olması
ve ayrıcalıklı kılacaktır. Sonuç olarak tıp araştırmalarında
açısından, yapılacak yeni araştırmalarla sürekli olarak
ahlaki kaygı, bilimsel ve kişisel / kurumsal her türlü
değerlendirilmesi söz konusudur. ‘’İyi Klinik Uygula-
kaygıların önünde olmalıdır.
malar Klavuzu’’ ise, klinik ilaç araştırmalarının tasarımı,
yürütülmesi, kaydedilmesi ve raporlanmasına ilişkin Ne yazık ki gerçekler bizi her zaman doğrulamıyor.
İçindekiler
6 24
TIPTAKİ ARAŞTIRMALARIN AHLAKİ ARKA PLANI KLİNİK ARAŞTIRMALAR GEREKLİ Mİ YOKSA
PROF. DR. HANEFİ ÖZBEK KOBAY MI OLUYORUZ?
YRD. DOÇ. DR. MAHMUT TOKAÇ
28
MENTAL SAĞLIK ALANINDA ARAŞTIRMALARDA
YAŞANAN ETİK SORUNLAR
DR. AHMET ÇÖPÜR - PROF. DR. EROL GÖKA
12
ENFEKSİYON HASTALIKLARI ALANINDA
ETİK AÇIDAN SORUNLU ARAŞTIRMA ÖRNEKLERİ
PROF. DR. RECEP ÖZTÜRK
18
ÇOCUKLARDA YAPILAN BİLİMSEL
ARAŞTIRMALARIN ETİK BOYUTLARI
PROF. DR. FAHRİ OVALI
32
YENİ BİR AHLAKİ TARTIŞMA: BEYİNDE DOPİNG
PROF. DR. LÜTFÜ HANOĞLU - ECE RUŞEN
38
YENİ BİR İLAÇ, YENİ UMUTLAR: SMA İÇİN
SPİNRAZA VE KRİTİK BİR DEĞERLENDİRME
PROF. DR. GÜRKAN ÖZTÜRK
4|SD YAZ 2017
40 76
TOPLATILAN İLAÇ ÖYKÜLERİ (I. KISIM): CEPTEN SAĞLIK HARCAMALARI:
SAATLİ BOMBA; DİETHYSTİLBESTROL DÜNDEN GELECEĞE PROJEKSİYON
PROF. DR. RECEP EROL SEZER PROF. DR. HACER ÖZGEN NARCI
46 82
TIBBİ ARAŞTIRMALARDA PATENT HAKKININ ÖNEMİ “TAMAMLAYICI SAĞLIK SİGORTASI”
ZEYNEP ELİF CANSAP SÜRECİ VE GELİNEN NOKTA
DOÇ. DR. S. HALUK ÖZSARI
50
TIP KONGRELERİNE ETİK AÇIDAN BAKIŞ
PROF. DR. ABDULLAH SONSUZ
54
NURİ ÖZCAN: TASAVVUF, EDEBİYAT VE MUSİKİYİ
MECZEDEMEYEN GERÇEK MUSİKİ İCRA EDEMEZ
88
HEMŞİRELİKTE YETERLİĞE DAYALI EĞİTİM
VE GELİŞTİRİLMESİ İÇİN ÖNERİLER
DR. HATİCE ŞEN
92
ÇOCUKLARIN PSİKOLOJİK İYİ OLUŞUNU
60 GÜÇLENDİRMEDE EBEVEYNLERİN ROLÜ
PROF. DR. HALUK YAVUZER - DOÇ. DR. İLKAY DEMİR
BİLİM TARİHİNDE ŞAİBELİ PARLAKLIK:
HAWTHORNE ARAŞTIRMALARI
PROF. DR. HAYDAR SUR
62
TÜRKİYE’DE KLİNİK ÇALIŞMALAR
PROF. DR. AHMET ÖZET
64
AKILCI ANTİBİYOTİK KULLANIMI AÇISINDAN
HIZLI ANTİJEN TESTLERİ
MEHMET AKİF SEZEROL 96
66
ASKERİ HASTANEDE TERÖR SUÇLUSUNUN
TEDAVİSİ, KISA BİR ANEKDOT
SAĞLIKTA SİSTEM LİDERLİĞİ
PROF. DR. AKİF TAN
PROF. DR. SABAHATTİN AYDIN
100
10. YÜZYIL DÜŞÜNÜRLERİNDEN YAHYA İBN
ADÎ’NİN KİTABINDAKİ AHLAK EĞİTİMİ
PROF. DR. AYTEN ALTINTAŞ
72
İLAÇ TAKİP SİSTEMİ: SANCILI DOĞUM
DR. SAİM KERMAN
74
104
SAĞLIK SEKTÖRÜNDE DEĞER TEMELLİ YÖNETİM
KARİKATÜR
PROF. DR. MEHVEŞ TARIM
DR. ORHAN DOĞAN
2017 YAZ SD|5
DOSYA: TIPTAKİ ARAŞTIRMALARIN AHLAKİ ARKA PLANI
Bilimsel araştırmaların
etik arka planı
Prof. Dr. Hanefi Özbek 1965’te Sivas’ta doğdu. Ege Üniversitesi Tıp Fakültesini bitirdi (1991). Van Kapalı
Cezaevine tabip olarak atandı (1991). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Sağlık-Kültür
ve Spor Dairesi Başkanlığı tabip kadrosuna naklen geçti (1993). Van Türk
Musiki Derneğini kurdu (1993). Yüzüncü Yıl Üniversitesi Eğitim Fakültesi Müzik
Eğitimi Bölümü’nün kuruluşunda görev aldı (1994). Farmakoloji ve toksikoloji
doktorasının ardından (1998) Yüzüncü Yıl Üniversitesi Tıp Fakültesinde göreve
başladı (1998). Sağlık Bakanlığına İlaç ve Eczacılık Genel Müdür Yardımcısı
olarak geçti (2008). Tıbbi farmakoloji alanında doçent unvanını aldı (2011). Halen
Medipol Üniversitesi Sağlık Hizmetleri MYO Müdürü ve Tıp Fakültesi Öğretim
Üyesi olan Özbek, evlidir ve iki çocuk babasıdır.
6|SD YAZ 2017
R
âzî (Ebû Bekir Muhammed mesinden türediği bilinmekte olup; etik, Yapılan yabancı dil
bin Zekeriyyâ er-Râzî, felsefenin dört ana dalından biri olarak
854-925), “Bir dirhem ilim kabul edilmekte ve ahlâk kavramı yerine sınavlarının içeriğinin de
bin okka edebe muhtaçtır” de kullanılmaktadır (1). Bilim, insan ha-
derinlemesine incelenmesi
sözüyle günümüzün bilim yatını kolaylaştıran (bazen zorlaştıran?);
ve etik konularının ve so- binlerce yıldır insan zihnini meşgul eden
şarttır. Bu sınavın bir bilim
runlarının ta bin yüz yıl öncesinde de pek çok soruya cevaplar arayan ve bu
bir şekilde yaşandığını haber vermekte. soruların birçoğuna kanıta dayalı olarak adamına lazım olacak
Ziya Paşa (Abdülhamid Ziyaeddin, cevap verebilen bir disiplin olarak da
1825-1880) ise “İlim meclisine girdim, tanımlanabilir. Dolayısıyla bu alanda yabancı dil bilgisini mi
kıldım talep, ilim ta gerilerde kaldı, illâ başarılı olan bilim adamlarının saygınlığı
ölçtüğü; yabancı dil
edep illâ edep” dizeleriyle bilimde etik ve popülaritesi de yüksek olmaktadır.
konusunun önemini veciz bir şekilde dile Günümüzde bu saygınlığı ve popülarite-
kurslarına gidilmesini
getirmekte. İbnü’l Arâbi’den Mevlânâ’ya yi elde etmek (Nobel Ödülü almak gibi)
kadar pek çok kişiye mal edilen ancak başta olmak üzere daha pek çok ödüle mecburi kılacak şekilde
âriflik mektebinden beş yıldızla mezun layık görülmek yanında doktor, yardımcı
olmuş halkımızın sînesinde son evresine doçent, doçent, profesör gibi unvanları hazırlanmış sorulardan
ulaşan şu sözler de çok anlamlı: “İn- isminin başına yazdırmak da pek çok
sanda yok ise edep, n’eylesin medrese insanın hayali veya doğrudan uğraşı mı oluşturulduğu; yoksa
mektep, okusa âlim olsa, yine merkep, alanı olmaktadır. İster böyle bir amacı
kişilerin hayatında ortalama
yine merkep.” Böyle kalabalık bir giriş- olsun isterse olmasın, bunları az ya da
ten sonra konuyu ağır ağır işlemeye çok gerçekleştirebilmek, bilim adamının beş seneyi yabancı dil
başlayabiliriz. Öncelikle etik kavramının bilimsel faaliyetler yönünden oldukça
tanımını bir hatırlayalım: Etik veya töre aktif olmasını zorunlu kılmaktadır. Bu sınavlarında harcatmak
amaçla bildiri, makale, tez, kitap gibi
bilimi kelimesinin Yunanca ethos keli-
bilimsel faaliyetlere imza atmak; kongre, için mi düzenlenmiş olduğu
sempozyum, panel gibi bilim toplantı-
ayrıca sorgulanmalıdır.
larına davet edilmek; bu toplantılarda
konferans vermek, oturum başkanlığı
yapmak şeklindeki pek çok faaliyetten
birçoğunu yapmış olmak gerekmekte-
atılacak bir şey değildir. Dolayısı ile
dir. Bütün bunları gerçekleştirebilmek
daha yolun başındaki akademisyenlerin
için belirli ve ağır eğitim/eğitimleri almış
önemli bir kısmnın en çok zorlandıkları
olmanın yanında, hayatın önemli bir
alanlardan biri yabancı dil sınavlarıdır
süresini bu alanlarda yoğunlaştırmak
diyebiliriz. Türkiye’de bugün herhangi
da işin cabasıdır. Bu kadar yoğun bir
bir lisansüstü eğitime başlayabilmek
emek harcayabilmek de öyle kolay
için yabancı dil sınavından belirli bir
olmayıp hayattaki birçok önemli şeyden
puanı geçmiş olmak şartı aranmaktadır.
fedakârlıklarda bulunmayı gerektirir.
Bilimde tıptan mühendisliğe, yabancı
Bazı kişilerin (ya etikle ilgili konulara
dil eğitiminden arkeolojiye, ilahiyattan
yeterince vâkıf olamadıklarından ya
müziğe, heykeltıraşlıktan spora kadar
da bu konularda yeterince hassasiyet
pek çok farklı alan vardır. Dolayısıyla ya-
göstermediklerinden olsa gerek) bu
bancı dil ve bu arada ALES sınavlarının
kadar fedakâr olmadan da bir yerlere
bunların hepsinde zorunlu hale getiril-
gelebilmek için “kısa yolları” tercih
mesinin ne kadar doğru bir yaklaşım
ettikleri görülmekte, bu yüzden etik
olduğu aslında ayrıca irdelenmelidir.
boyutta, hatta hukuki boyutta sorunlar
Yukarıda sayılan alanlarda sırf yabancı
ortaya çıkabilmektedir.
dil sınavından belirli bir puanı alamadık-
ları için yıllarını yardımcı doçent olarak
Bilimsel araştırmalarda bilerek veya
tüketen, bilgi ve birikimleri itibarıyla o
bilmeyerek yapılan pek çok etik dışı
alandaki profesörlerin bile önünde
durumdan bilmeden yapılanlar için;
saygıyla eğildikleri birçok insanın varlığı,
tecrübesizlik, acelecilik ya da kişinin
yabancı dil sınavlarının sorgulanması
çevresinde danışabileceği bir mentor
için yeterli bir dayanak olabilir. Ayrıca,
bulamaması gibi geçerli sayılabilecek
bahaneler üretilebilir; peki ya bilerek yapılan yabancı dil sınavlarının içeriğinin
yapılanlar? Tıptaki araştırmaların ahlaki de derinlemesine incelenmesi şarttır.
yönden zaman zaman sorgulanır hale Bu sınavın bir bilim adamına lazım
gelmesinde sorun yalnızca bilim ada- olacak yabancı dil bilgisini mi ölçtüğü;
mından mı kaynaklanmaktadır? Elbette yabancı dil kurslarına gidilmesini
ki hayır! Bu konudan diğer çevrelerin mecburi kılacak şekilde hazırlanmış
ve dayatılan bazı şartların da sorumlu sorulardan mı oluşturulduğu; yoksa
olduğu söylenebilir. İlk olarak işe ya- kişilerin hayatında ortalama beş seneyi
bancı dil sınavlarından başlayabiliriz. yabancı dil sınavlarında harcatmak için
“Tıptaki araştırmaların ahlaki arka planı mi düzenlenmiş olduğu ayrıca sorgulan-
ile yabancı dil sınavlarının ne ilgisi var?” malıdır. Akademik hayata başlamış bir
denilebilir. Bilim adamı olmaya aday kişi- kişinin, hayatının en verimli yıllarından
lerin ahlaki boyutta bozulması, zor(unlu) ortalama beş seneyi alan yabancı dil
lukların konulduğu yerlerden itibaren sınavı serencamı sonucunda bu sınav-
başlamaktadır kanaati hiç de yabana dan geçmekle elde edilecek kazanım,
2017 YAZ SD|7
acaba bu beş yıllık zamana değmekte aktarılması gibi araştırma-yöntem ve ilaç firmaları olan ve yayınlanması ilaç
midir? Eğer değiyorsa diyecek bir şey teknikleri dersinde anlatılan kuralların firmasının onayına bağlı bulunan ilaç
yok, ama değmiyorsa buradaki kayıp pek çoğuna uyulmadığı ve bilimsel klinik araştırmaları vs. akla gelmektedir.
Türkiye gibi bir ülke için önemlidir. makale yazma tekniklerinin yeterince Tıpta uzmanlık öğrencilerinin tezleri
bilinmediği ya da dikkate alınmadığı ile işe başlayabiliriz. Tıpta uzmanlık
Yabancı dil sorununun lisans, hatta görülecektir. Özellikle araştırma yöntem tezleri, genel itibarıyla insan üzerinde
lisansüstü eğitime kadar uzayan bir ve teknikleri ile istatistik konularının veya insanla ilgili bilgiler kullanılarak
sorun olması, bu konuların ilköğretim araştırmacıların bir kısmında gereken yapıldıkları için önemli bir kısmı klinik
sırasında halledilememiş olması da ayrı düzeyde oturmadığı da söylenebilir. araştırma da sayılabilir. Tıpta uzmanlık
bir konudur. Bilim adamı adaylarının bir Yukarıda sayılanların daha ziyade bi- sınavını kazanan bir öğrenci uzmanlık
kısmı karşılaştıkları bu ilk zor(unlu)luğa limsel yönden bir yetersizliği gösterdiği, eğitimini alır ve mevzuat gereğince bir
bağlı olarak yerine adam sokma, sınav dolayısıyla bunun etikle ne ilgisinin oldu- uzmanlık tezi hazırlar. Bu tezin kabul
sorularını çalma, sınav sonuçlarıyla oy- ğu sorulabilir. Bilimsel yönden kusurlu edilmesinden sonra “uzmanlık eğitimini
nama, sınav sorularını hazırlayan kişilerin olan, yani geçerliliği sorgulanır hale bitirme sınavı”ndan geçerek uzman
açtığı yabancı dil kurslarına gitme vs. gelmiş yayınları üretmek ne kadar etiktir unvanını alabilir. Tıpta uzmanlık tezleri,
gibi bazı yollara tevessül edebilmektedir. öyleyse? Böylece, en hafif deyimiyle Sağlık Bakanlığı’nın ilgili birimlerinde
Bu durum etik, hatta hukuki boyuttaki kalitesi düşük çalışmaların bir sonucu kayıt altında tutulmakta olup, ayrıca
sorunları da beraberinde getirecektir. olarak bilim dergilerinde yayınlanmış YÖK’ün Ulusal Tez Merkezinden internet
Dolayısıyla Türkiye’nin bilim alanında bir ama bilimsel özelliği düşük doküman- aracılığıyla bu tezlere ulaşılabilmektedir.
yabancı dil sorunu vardır ve bu sorunun lar ortaya çıkmaktadır (“Yayın sayısı Peki, bu tezlerin içerikleri, tezler için
daha ilköğretim sırasında, yerli yerince sıralamasında dünyanın önde gelen olmazsa olmaz şart olan “orijinalite
ve Türkiye’nin çıkarları doğrultusunda bir ülkeleri arasına girdik ama bu yayınlara şartı”, bir bilim eserinde olması gereken
çözümü acilen gereklidir. Yabancı dil ve yapılan atıf sayısı sıralamasında neden standartların ne kadarının sağlandığı
ALES sınavlarını geçen bir kişi yüksek sonlardayız?” sorusunun bir cevabı da gibi hususlarda bir inceleme yapılmış
lisans veya doktora gibi bir lisansüstü her halde bu olsa gerektir). İşin bir başka mıdır? İyi bir tezi hazırlayabilmek için
eğitimine başlayabilmektedir. Tıpta yönü de şöylece ifade edilebilir: Böyle kafa yapısıyla buna hazır bir tez öğren-
Uzmanlık Sınavını (TUS) kazananların bir tez özetini en az bir hoca (profesör, cisine, tez öğrencisinin buna ayıracak
da eğitime başlayacakları kuruma kayıt doçent veya yardımcı doçent) ile bir yeterli bir zamana, araştırma ihtiyaçlarını
yaptırabilmeleri için yine yabancı dil lisansüstü eğitimi alan veya bu eğitimi ve masraflarını karşılayacak bütçeye
sınavından belirli bir puanı almış olmaları bitirmiş bir öğrenci (yüksek lisans veya sahip bir projeye ve tez yaptırabilecek
şartı aranmaktadır. Peki, bu lisansüstü doktora öğrencisi) hazırlamaktadır. Ha- yeterlikte bir danışmana ihtiyaç vardır.
eğitimi ne kadar lisansüstüdür? Lisan- zırlanan bu makale bilim dergisi şartlarını Türkiye’de bu sayılanların ne kadarı
süstü eğitimini başarı ile tamamlayan sağlamış bir dergiye gönderilmekte sağlanabilmektedir? Yukarıda sayılan
kişilerin hepsi gerçekten bilim adamı ve bu derginin muhtemelen profesör sebeplerden dolayı uzmanlık tezlerinin
olma nosyonunu kazanabilmekte midir? unvanlı editör veya editör yardımcıları bir kısmının derleme, dosya tarama
Lisansüstü eğitim veren enstitülerin ders tarafından incelenmektedir. Editör, (retrospektif çalışma), anket çalışması
ve laboratuvar çeşitlilikleri ve yeterlilikleri makale konusunda uzman olan en az gibi “orijinal araştırma” kavramı ile pek
ile bunların içerikleri, ayrıca dersleri iki hakeme (bunlar da profesör, doçent de ilgisi bulunmayan ürünler olacağı
veren hocaların yeterliği de incelenecek veya yardımcı doçent unvanlarından ortadadır. Yapılan tezlerden elde edile-
olursa bu soruya daha doğru bir cevap birine sahiptir) bu araştırma yazısını gön- cek sonuçların geçerliği ve güvenirliği
verilebilir kanaatindeyim. Lisansüstü dermektedir. Bu kadar bilim adamının ise ayrı bir tartışma konusudur. Tez
eğitimi sırasında hazırlanan tezlerin elinden geçtikten sonra bilimsel ve/veya konularının birbirine benzerliği veya
veya seminer konularının bir kısmı daha etik problemlere sahip makalelerin nasıl birbirinin tekrarı gibi olması hususları da
sonra tıbbi bir araştırma olarak yayınla- yayınlanabildiği sorusu ve bu soruya ayrıca irdelenebilir. Bu tür çalışmaların
nabilmektedir. Bu araştırmaların sıhhati verilebilecek cevap(lar) da ayrıca sor- Türkiye’ye, tezi yapana ve yaptırana
konusunda soru işaretleri belirmeye gulanmalıdır. Doktora eğitimini veya TUS neler kazandıracağı veya neler kay-
başlarsa önemli bir sorunumuz var de- eğitimini tamamlayan bir kişinin, kendi bettireceği sorularının cevapları, aynı
mektir. Dolayısıyla tıptaki araştırmaların başına bir bilim araştırmasını kurgulayıp zamanda konunun ahlaki boyutunun da
ahlaki arka planına buralardan başlamak gerçekleştirmesi ve yayınlayabilmesi cevabı olacaktır. Tıbbi araştırmalar ile
uygun bir düşünce gibi gelmektedir. istenen şeydir. Peki bunları yapamayan ilgili Yüksek Lisans ve Doktora tezlerinin
bir kişiye doktor (PhD) unvanının veya durumu, Tıpta Uzmanlık Tezlerine göre
Ülkemizde lisansüstü eğitimde bir denkliğinin verilmesi ne kadar etiktir ve bir nebze daha iyi gibi gözükebilir.
sorun olup olmadığı, var ise bunun ne kadar doğrudur? Bir bilim araştırma- Çünkü bu tür çalışmalar için proje
çözümü konusu bu yazının sınırlarını sını kurgulayamayan, gerekli araştırma yapabilmek ve buradan maddi kaynak
zorlar. Bunun yerine “Ayinesi iştir kişinin ve çalışmaları gerçekleştiremeyen, sağlayabilmek daha fazla mümkündür.
lafa bakılmaz” sözünün gereğine göre elde ettiği verilerin temel istatistiklerini Ayrıca öğrencinin sırf tez yapabilmek
hareket ederek konuya yaklaşabiliriz. dahi yaptıramayan bir kişinin bilimsel için harcayabileceği yeterli bir zamanı da
Yani lisansüstü eğitimi alanların ve araştırmalar sırasında etik dışı yollara bulunmaktadır. Ancak bunlardan elde
bu eğitimi verenlerin birlikte yaptıkları girişmesi sanki mukaddermiş gibi edilen sonuçların da ne kadar geçerli
araştırmaları ve yayınları inceleyerek bu gözükmektedir. Etik dışı yolların (intihal, ve güvenilir olduğu ayrıca tartışılabilir.
konuda az-çok bir fikir sahibi olabiliriz. aşırma, çarpıtma, fabrikasyon, salami-
Örneğin tıp alanındaki yüksek lisans zasyon, duplikasyon, haksız yazarlık Tıpla ilgili bir araştırmada (zaman, ortam,
veya doktora tezlerinden özetlenerek gibi) ne oldukları da zaten bilinmektedir. proje vs. her şey tamam olsa bile) verilerin
yayınlanmış makalelerin bir kısmında: elde edileceği gönüllülerin sayısı, tezin
başlıkla içeriğin tam uyuşmaması, Şimdi konuyu biraz daha tıptaki gücü (power) ile Tip-I hata ve Tip-II hata
bulgular ile tartışma-sonucun birbirine araştırmalara teksif edebiliriz. Tıptaki yapılması ihtimalini çok etkilemektedir.
karıştırılması, istatistik analiz yöntemi- araştırmalar denilince yine yüksek Araştırmacıların en çok muzdarip oldukları
nin bu çalışmaya uyup uymadığına lisans ve doktora tezleri, tıpta uzmanlık konulardan biri araştırma için yeterli sayı-
bakılmaksızın başka bir çalışmadan öğrencilerinin hazırladığı tezler, öğretim da gönüllü (denek) bulamama sorunudur.
kopyala-yapıştır yöntemiyle makaleye üyelerinin yaptıkları yayınlar, destekçisi Gönüllü sayısı gereğinden az olduğunda
8|SD YAZ 2017
Tip-II hata, gereğinden fazla olduğunda dımcı doçentler üzerinden incelenebilir. Tıpla ilgili bir araştırmada
Tip-I hata yapma ihtimali artmaktadır. Bir Bir kişi yardımcı doçent olarak göreve
araştırmada Tip-I ve Tip-II hata ne kadar başladığında başına gelebilecekler (zaman, ortam, proje vs.
iyi dengelenmiş ise ve çalışmanın gücü şöylece sıralanabilir: Görev yaptığı
her şey tamam olsa bile)
%80’in altında değilse bu araştırmanın, yer yeni kurulmuş bir üniversite veya
iyi bir araştırma olma özelliklerinden fakülte olabilir ve görev aldığı anabilim
verilerin elde edileceği
birçoğunu sağlamış olduğu söylenebilir. dalındaki tek öğretim üyesi de kendisi
Bunlar yerine getirilemiyorsa bu durumda olabilir. Bu durumda çiçeği burnunda gönüllülerin sayısı, tezin
araştırmanın sonuçları geçerliliğini ve bilim adamımız idarecilik mi yapsın,
güvenilirliğini yitirecektir. Dolayısıyla bu doçentlik dosyasını hazırlamak için gücü (power) ile Tip-I hata
araştırma ile ilgili olarak ilgili kurumun, bilimsel bir araştırma mı yapsın, bilim
ve Tip-II hata yapılması
bilim adamlarının, teknisyenlerin ve toplantılarına (kongre, sempozyum)
gönüllülerin zamanı, emekleri ve paraları mı gitsin, öğrenci derslerine mi girsin,
ihtimalini çok etkilemektedir.
boşa harcanmış olacağından böyle bir yoksa doçentlik için şart olan 65 puanı
durumun etik yönden ne kadar mahzurlu alabilmek amacıyla yabancı dil sınavına Araştırmacıların en
olacağı bellidir (Bu sorunu çözebilmek mı hazırlansın? Anabilim dalında başka
için araştırmacıların tez konularını uz- öğretim üyeleri varsa bu durumda tıpta çok muzdarip oldukları
manlık eğitimlerinin son aylarında değil uzmanlık, yüksek lisans veya doktora
de birkaç yıl önceden almaları, yeterli öğrencileri de ana bilim dalının nüfusuna konulardan biri araştırma
sayıda gönüllü bulma konusunda akılcı bir katılacağı için bunlara verilecek eğitim
için yeterli sayıda gönüllü
yaklaşım olabilir. Böylece veri uydurma, ve bunların tez danışmanlıkları da az
çarpıtma gibi ahlâk dışı birçok eylemin önce sayılan iş yüküne eklenecektir. (denek) bulamama
önü veya mazereti, daha baştan kesilmiş Yeni doçentlik kriterlerinin şartları da
olacaktır). göz önüne alındığında, öğretim üyemiz sorunudur. Gönüllü sayısı
doçentliğe başvurmak için gerekli kri-
Doktora veya tıpta uzmanlık tezini terleri bu kadar iş yükü arasında nasıl gereğinden az olduğunda
başarıyla verdikten sonra kişi isterse sağlayacaktır? Elbette ki tüm bunlar
Tip-II hata, gereğinden fazla
yardımcı doçent olarak öğretim üyeliği kişinin gayri ahlaki yollara başvurma-
hayatına başlayabilmekte, bundan sının bir mazereti olamaz. Ancak klinik
olduğunda Tip-I hata yapma
sonra da doçent ve ardından profesör araştırmalarda ahlaki bir takım sorunlar
olarak yoluna devam edebilmektedir. var ise bunların yolunu döşeyen taşların ihtimali artmaktadır.
İşte bu yolculukta da klinik araştırmalar da bilinmesi, tedavi açısından yararlı
yapılabilmekte ve bunlarda da ahlaki olacaktır. Tıptaki bir öğretim üyesinin
yönden sorgulanabilecek hususlar bilimsel araştırma yapacak tüm şartları
bulunabilmektedir. Bu konu, örneğin yar- sağladığını düşünelim. Bu durumda
2017 YAZ SD|9
çalışmaya başlanabilmesi için etik ve tamamlayıcı tıbbın” alanına giriyorsa Yaptığım üç ayrı araştırmanın sonuçları
kurulu onayı ve bazı klinik araştırmalar müthiş bir ön yargı ile karşılaşmak ve olumsuz çıkmıştı. Ben de bunları bir
için de Bakanlık izni alınması zorunludur. araştırmacının annesinden emdiği sütün araya getirip bir bilim toplantısında,
Ülkemizde bu konuda da gerek araş- araştırma protokolünden damla damla bu yolun başındaki arkadaşlara da
tırmacıya ve gerekse etik kurullarına ait gelmesi işten bile olmamaktadır. Tüm bu örnek oluşturması amacıyla sunmak
önemli sorunlar bulunmaktadır. aşamaları geçtikten sonra araştırmaya gafletinde (!) bulundum. O toplantıda
başlayabileceğinizi sanıyorsanız yanılıyor bana yapılanları yazmasam daha iyi
Öğretim üyesi tüm bunları aşıp maka- olabilirsiniz. Bir de hastane yönetiminden olacak. Yine sonuçları olumsuz çıkan
lesini yazdığında ise bunu yayınlatacak idari izin alınması gerekiyor. Yani hastane bir çalışmamı bir dergide yayınlatmak
bir dergi bulma konusunda ayrı bir sorun yöneticileri ile de aranız iyi olmalıdır. Bu için editörle yaptığım bilimsel kavga
yaşamaktadır. Küçük bir örnek vermek konuda gereken hassasiyeti gösteren ise başka bir hikâyenin konusu olabilir
gerekirse: Science Citation Index’e yöneticileri tenzih ederiz. Çünkü hastane (ama editör sonunda makaleyi kabul
girmiş birçok dergi, yayınlanması için imkânlarının lüzumsuz kullanımı da ayrı etti ve yayınladı). Sonuç olarak öğretim
kendisine gönderilen makaleler için bir etik ihlal olarak değerlendirilebilir. üyelerini bir şey bulmak veya keşfetmek
daha önce kendi bünyesinde yayınlan- Dolayısıyla yerli yerinde işletilen bir idari yönünde anlamlı sonuçlara erişmiş yayın
mış makalelere atıf yapılmamış ise zorluk izin müessesesi, hem tıbbi araştırmaların yapmaya zorlamak, bilim insanlarını
çıkarabilmektedir. Maksat, derginin etki ahlaki yönüne katkı sağlayacak hem başka bir ümit kalmadığından dolayı
(impact) puanını yükseltmektir. Eğer tec- de hastane imkânlarının heba olmasına yan yollara sapmaya teşvik ediyorsa
rübeli (!) bir araştırmacı iseniz makaleyi engel olacaktır. bu soruna da el atmakta fayda olacağı
göndereceğiniz dergiyi seçtikten sonra, açıktır. Bilim adamlarının birer “bulucu
bir punduna getirip makale içerisinde, o Yukarıda sayılan zorluklardan birçoğu (finder)” değil birer “araştırmacı (rese-
dergide daha önce yayınlanmış üç-beş araştırmacıları yıldırabilir ve bunlarla archer)” oldukları ilgili tüm çevrelerce
makaleye atıf yapmayı unutmazsınız. mücadele etmek yerine bazı araştırma- iyice kanıksanmalıdır.
cılar yanlış yollara tevessül edebilir. Bu
Tıbbi araştırmalar yaparken karşılaşılan durumda örneğin “masa üstü yayıncılık” Tüm şartlar uygun olsun ve çok güzel
etik sorunlara örnekler vermeye devam ne güne duruyor. Ancak dergiler çeşitli bir araştırma yapmış olalım. Bu araştır-
edelim. Araştırmacımız diyelim ki hastane dijital yazılımlar kullanarak bu tür durum- manın çalışma düzeneği ve uygulanan
veri tabanından toparlayacağı verileri kul- ları artık tespit edebiliyor. istatistik analiz yöntemlerinin doğruluğu
lanarak retrospektif bir çalışma yapacak. çok önemlidir, hatta bir araştırmanın
Burada sık karşılaşılan etik ihlallerden Tıbbi araştırmalardan elde edilecek “bilimsel” sıfatını kazanabilmesi için
biri, verilerin hangi anabilim dalının eme- verilerin işlenmesi sırasında da birçok vazgeçilmez bir kriterdir. Bu konuda iki
ği ile üretildiğine bakılmaksızın yayına etik ihlal yapılabilmektedir. Örneğin ve- ayrı örnek vermek istiyorum: 1986’da
dönüştürülmesidir. Sonuçta örneğin rilerin istatistik analizleri araştırmacıların yayınlanan bir araştırmada 30 farklı
göz hastalıklarıyla ilgili yayınlanmış bir beklediği sonuçları vermeyebilir. Bu dergide (The Lancet, JAMA, British
makalenin yazarları arasında göz hekimi durumda verilerle oynamak, olmayan Medical Journal, The New England
hariç pek çok kişi bulunabilmektedir. “Eş gönüllüler üretip verileri artırmak gibi etik Journal of Medicine gibi dergiler dahil)
veya yakın akraba kontenjanı” sebebiyle ihlaller de olmayacak şeylerden değildir. yayınlanan 4.200 makalenin yalnızca
ilgisiz pek çok kişinin isminin makaleye Bu durum, çarpıtma (falcification) olarak %20’sinin çalışma düzeni ve istatistik
yazılması da yapılan başka bir etik adlandırılmaktadır. analiz yönünden geçerli olduğu ortaya
ihlaldir. 5-10 araştırmacının bir araya konmuştur (yani yaklaşık 31 yıl önce
gelip anabilim dalının tüm imkânlarını Makaleyi yazdınız ve bir dergiye gön- durum bu idi). İkinci örneği kendi
kendilerine seferber etmesi ve yayınla- derdiniz diyelim. Dergi, incelenmek yaptığım bir ön araştırmadan verece-
nan her bir makalede sırayla her birinin üzere kendisine gelen makaleyi, özellikle ğim: “Student’s-t” testleri, hemen her
birinci isim olarak yer alması yapılan Türkiye’deki bir hakeme gönderdiğinde, akademisyenin dağarcığında bulunan
başka bir etik ihlaldir. Bazı anabilim dalı yazarların ismi her ne kadar gizlenmiş ve yapılması gayet basit olan istatistik
başkanları veya bölüm başkanları, kendi olsa da (makaleyi dikkatlice okuyunca analiz testleridir. İki sene kadar önce
anabilim dalından veya bölümünden yazarların kimler olduğunu anlamak çok internetten, içinde “Student-t” kelimesi
yapılacak araştırmaların tümünde (katkısı da zor olmamaktadır) makalenin başına geçen rasgele 100 makaleyi indirip bir
olsun veya olmasın) kendi isimlerinin de gelebilecekler ayrı bir yazı konusu olabi- Halk Sağlığı uzmanı arkadaşımla birlikte
olması gerektiğini düşünebilmektedirler lir (etik kurallarına bağlı hakemleri tenzih incelemiştik. Bu 100 makalenin 90’ında
(böyle düşünmeyen başkanları tenzih ederiz). Bir bilim adamının orijinal bir fikir Student’s-t testinin ya gereksiz olduğu ya
ederiz). Yani araştırmacının önünde bir üretip bunu araştırması ve sonuçlarını da yanlış kullanıldığı sonucuna ulaştık.
de anabilim dalı ve ardından bölüm da yayınlaması en doğal hakkıdır. Ancak Dolayısıyla bu ikinci örneğe bakarak
başkanlığı engelini aşmak gibi bir yayınlanan makaleler, araştırmacıların bugün de durumun eskisinden pek farklı
zorluk bulunabilmektedir. Ardından vardıkları sonuçlar yönünden ince- olduğu söylenemez düşüncesindeyiz.
etik kurulu engeli gelebilmektedir. lendiğinde, araştırmaların neredeyse Sonuç olarak bir araştırmanın çalışma
Bazı etik kurulu üyeleri kendi isimleri tümünde olumlu ve de anlamlı yönde düzeneği ve istatistik analiz yöntemi
veya işaret edecekleri kişilerin isimleri sonuçlar elde edildiği görülecektir. yanlış ise ortada geçerli ve güvenilir
araştırma protokolüne yazılmamış ise Edison’un bile yüzlerce, bazen de bir bilimsel sonuç da yoktur denilebilir.
sorun çıkarabilmektedir (düzgün çalışan binlerce kez deneme yapıp olumlu bir Bu durum (yukarıda verilen iki örnek
etik kurullarını tenzih ederiz). Etik kurulu sonuca ulaştığı veya ulaşamadığı bir de göz önüne alınarak) PubMed’deki
onayı alan tıbbi araştırmaların önemli bir dünyada, diğer bilim adamlarının bu milyonlarca makaleye teşmil edildiğinde
kısmı aynı zamanda Sağlık Bakanlığın- kadar “şanslı” olmaları ve araştırdıkları ortaya çıkacak fecaat dikkatlerinize arz
dan da izin almak zorundadır. Bakanlık her çalışmanın olumlu bir şekilde so- olunur. Diyelim ki doçentliği verdiler (Bir
çalışanları zaman zaman kendilerini nuçlanması önemli bir araştırma konusu bilim atasözü: doçentlik alınmaz, verilir),
etik kurulu yerine koyabilmekte ve etik olabilir. Peki, olumsuz bir sonuç elde sıra geldi profesörlüğe. Bu kez yine aynı
kurulu onayı ile Bakanlık iznini birbirine edildiğinde bunu bir sempozyumda şekilde yayın yapma telaşı başlayacaktır;
karıştırabilmektedir. Yani araştırma sunmak akılcı bir davranış mıdır veya çünkü profesör olmak için de doçent-
başvurusu aylarca sürünebilmektedir. bir dergide yayınlatmak mümkün liğe benzer şartlar getirilmiştir. Yani
Hele bir de araştırma konusu “geleneksel müdür? Kendimden örnek vereyim: doçentlik serencamının aşağı-yukarı
10|SD YAZ 2017