Cognitieve Training van Aandacht en Interpretatie aan de hand van Gepersonaliseerde Feedback ...

57 Pages·2015·0.53 MB·Dutch

by  Jeroen Barbé

Academiejaar 2014 - 2015
Tweedesemesterexamenperiode

Cognitieve Training van Aandacht en Interpretatie aan de
hand van Gepersonaliseerde Feedback op Overte
Aandacht

Masterproef II neergelegd tot het behalen van de graad van
Master of Science in de Psychologie, afstudeerrichting Klinische Psychologie
Promotor: Prof. Dr. Ernst Koster

01000415
Jeroen Barbé

Woord vooraf

Graag zou ik de mensen bedanken die het schrijven van deze masterproef mede mogelijk
gemaakt hebben.
Vooreerst wil ik Prof. Dr. Ernst Koster bedanken om mij de kans te geven actief mee te
werken aan dit onderzoek en een masterproef te maken rond een onderwerp dat me erg
interesseert. Vervolgens wil ik Jonas Everaert bedanken voor zijn tijd, leerrijke feedback
en handige tips. Daarnaast wil ik ook Alvaro Sanchez bedanken om mij te begeleiden in
het afnemen van de experimenten en me inzicht te geven in de methodologie en resultaten
van het onderzoek.
Ik wil ook mijn vrienden bedanken voor hun mentale ondersteuning tijdens de vele
eenzame uren achter het computerscherm. Zij zorgden voor de ontspanning die deze
inspanning mogelijk gemaakt heeft.
Graag bedank ik ook mijn ouders. Zij gaven me niet enkel de kans om psychologie te
studeren, maar boden ook de nodige zorg en ondersteuning om mijn studies tot een goed
einde te brengen.
Ten slotte wil ik zeker ook de participanten bedanken die dit onderzoek mogelijk
maakten.
Abstract

Majeure depressie is een veelvoorkomende psychiatrische stoornis met nefaste gevolgen
voor de persoon zelf, zijn of haar omgeving en de maatschappij. Emotionele
vertekeningen in aandacht- en interpretatie spelen een belangrijke rol in het begrijpen van
de symptomen van depressie, zoals een negatieve stemming. Uit recent onderzoek blijkt
het belang van het bestuderen van het samenspel tussen deze twee biases. Dit samenspel
werd hoofdzakelijk correlationeel onderzocht, doch om een causaal verband bloot te
leggen werd in deze studie gebruik gemaakt van een innovatieve procedure om
aandachtsbias te trainen. Participanten die de aandachttraining ondergingen kregen de
instructie om emotioneel geladen zinnen van een scrambled sentences test op een
positieve manier te herformuleren, terwijl zij online feedback kregen over hun
aandachttoewijzing naar positieve versus negatieve woorden aan de hand van
oogbewegingsregistratiedata. Daarenboven werd transfer van de training onderzocht naar
aandachtsbias op een dot-probe taak en naar een emotieregulatietaak. Analyses boden
initiële evidentie voor de werkzaamheid van de training en de relatie tussen aandachts-
en interpretatieprocessen. Op groepsniveau werden er echter geen transfereffecten
gevonden naar aandachtsbias- en herinterpretatiematen. Deze bevindingen pleiten voor
een individuele verschillenbenadering in het bestuderen van deze cognitieve processen
en wijzen op het belang van het ontwikkelen van maten voor het identificeren van
individuen die het meeste baat hebben bij een dergelijke training.
Inhoudstafel
Inleiding ............................................................................................................................ 1
Depressie ...................................................................................................................... 1
Cognitieve Modellen over Depressie ........................................................................... 2
Emotioneel Vertekende Cognitieve Processen ............................................................. 5
Aandachtsbias. .......................................................................................................... 5
Interpretatiebias. ....................................................................................................... 7
Relaties tussen Emotionele Biases ............................................................................... 9
Aandachttraining. ................................................................................................... 11
Het Huidige Onderzoek .............................................................................................. 14
Methode .......................................................................................................................... 17
Steekproef ................................................................................................................... 17
Materiaal ..................................................................................................................... 18
Vragenlijsten. .......................................................................................................... 18
Stimulus materiaal. ................................................................................................. 19
Assessment van cognitieve biases. ......................................................................... 20
Aandachttraining. ................................................................................................... 22
Herinterpretatietaak. ............................................................................................... 22
Eye Tracker............................................................................................................. 23
Procedure .................................................................................................................... 24
Resultaten ....................................................................................................................... 25
Groepskarakteristieken ............................................................................................... 25
Verandering in interpretatiebias ................................................................................. 26
Veranderingen in aandacht tijdens de training ........................................................... 27
Transfer van de training naar een externe aandachtstaak .......................................... 27
Invloed van aandachttraining op herinterpretatie en stemming.................................. 28
Bespreking en conclusie ................................................................................................. 31
Depressie
Majeure depressie is een veelvoorkomende psychiatrische stoornis met nefaste
gevolgen voor de persoon zelf, zijn of haar omgeving en de maatschappij. Wereldwijd
lijden naar schatting 350 miljoen mensen aan depressie (Marcus, Taghi Yasami, van
Ommeren, & Chisholm, 2012) en in België vonden Bromet et al. (2011) een twaalf
maanden prevalentie van 5.0% en een lifetime prevalentie van 14.1%. Dit wil zeggen dat
5.0% van de Belgen gedurende de 12 maanden voor deze studie een depressieve episode
ervoeren en 14.1% minstens één keer gedurende hun levensloop een depressieve episode
hebben meegemaakt. Op persoonlijk vlak gaat depressie vaak gepaard met een ernstig
symptomatisch lijden dat gekenmerkt wordt door een reeks affectieve (bv.: negatieve
stemming), cognitieve (bv.: negatieve gedachten) en fysiologische (bv.: slaapproblemen)
symptomen met als voornaamste een neerslachtige stemming en een daling van de
belangstelling voor aangename activiteiten (American Psychiatric Association, 2013).
Daarnaast is er een verhoogd risico op suïcide (Holma et al., 2010). Zo vonden Holma et
al. (2010) dat de incidentie van suïcidepogingen 21 keer groter is tijdens de depressie in
vergelijking met volledige remissie. Bij een vijf jaar durende follow-up van depressieve
personen vonden zij dat 75% van de suïcidepogingen plaatsvonden tijdens een
depressieve episode. Naast de verhoogde kans op suïcide, vormt ook invaliditeit een grote
persoonlijke last voor personen met een depressie. Zo vonden Vos et al. (2012) dat de
unipolaire depressieve stoornis één van de hoofdoorzaken is van invaliditeit. Naast deze
persoonlijke impact, brengt depressie ook heel wat problemen in relaties tot anderen met
zich mee. Zo initiëren depressieve personen minder sociale interacties en hebben de
gesprekken met goede vrienden of intieme partners vaak een negatieve inhoud. Relaties
met anderen worden vaker gekenmerkt door afwijzing, ontevredenheid, weinig intimiteit,
minder sociale activiteit en minder betrokkenheid (Hames, Hagan, & Joiner, 2013).
Kronmüller et al. (2011) vonden dat ook echtelijke relaties lijden onder depressie. In een
follow-up van tien jaar vonden zij een significant grotere daling in relatietevredenheid bij
personen met een depressie in vergelijking met de gezonde controlegroep. Patiënten met
herhaalde depressieve episodes gedurende deze follow-up rapporteerden significant meer
ontevreden te zijn met hun relatie of hadden deze reeds beëindigd op de tien jaar follow-
up. Een ander gevolg van depressie is het effect op maatschappelijk niveau. McTernan,
Dollard en LaMontagne (2013) vonden dat werknemers met een depressie aanzienlijk
1
meer kosten dan werknemers zonder depressie, dit door verlies aan productiviteit ten
gevolge van absenteïsme en presenteïsme. Volgens Greenberg et al. (2003) bedroeg de
financiële last van depressie in de V.S. in het jaar 2000 naar schatting 83,1 miljard dollar,
waarvan ongeveer 60% te wijten zou zijn aan kosten op de werkvloer ten gevolge van
absenteïsme en presenteïsme.
Gezien de ernstige gevolgen van depressie, wordt er veel aandacht besteed aan het
behandelen ervan. Er zijn veel vormen van zowel farmacologische als
psychotherapeutische behandelingen beschikbaar die hun werkzaamheid bewezen
hebben (Cuijpers, Andersson, Donker, & Van Straten, 2011; Gitlin, 2009). Desondanks
hervalt een groot deel van de patiënten (Goodwin, Jacobi, Bittner, & Wittchen, 2006). In
een onderzoek van Solomon et al. (2000) kwam men tot een cumulatieve kans op herval
van 60% binnen de vijf jaar na herstel. In een studie van Melartin et al. (2004) vond men
38% herval bij een follow-up van achttien maanden. Daarenboven stijgt het risico op
toekomstige depressieve episodes, naarmate het aantal doorgemaakte episodes stijgt
(Kessing, Hansen, Andersen, & Angst, 2004; Solomon et al., 2000). Zo vonden Solomon
et al. (2000) dat de kans op herval of heroptreden vergroot met 16% voor elke nieuwe
episode. Deze bevindingen geven aan dat er ruimte is voor verbetering bij de huidige
behandelmethoden. Een beter begrip van mechanismen die een rol spelen bij het ontstaan,
in standhouden en herval of heroptreden van depressie kan hierbij helpen. Cognitieve
theorieën en onderzoek naar cognitieve vertekeningen of biases in de
informatieverwerking stellen dergelijke factoren voorop als mogelijke
kwetsbaarheidsfactoren voor depressie (Armstrong & Olatunji, 2012; Clark et al., 1999;
De Raedt & Koster, 2010).
Cognitieve Modellen over Depressie
Een van de meest invloedrijke cognitieve visies op depressie is de schematheorie
van Aaron Beck (1967). Hij gaat er in zijn theorie van uit dat kwetsbare personen over
negatieve zelfrelevante schemata beschikken die hun oorsprong kennen in vroegere
ervaringen uit de kindertijd. Schema’s zijn relatief stabiele geheugenrepresentaties die
maladaptieve overtuigingen over zichzelf, de wereld en de toekomst kunnen bevatten.
Personen die kwetsbaar zijn voor depressie kunnen bijvoorbeeld overtuigingen hebben
als “Ik ben waardeloos.”, “Niemand vindt mij interessant.” en “Niemand zal mij ooit
graag zien.”. Volgens de theorie structureren dergelijke schema’s informatieverwerking
2
van nieuwe stimuli uit de omgeving op een betekenisvolle manier. Dit wil zeggen dat
cognitieve processen zoals aandacht en interpretatie gestuurd worden zodanig dat stimuli
op een schemacongruente manier verwerkt worden en deze informatie vervolgens
georganiseerd wordt in de reeds bestaande schemata (Beck, 1967; Clark, Beck, & Alford,
1999). Schema’s kunnen latent blijven totdat zij geactiveerd worden door stressvolle
gebeurtenissen. Eens schema’s helemaal geactiveerd zijn, kunnen zij, door hun controle
op het informatieverwerkingssysteem, leiden tot meer cognitieve biases, buitensporig
affect en maladaptief gedrag (Beck & Haigh, 2014). Volgens The Generic Cognitive
Model, een uitbreiding van de theorie van Beck, verhoogt de kans op depressie dan ook
vanaf de hoeveelheid vertekening een adaptieve grens overschrijdt (Beck & Haigh, 2014).
De grootte van de vertekeningen die tijdens deze processen optreden, is volgens de
schematheorie lineair afhankelijk van de ernst van de depressieve toestand (Clark et al.,
1999). Het cognitieve model van Beck wijst ons dus op het belang van
informatieverwerkingsprocessen, naast de inhoud van cognities, voor het begrijpen van
depressie (Clark et al., 1999).
Waar Beck de nadruk legt op alle niveaus van informatieverwerking (i.e.
aandacht, interpretatie en geheugen), gaan andere theoretici meer focussen op een selectie
hiervan. Bower (1981) toonde het belang aan van ‘associatieve netwerken’ in relatie tot
cognitieve biases bij depressieve personen. Deze benadering gaat ervan uit dat binnen
associatieve netwerken iedere emotie een specifiek knooppunt heeft die op een
fysiologische of verbale manier kan geactiveerd worden. De activatie van dit knooppunt
zorgt er op zijn beurt voor dat andere knooppunten binnen het associatief netwerken
geactiveerd worden. Zo kan een bepaalde gemoedstoestand stemmingscongruente
knooppunten primen of activeren. Dit mechanisme zorgt ervoor dat emotionele
toestanden cognitieve processen kunnen beïnvloeden. Bower voorspelt dat, door de
activatie van een associatief netwerk, er een stemmingscongruente aandachtsbias zal
optreden. Daarnaast voorspelt deze theorie ook een negatieve interpretatiebias door te
stellen dat in ambigue situaties de kans groter is dat de interpretatie zal gegenereerd
worden die congruent is met het geactiveerde (stemmingscongruente) geheugennetwerk.
Een theorie die verder bouwt op het idee van associatieve netwerken is deze van Ingram
(1984), hij legt vooral de nadruk op elaboratieve en geheugenprocessen. Zijn theorie stelt
dat de mate van elaboratie van informatie uit de omgeving bepaald wordt door de
3
gelijkenis ervan met de huidige cognitieve inhouden bij het individu. Voor depressieve
personen betekent dit dat zij vooral informatie zullen elaboreren die gelijkenissen
vertoont met hun depressieve cognities. Depressieve symptomen resulteren volgens deze
theorie uit de activatie van depressieve geheugennetwerken. Het niveau van activatie van
deze netwerken wordt bepaald door het gewicht of de waarde die een persoon hecht aan
negatieve gebeurtenissen (i.e. de interpretatie). Aangezien binnenkomende informatie
enkel verder verwerkt wordt wanneer zij overeenkomt met de huidige cognitieve inhoud
van een individu, leidt activatie van een depressief geheugennetwerk op zijn beurt tot een
vertekende elaboratie van negatief materiaal. Door deze depressieve stijl van
informatieverwerking heeft het depressieve individu meer negatieve zelf-relevante
informatie ter beschikking, wat de depressie in stand kan houden of verergeren. Het
hebben van een groot depressief geheugennetwerk kan ook een kwetsbaarheidsfactor
vormen voor toekomstige depressieve episodes, aangezien het de kans vergroot dat
gebeurtenissen negatief geïnterpreteerd worden.
De theorie van Williams et al. (1997) stelt, net als de theorie van Ingram (1984),
dat er bij depressie negatieve biases zijn in elaboratie. In tegenstelling tot de theorie van
Beck voorspelt deze theorie echter geen priming processen van aandacht en geheugen
(Clark et al., 1999). Wanneer depressieve personen ambigue situaties sneller negatief
interpreteren, is dit volgens deze theorie het resultaat van een vertekende elaboratie,
eerder dan van priming. Door een vertekende elaboratie worden gebeurtenissen op zulke
manier geëncodeerd in het geheugen, dat men bij het ophalen van herinneringen een
voorkeur zal tonen voor negatief materiaal. Deze strategische elaboratie zorgt dus voor
een verbeterd expliciet geheugen voor negatief materiaal. Bovendien kunnen deze
negatieve elaboraties dienen als mnemotechnische cues op een later tijdstip.
Sommige onderzoekers zijn gaan zoeken naar mechanismen die een invloed
hebben op vertekeningen op verschillende niveaus van de informatieverwerking.
Joormann, Yoon en Zetsche (2007) stellen cognitieve controle voor als mechanisme ter
verklaring van aandachts-, interpretatie- en geheugenbias. Bij een gebrek aan cognitieve
inhibitie komt er teveel negatieve irrelevante informatie binnen in het werkgeheugen en
heeft men moeite om deze informatie terug te verwijderen. Als gevolg hiervan worden er
verbanden tussen relevante en irrelevante informatie gevormd en opgeslagen in het lange
termijn geheugen. Dit leidt tot een trage en minder accurate herinnering van relevante
4
informatie en een verbeterde herinnering voor negatieve irrelevante informatie. Deze
theorie stelt dat een tekort aan cognitieve inhibitie bij depressie kan leiden tot
moeilijkheden bij het losmaken van de aandacht van negatieve informatie. Hierdoor gaat
men de negatieve informatie grondiger verwerken en vergroot de kans op negatieve
interpretaties (Joormann & D’Avanzato, 2010). De negatieve elaboraties worden
opgeslagen in het lange-termijn geheugen, wat leidt tot een geheugenbias. Deze
geheugenbiases kunnen op hun beurt de interpretaties van mensen beïnvloeden en hun
aandacht richten naar specifieke aspecten van een situatie (Joormann & D’Avanzato,
2010).
Emotioneel Vertekende Cognitieve Processen
Cognitieve verklaringen voor depressie leren ons dat emotionele vertekeningen in
aandachts- en interpretatieprocessen van cruciaal belang zouden zijn bij het begrijpen van
het ontstaan, in stand houden, en herval van depressie. Deze depressiemodellen hebben
ook een enorme hoeveelheid aan studies gegenereerd die de rol van aandacht en
interpretatie bij depressie empirisch hebben getoetst.
Aandachtsbias. Aangezien de omgeving steeds meer informatie biedt dan wat
verwerkt kan worden, zijn mensen genoodzaakt om hierin een selectie te maken.
Aandachtsmechanismen zijn geëvolueerd uit de noodzaak om uit deze hoeveelheid
informatie datgene te filteren wat het meest relevant is voor de doelen en gedragingen
van het organisme (Pashler, Johnston, & Ruthruff, 2001). Bij depressie zou
aandachtstoewijzing selectief vertekend zijn voor negatieve informatie (Clark et al.,
1999). Een meta-analyse van Peckham, McHugh en Otto (2010) biedt ondersteuning voor
deze hypothese. Zij vonden in hun analyse een significant grotere aandachtsbias voor
negatieve informatie bij depressieve personen in vergelijking met personen zonder een
depressie. De effectgrootte was gemiddeld wanneer aandachtsbias gemeten werd met de
dot-probe taak en kleiner wanneer ze gemeten werd aan de hand van de emotionele Stroop
taak. In hun review van de aandachtsliteratuur merkten Mogg en Bradley (2005) op dat
aandachtsbias bij depressie enkel onder specifieke omstandigheden optreedt. Zij vonden
dat aandachtsbias bij klinische depressie vooral voorkwam bij negatieve, zelf-relevante
talige stimuli die aangeboden werden op een manier die uitgebreide elaboratie toelaat of
vergemakkelijkt, zoals een relatief lange stimulus aanbieding of wanneer het negatief
zelf-concept geprimed wordt. Het lijkt dus dat depressieve personen, eens negatieve
5