Table Of Contentmojemu Ojcu, Konstantemu
—najlepszemu Tacie
H I S T O R Y C Z N E B I T W Y
JAKUB POLIT
CHINY 1946-1949
BELLONA
Warszawa
Chengzhe weiwang, baizhe weikou
„Zwycięzca jest królem, pokonany bandytą”
(przysłowie chińskie)
WSTĘP
Chińska wojna domowa w latach 1946-1949 zmieniła
losy świata. Przesądziła o przebiegu zimnej wojny, której
niemal wszystkie „gorące” starcia odbyły się w Azji.
Bez zwycięstwa komunistów chińskich nie doszłoby
nigdy do wybuchu wojny koreańskiej (1950-1953) z jej
złowrogimi, ciążącymi do dziś konsekwencjami. Na
pewno nie triumfowaliby też komuniści wietnamscy,
których sukces miał nie tylko upokorzyć amerykańskie
supermocarstwo, ale doprowadzić do podboju całych
Indochin i ustanowienia w Kambodży najbardziej to
talitarnego reżimu w dziejach. Przy innym obrocie
wypadków na polach bitew Państwa Środka Stany Zje
dnoczone, nieszachowane przez azjatyckie państwa ko
munistyczne, mogłyby skupić się na Europie i — przy
współdziałaniu przyjaznych Ameryce Chin — znacznie
szybciej pokonać agresywny totalitaryzm sowiecki. W tych
warunkach, być może, nie przeżyłby on zbyt długo
swego współtwórcy, Stalina. O dalszych konsekwencjach
istnienia niekomunistycznych Chin historykowi trudno
nawet spekulować.
Chińczycy — rzecz paradoksalna — nie od razu zdali
sobie sprawę z konsekwencji zwycięstwa partii Mao
Zedonga. Dla większości z nich było ono tylko ostatnim
ogniwem w łańcuchu nieustannych walk, pustoszących
Państwo Środka od czasu upadku ostatniej dynastii cesar
skiej Qing w 1911 r. Straszliwie wyczerpani wojennym
koszmarem, łaknęli już tylko spokoju i oczekiwali go od
zwycięzców. Zawiedli się. W ciągu najbliższych trzydziestu
lat dziesiątki milionów Chińczyków zginęło z powodów
nienaturalnych — co przekraczało może trzykrotnie liczbę
ofiar straszliwej okupacji japońskiej. Nowi panowie Chin
podjęli próbę przenicowania całej tkanki społecznej i uni
cestwienia dotychczasowej kultury narodowej na skalę
nieznaną nawet w stalinowskim Związku Socjalistycznych
Republik Sowieckich (ZSRS). Wdali się też w konflikty
i utarczki graniczne z niemal wszystkimi sąsiadami. Osza
łamiający i budzący podziw rozwój gospodarczy współ
czesnych Chin nie powinien przesłaniać przyznawanej dziś
otwarcie w Pekinie prawdy, że pierwsze trzy dekady po
zakończeniu wojny domowej zostały pod tym względem
w ogromnej mierze zmarnowane. Szczególną zaś ironią
losu stał się fakt, że obecny rozwój Chińskiej Republiki
Ludowej (ChRL) został zainspirowany w ogromnej mierze
ekonomicznym sukcesem Republiki Chińskiej na Tajwanie
— państwa, którego władzę na kontynencie komuniści
całkowicie unicestwili.
Nie tylko triumf totalitaryzmu chińskiego jako taki, ale
i tempo jego osiągnięcia oraz rozmiary zaszokowały świat.
Ten, choć podzielony już zimną wojną, dość zgodnie uznał
cały fenomen za zwycięstwo „komunizmu światowego”,
symbolizowanego przez ZSRS i jego wodza Józefa Stalina.
Nie było to całkowitą nieprawdą, aczkolwiek władcy
Kremla szybko przelękli się rozmiarów sukcesu, pojmując,
że tort tych rozmiarów nie będzie łatwy do skonsumowania.
Przez pewien czas (także w Polsce) mówiono o obozie
socjalistycznym „ze Związkiem Sowieckim i Chińską
Republiką Ludową na czele”. Również na Zachodzie
mitologizowano chińskich komunistów, którzy nawet jako
demony zła (a raczej właśnie dlatego) wydawali się
olbrzymami. Zjawisku towarzyszyła, czerpiąca soki z go
ryczy zawodu, pogarda dla pokonanych. Zwyciężona w Chi
nach Chińska Partia Narodowa (Kuomintang, KMT) stała
się w „wolnym świecie” wcieleniem nieudolności, tchórzos
twa, sprzedajności i archaicznych poglądów politycznych
— czymś na kształt „zaplutego karła”, do jakiego porów
nano w zsowietyzowanej Polsce innego przegranego sprzy
mierzeńca Zachodu — Armię Krajową.
Ponieważ Mao Zedong zdołał się stopniowo rozprawić
z większością współautorów swego zwycięstwa z lat
czterdziestych, z biegiem lat triumf utożsamiono niemal
bez reszty z jego osobą. W strategii Mao wojskowi
i politolodzy doszukiwali się niedościgłego wzoru dla
„ludowej partyzantki” gromiącej lepiej zbrojne, ale po
zbawione żarliwej, rewolucyjnej motywacji oddziały regu
larne. Aksjomat, że chińska wojna domowa była chłopską
wojną partyzancką, na dobre zakorzenił się nie tylko
w komunistycznych podręcznikach. Pilnym naśladowaniem
maoistowskiego przykładu wyjaśniono sukcesy Algier
czyków z Frontu Wyzwolenia Narodowego i Wietnam
czyków z Vietcongu. Porażki (jak Che Guevary w Boliwii)
tłumaczono odejściem od genialnych wytycznych Mao.
Tego, że do Sajgonu wjechały czołgi, a nie żadni partyzanci
(którzy tak w Algierii, jak i w Wietnamie zostali roz
gromieni doszczętnie przez regularną armię), nie przy
jmowano do wiadomości. Nawet w opinii wrogów komuniz
mu (choćby Richarda Nixona) lata 1946-1949 ozdobiły
Mao laurami wielkiego stratega. W wodzu chińskich
marksistów widziano niedościgłego wykonawcę zaleceń
jego starożytnego rodaka i jednego z największych w dzie
jach teoretyków wojskowości, sławnego Sun Zi, choć Mao
zapewniał, że nawet nie przeczytał jego podstawowego
dzieła, Sztuki wojennej.
Wydane w Polsce prace o chińskiej wojnie domowej,
zresztą nader nieliczne i stanowiące część większych
całości, charakteryzowały się właśnie takim punktem
widzenia. Piszący te słowa, jak się łatwo zorientować, nie
podziela go. Nie znaczy to jednak, że utożsamia się
z opiniami zachodniej, przeważnie zresztą anglosaskiej
historiografii. Koncentrowała się ona głównie na roz
liczeniach z pokonanym w Chinach reżimem Kuomintangu,
wykazując jak bardzo jego przywódcy zirytowali i zawiedli
„wolny świat” ze Stanami Zjednoczonymi na czele. Przy
takim punkcie widzenia dramat Chińczyków schodził na
dalszy plan. Tymczasem wypadki lat 1946-1949 stanowiły
właśnie ich tragedię. Tragedię tak ogromną, że nawet po
sześćdziesięciu latach trudno spoglądać na nią beznamiętnie.
Największym i najbardziej decydującym rozdziałem tej
tragedii była kampania „Huai Hai”, zwana też od jej
decydującego starcia bitwą pod Xuzhou. Rozmiarami
(ponad milion walczących po obu stronach, nie wliczając
zbrojnej milicji), długością trwania i strategicznymi skut
kami w pełni zasługuje na miano jednej z największych
i najbardziej przełomowych starć XX w. Rozpoczęta
6 listopada 1948 r. i zakończona 10 stycznia roku następ
nego, początkowo pomyślana była przez komunistów jako
operacja mająca, przy zniszczeniu możliwie znacznych sił
przeciwnika, połączyć nacierające z północy armie z woj
skami walczącymi w prowincjach Shandong i Jiangsu.
W trakcie realizacji przekształciła się wszakże w udaną
próbę unicestwienia wszystkich wojsk Kuomintangu, ope
rujących na tym kluczowym terytorium. Ostatecznie czer
wona Chińska Armia Ludowo-Wyzwoleńcza (ChALW)
zniszczyła pięć nieprzyjacielskich grup armii, liczących
niemal pół miliona żołnierzy, zdobyła ogromne ilości broni
i amunicji oraz zajęła pozycje strategiczne faktycznie
przesądzające dalszy los wojny. Od czasu II wojny świato
wej nigdy nie zderzyły się ze sobą tak wielkie masy
ludzkie, nigdy konfrontacja nie była tak krwawa ani stawka
tak olbrzymia.
Niniejsza praca jest próbą przybliżenia polskiemu czytel
nikowi wydarzeń, których ogromny wpływ na bieg dziejów
jest dziś, wraz z rosnącą rolą Chin, postrzegany coraz
wyraźniej. Stanowi też próbę odpowiedzi na pytanie,
na ile dominująca w podręcznikach wizja chińskiej wojny
domowej jako walki samotnej chłopskiej armii ze wspie
ranym przez Amerykanów, uzbrojonym po zęby reżimem
odpowiada rzeczywistości. Przy jej lekturze warto pa
miętać, że występujące w tekście prowincje mają rozmiary
europejskich państw (na przykład Sichuan jest większy
od Francji), zaś Państwo Środka dorównuje rozmiarami
Europie.
Niestety, lektury książki nie ułatwi zastosowana oficjalna
transkrypcja nazw chińskich (pinyin), pozostająca w cał
kowitej sprzeczności z duchem języka polskiego. Jest ona
wszelako nieunikniona nie tylko dlatego, że Polska pod
pisała specjalne porozumienie zobowiązujące do jej stoso
wania. W realiach kurczącego się świata, w którym niejeden
czytelnik ma realne szanse na odwiedzenie Chin, pinyin
jest jedyną transkrypcją w alfabecie łacińskim występującą
w ChRL nie tylko w publikacjach, ale także na szyldach,
drogowskazach czy biletach lotniczych. W pracy, w której
czynnik geograficzny odgrywa niebagatelną rolę, zapis taki
umożliwia też lokalizację wymienianych w tekście obiektów
na współczesnych mapach. Jedyny wyjątek od tej reguły
będą stanowiły nazwy już zakorzenione w języku polskim,
a wiec Pekin (a nie Beijing), Szanghaj (zamiast Shanghai),
Nankin (zamiast Nanjing), Kanton (zamiast Guangzhou),
Hongkong (zamiast Xianggang) i mająca u nas długą
tradycję nazwa mandżurskiej stolicy Mukden, zapisywana
dziś w chińskim brzmieniu jako Shenyang. Z tego samego
powodu została pozostawiona nazwa Mandżuria, choć
Chińczycy mówią tylko o Północnym Wschodzie (Dong
Bei). Wreszcie nazwisko polityka, które w pinyinie zapisuje
się jak Jiang Jieshi, a w transkrypcji dawniej popularnej
w krajach anglosaskich jako Chiang Kai-shek, będzie
występowało w mającej w Polsce jeszcze przedwojenną
tradycję, choć mocno zniekształconej w stosunku do
oryginału formie Czang Kaj-szek.
Obie walczące w Chinach strony były wierne swym
ideałom. W ich imię podejmowały działania, które historyk
jest zobowiązany obiektywnie opisać. Obiektywizm nie
oznacza jednak traktowania wszystkich opisywanych po
czynań jako niemożliwych do oceny i przez to etycznie
neutralnych. Arystoteles, głoszący skądinąd sławną zasadę
„złotego środka”, napisał: „bo ci, którzy się nie gniewają
dlatego, dlaczego gniewać się należy, zdają się być głupi”1.
Słowa te nie straciły znaczenia nawet grubo po dwóch
tysiącleciach.
1 Arystoteles, Etyka nikomachejska, ks. IV, s. 160, w: Dzieła
wszystkie, tłum. D. Gromska, L. Regner, W. Wróblewski, t. V, Warszawa
2002.
WŁADZA WYRASTA Z LUFY KARABINU
U progu 1912 r. osłupiały świat dowiedział się o raptownej
przemianie Cesarstwa Chińskiego, najstarszej z istniejących
autokracji w najmłodszą na świecie republikę. Tej zdumie
wającej transformacji dokonał konspiracyjny, dotąd niele
galny KMT, na czele którego stał czterdziestopięcioletni
lekarz Sun Yatsen.
Zalążek partii Suna powstał jeszcze w 1894 r. jako
Stowarzyszenie Odrodzenia Chin (Xingzhonghui), które
wszczęło wiele anty cesarskich buntów na jego rodzinnym
Południu. W sierpniu 1905 r. Stowarzyszenie zostało połą
czone z dwoma mniejszymi organizacjami, tworząc luźną
konfederację znaną jako Chińska Liga Związkowa (Zhong-
guo Tongmenghui). Program miały stanowić sunowskie
Trzy Zasady Ludowe (san min zhuyi): „nacjonalizm”,
przez który rozumiano na razie nic więcej, jak pozbycie się
rządzących cesarstwem zdobywców mandżurskich, „suwe
renność ludu” zapowiadającą ustanowienie republiki i wre
szcie najbardziej nieokreślony „dobrobyt ludu”, później
interpretowany jako swoisty agrarny socjalizm. Z bez
granicznym optymizmem, właściwym wszystkim rewoluc
jonistom, wierzono, że program ten da się wprowadzić
w życie w ciągu ledwie trzyletniego, nadzwyczajnego
