Dede korkut hikâyeleri'nde semboller

285 Pages·2015·3.47 MB·Turkish

by  Gülnaz Çetinkaya

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Türk Halkbilimi Bilim Dalı

DEDE KORKUT HİKÂYELERİ’NDE SEMBOLLER

Gülnaz ÇETİNKAYA

Doktora Tezi

Ankara, 2015

DEDE KORKUT HİKÂYELERİ’NDE SEMBOLLER

Gülnaz ÇETİNKAYA

Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı
Türk Halkbilimi Bilim Dalı

Doktora Tezi

Ankara, 2015

iii

TEŞEKKÜR

Çalışmanın her bir satırında emeği geçen hocam Prof. Dr. Nebi ÖZDEMİR’e, lisans
eğitimimden beri engin bilgilerini bizlerden esirgemeyen, hocalarım Prof. Dr. Özkul
ÇOBANOĞLU ve Prof. Dr. Metin ÖZARSLAN’a, değerli yorumlarıyla tezimi tekrar
gözden geçirmemi sağlayan hocam Doç. Dr. Gülin Öğüt EKER’e, Prof. Dr. Ali
YAKICI’ya, Prof. Dr. Muhtar KUTLU’ya, Yard. Doç.Dr. Dilek TÜRKYILMAZ’ a
TÖMER’de bilgisini, ilgi ve desteğini hiçbir zaman benden esirgemeyen değerli hocam
Dr. Emine UĞURLU’ya, bana her zaman destek olan hocalarıma, iş arkadaşlarıma,
aileme bu çalışmanın ortaya çıkmasındaki katkılarından dolayı teşekkür ederim.
iv

ÖZET

ÇETİNKAYA, Gülnaz. Dede Korkut Hikâyeleri’nde Semboller, Doktora Tezi,
Ankara,2015.

Semboller sadece basit işaretler değil yüzyıllara dayanan kültürel belleğin kültürel
süreklilik bağlamında aktaran ve yaşatan kültürel kodlardır. Oluşturulduğu ve
aktarıldığı dönemin değerlerini ve kültürel belleğini yansıtan yapılar olarak semboller,
pek çok çalışmanın konusu olmuştur. Bu bağlamda her bir araştırmanın sembolleri
bağlamlarına uygun olarak anlamlandırma, bireysel ve toplumsal yaşamdaki işlevini
ortaya koymadaki yaklaşımı farklılık göstermiştir. Semboller, kültürel ve toplumsal bir
sürecin ürünü olduğu, geçmişin değerlerinin kodlandığı yapılar olarak tarih, coğrafya,
inanç ve benzeri alanlardaki pek çok bilgiyi geleceğe taşıdığı toplumsal göstergebilim
alanında çalışanların ortak görüşüdür. Bu özelliği ile semboller, kültürel belleği
dışavurum yollarından biridir.
Bütün kültürler için ortak olduğu bilinen sembollerin Dede Korkut Hikâyeleri’nde
taşıdığı anlamsal kodları ve işlevleri ortaya koymak amacıyla hazırlanan bu çalışma
giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş bölümünde araştırmanın amacı, konusu,
yöntemi ve konuyla ilgili çalışmalara yer verilmiştir. Birinci bölümde sembol tanımları,
sembolün özellikleri, belirti ve imgeden farkı ele alınmış, Türk kültüründeki sembollere
kısaca yer verilmiştir. İkinci bölümde Dede Korkut Hikâyelerinde yer alan semboller
otuz başlık altında incelenmiş ve hikâyelerden örneklerle sembollerin anlamsal alt
yapısı ortaya konmaya çalışılmıştır. Üçüncü bölümde ise kültürel belleğin dışavurum
yollarından biri olan sembollerin hikâyelerde hem anlam hem de biçim açısından işlevi
ortaya konmaya çalışılmıştır. Kelimelerin referans sıklıklarının da aslında hikâye
kurgusunu özetleyen bir yapıya sahip olduğu ortaya konmuştur. Bu doğrultuda Dede
Korkut Hikâyelerinde sembollerin basit bir işaret, imge olmadığı anlam yaratıcı ve
aktarıcı kültürel kod olduğu belirtilmiştir.

Anahtar Sözcükler : Sembol, Dede Korkut, kültür
v

ABSTRACT

ÇETİNKAYA, Gülnaz. Symbols in Dede Korkut Stories, Ph. D. Dissertation,
Ankara,2015.

Symbols not just a simple transfer marks in the context of cultural continuity and
preserves the cultural memory based on centuries are cultural codes. Created by and
reflects the values of the period in which the transfer and cultural memory structures as
symbols, has been the subject of many studies. In this context, in accordance with the
symbols make sense in the context of each research has shown differences in approach
in revealing the function of individual and social life. Symbols, culture and the product
of a social process, history as do the coding of the previous value, geography, the social
semiotics carries a lot of information in the future in faith and so forth is consensus of
employees. With this feature, symbols, is a way for expression of cultural memory.

The symbols that are known to be common to all cultures move in Dede Korkut
semantic code and functions prepared to demonstrate this study entry and consists of
three parts. The purpose of the survey in the Introduction, subject, location and method
of the study of the subject is given. In the first part symbol definitions, characteristics of
symbols, signs and discussed the difference between images, symbols brief introduction
is given in Turkish culture. The second section is located in Dede Korkut symbols and
symbols are examined under three headings with examples of stories were studied to
reveal the semantic infrastructure. In the third chapter in the story of symbols
expression of cultural memory is one of the ways I have tried to reveal meaning in
terms of both function and form. In the words of the reference frequency it has actually
been shown to have a structure that summarize the story . A simple marker symbols in
this direction, Dede Korkut Stories, meaning it is not creative and image uploader is
stated that cultural code.

Key Words: Symbol, Dede Korkut Stories, culture,
vi

İÇİNDEKİLER

KABUL VE ONAY…..………………………………………………………………….i
BİLDİRİM…………………………………………………………………………….. ii
TEŞEKKÜR……………………………………………………………………………iii
ÖZET…………………………………………………………………………...............iv
ABSTRACT………………………………………………………………….................v
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………...vi
KISALTMALAR……………………………………………………………................ix
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………….x

GİRİŞ……………………………………………………………………………………1
1. Araştırmanın Konusu, Amacı……………………………………………….1
2. Araştırmanın Yöntemi ….…………………………………………………..2
3. Kapsam ve Sınırlılıklar……………………………………………………...3
4.Konu ile İlgili Yapılmış Çalışmalar………………………………………….3
5. Önerilen Çözümleme Yaklaşımı…………………………………………….9

1.BÖLÜM: KAVRAMSAL ÇÖZÜMLEME………………………………….11
1.1. Sembol Kavramı ve Özellikleri………………………………………….11
1.2. Hatırlayan Bellek, Hatırlatan Sembol……………………………….....17
1.3. Sembol Kavramına Dilbilimsel, Felsefi ve Sosyolojik Yaklaşımlar…..20
1.4. Geleneksel Kültürde ve Halk Edebiyatında Semboller…………..........28

2. BÖLÜM: DEDE KORKUT HİKÂYELERİ’NDE SOSYO-KÜLTÜREL
SEMBOLLER ………………………………………………………………………...37
2.1. Alkış ve Kargışlar………………………………………………………...37
2.2. Armağan…………………………………………………………………..44
2.3. Baba, Oğul, Kadın ve Anne………………………………………………52
2.4. Baht ve Taht……………………………………………………………...58
2.5. Beden Dili………………………………………………………………….61
2.6. Bitkiler………………………………………………………………….....68
vii

2.6.1. Atasözleri, Deyimler ve Kalıplaşmış İfadelerde Benzetme Unsuru
Olarak Bitkiler………………………………………………………......68
2.6.2. Sağaltma Amacıyla Kullanılan Bitkiler…………………….........69
2.6.3. Güzelliği Anlatmak İçin Kullanılan Bitkiler………………..........71
2.6.4. Yabancılaştırma Unsuru Olarak Bitki……………………………71
2.6.5.Mevsim Değişiminin Göstergesi Olarak Bitkiler…………………72
2.7. Deli…………………………………………………………………………74
2.8. Devletlü Oğul, Yiğit ve Eren……………………………………………..78
2.9. Eşik……………………………………………………………………......88
2.10. Ev…………………………………………………………………………92
2.11. Giyim-Kuşam……………………………………………………………96
2.12. Haber……………………………………………………………………107
2.13. Hilebâz……………………………………………………………….....113
2.14. İnanç……………………………………………………………………119
2.15. Kabul ve Onay…………………………………………………………124
2.16. Korku…………………………………………………………………..131
2.16.1. Manevi Değerlerin Sorgulanmasından Kaynaklanan Korku.....132
2.16.2. Otorite Sınırının Dışından Kaynaklanan Korku……………….134
2.16.3. Toplumsal Değerlerin Sorgulanmasından Kaynaklanan Korku136
2.17. Kuşlar ve Diğer Hayvanlar……………………………………………138
2.18. Mağara………………………………………………………………….145
2.19. Mekân………………………………………………………………….149
2.20. Mizah……………………………………………………………………160
2. 21. Rüya……………………………………………………………………164
2.22. Söz ve Öğüt………………………………………………………..........169
2.23. Telkin…………………………………………………………………...176
2.24. Toplumsal Cinsiyet……………………………………………….........181
2.25. Yabancılaştırma ve Ötekileştirme…………………………………….188
2.25.1. Bedensel Özellikler Açısından Yabancılaştırma ve
Ötekileştirme…………………………………………………………..188
2.25.2. Değerler Açısından Yabancılaştırma ve Ötekileştirme ……….189
2.25.2.1. Din…………………………………………………...189