BUCAK TATARLARI (1550-1700)

256 Pages·2010·8.93 MB·Turkish

BUCAK TATARLARI (1550-1700)
Alper BAŞER
Doktora Tezi
Danışman: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI
Eylül 2010
Afyonkarahisar
T.C.
AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
DOKTORA TEZİ

BUCAK TATARLARI (1550-1700)

Hazırlayan
Alper Başer

Danışman
Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI

AFYONKARAHİSAR 2010

ii
YEMİN METNİ

Doktora tezi olarak sunduğum “Bucak Tatarları (1550-1700)” adlı
çalışmanın, tarafımdan bilimsel ahlâk ve geleneklere aykırı düşecek bir yardıma
başvurmaksızın yazıldığını ve yararlandığım eserlerin Kaynakça’da gösterilen
eserlerden oluştuğunu, bunlara atıf yaparak yararlanmış olduğumu belirtir ve bunu
onurumla doğrularım.

14/09/2010

Alper BAŞER
iii
iv
DOKTORA TEZ ÖZETİ

BUCAK TATARLARI (1550-1700)

Alper BAŞER

AFYON KOCATEPE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TARİH ANABİLİM DALI
EYLÜL 2010

TEZ DANIŞMANI: Doç. Dr. H. Mustafa ERAVCI

Bucak Deşt-i Kıpçak’ın Karadeniz çevresindeki en uç noktalarından olup çok
sayıda Türk topluluğuna yurt olmuştur. Tatar toplulukların Bucak’a yerleşimi Altın
Orda Devleti zamanında başlamış ama Osmanlı Devleti zamanında daha kalıcı
olmuştur. 1550’li yıllardan itibaren bozkır coğrafyasında yaşanan kıtlık ve iç
çatışmalar nedeniyle bölgeye çok sayıda Tatar gelip yerleşmiştir. 1550-1600 yılları
arasında bölgede Kazak olarak nitelenen Tatar Ağaları faaliyet gösterirken, 1600-
1637 arasında Mansuroğulları ve beyleri Kantemir Mirza etkili olmuştur. 1665
yılında Ormembedoğlu ve Orakoğlu gibi Nogay Tatarı kabilelerinin bölgeye göç
etmeleri ile Tatar nüfusun etkinliği artmıştır. Bucak havalisine gelen Tatarlar iktisadi
ve askeri olarak Osmanlı Devleti’ne büyük katkılarda bulunmuşlardır.

Anahtar Kelimeler: Bucak, Tatar, Nogay, Kantemir Mirza.
v
ABSTRACT

BUDJAK TATARS (1550-1700)

Alper BAŞER

AFYON KOCATEPE UNIVERSITY
THE INSTITUTE OF SOCIAL SCIENCES
DEPARTMENT OF HISTORY
SEPTEMBER 2010

Advisor: Assoc. Prof. Dr. H. Mustafa ERAVCI

Budjak is at the edge of Wild Step in the Black Sea region and has been home
to different Turkish societies. Inhabitation of Tatar societies began with the Golden
Horde in the Budjak and has been consistent in the Ottoman period. After 1550 many
Tatars came to region because of the famine and internal conflicts in the Wild Steppe
geography. In the years between 1550-1600 Tatar Aghas defined as cossack were
active in the region, between 1600-1637 bey of Mansuroğulları Kantemir Mirza was
active in the region. The influence of Tatar population increased with the migration
of Nogai clans to the region in 1665. Tatars who came to Budjak region has given
important military and economic additions to Ottoman State.

Key Words: Budjak, Tatar, Nogai, Kantemir Mirza.
vi
ÖNSÖZ
Bucak step bölgesinin Avrupa’daki son noktası olup tarih boyunca çok sayıda
Türk topluluğuna vatan olmuştur. Bucak bölgesinde dikkat çeken Türk
topluluklarından birisi de Tatarlar’dır. Altın Orda Devleti’nin bölgeye hâkim
oluşundan Osmanlı Devleti’nin bölgeden çekişilişine kadar Tatarlar sürekli olarak
Bucak bölgesinde bulunan etnik unsurlar arasında yer almışlardır. Bucak bölgesi ile
Tatarların ilişkisi Osmanlı Devleti zamanında özel bir nitelik göstermiş ve bozkır
gelenekleri ile merkezi hükümet anlayışı karşı karşıya gelmiştir.
Doktora tezimizde Tatar toplulukların Bucak bölgesi ile ilişkilerinin 1550-
1700 yılları arasındaki dönemi incelenmeye çalışılmıştır. Birinci bölümde 1550-1600
yılları arasında bölgede Tatar topluluğunun oluşumu, nitelikleri tespit edilmeye
çalışılırken ikinci bölümde Bucak bölgesindeki Tatar toplulukların 1606-1637 yılları
arasında lideri olmayı başaran Kantemir Mirza ve O’nun Osmanlı Devleti ile Kırım,
Lehistan arasındaki ilişkilerdeki konumu incelenmeye çalışılmıştır. Üçüncü bölümde
Bucak bölgesine Orakoğlu, Mamayoğlu, Ormembedoğlu gibi Nogay kabilelerin göç
edişi, Kırım Hanlığı’nın bu göçlere karşı tepkileri üzerinde durulmuştur. Her üç
bölümde de Tatarların siyasi faaliyetlerini tespite gayret gösterilmiştir. Tezimizin son
bölümünde ise Bucak havalisine göç eden Tatarların iktisadi, içtimai ve idari
yapılanması üzerinde durulmuştur.
Bu çalışmanın gerçekleştirilmesi sürecinde yardım ve desteklerini
esirgemeyen herkese teşekkür ederim. Bu isimlerden Fransızca makalelerin çevirisi
ve yorumunda yardımcı olan Uşak Üniversitesi öğretim üyelerinden Yard. Doç. Dr.
Kaya Bayraktar, Yard. Doç. Dr. Hasan Kara, Yard. Doç. Dr. Zahid Yıldırım;
Lehçeden çevirileri gerçekleştiren ve Rusça metinlerde daima yardımcı olan Afyon
Kocatepe Üniversitesi’nden öğretim görevlisi Öğr. Grv. Dr. Niare Kurtbelalova’ya,
Farsça metinlerde gördüğü bilgileri ileten Araştıma Görevlisi Gülay Çınar’a, arşiv
belgelerinde takıldığımız konularda yardımlarını esirgemeyen Okutman Mustafa
Karazeybek’e, teknik konularda yardımcı olan Afyon Kocatepe Üniversitesi öğretim
üyelerinden Yard. Doç. Dr. Özgür Ay’a, haritalarda yardımcı olan Araştırma
Görevlileri Hasan Hüseyin Yılmaz ile Muhammed Bahadır’a, kaynak temini
konusunda her türlü yardımını gördüğüm, Tatar kimliği konusunda önerilerini
vii
aldığım Bilkent Üniversitesi öğretim üyesi Doç. Dr. Hakan Kırımlı’ya yine kaynak
temini ve tavsiyeleri ile yardımcı olan Sakarya Üniversitesi öğretim üyelerinden
Prof. Dr. Yücel Öztürk’e, bu konuyu seçmemde yardımcı olan, önerileri ile konuyu
şekillendiren ve sürekli olarak destek veren danışmanım Doç. Dr. H. Mustafa Eravcı
ile her zaman yanımda olan aileme teşekkür ederim.
Alper Başer
Eylül 2010-Afyonkarahisar
viii
İÇİNDEKİLER

Sayfa
YEMİN METNİ……………………………………………………………... iii
TEZ JÜRİSİ KARARI VE ENSTİTÜ ONAYI…………………………….
iv
ÖZET………………………………………………………………………….
v
ABSTRACT…………………………………………………………………..
vi
ÖNSÖZ………………………………………………………………………..
vii
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………
ix
KISALTMALAR DİZİNİ…………………………………………………...
xııı
GİRİŞ…………………………………………………………………………
1
BİRİNCİ BÖLÜM
BUCAK HAVALİSİNDE TATAR VARLIĞININ OLUŞUMU (1550-1600)
1. ALTIN ORDA DEVLETİ HÂKİMİYETİNE KADAR BUCAK
BÖLGESİNDE TÜRK TOPLULUKLARI……………………………...
11
2. BUCAK BÖLGESİNDE ALTIN ORDA DEVLETİ HÂKİMİYETİ…..
14
3. BUCAK BÖLGESİNİN OSMANLI KONTROLÜ ALTINA GİRİŞİ
(1484-1550)………………………………………………………………...
16
4. BUCAK BÖLGESİNE TATARLARIN DÖNÜŞÜ (1484-1550)……......
19
5. 1550-1600 BUCAK BÖLGESİNE TATAR GÖÇÜ………......................
23
6. TAHRİR DEFTERLERİNE GÖRE BUCAK BÖLGESİNDE TATAR
VARLIĞI…………………………………………………………..............
27
7. 1550-1600 YILLARI ARASINDA BUCAK BÖLGESİNİ 44
ix
ETKİLEYEN SİYASİ OLAYLAR VE BUCAK TATARLARI’NA
ETKİLERİ………………………………………………………………...
8. GAZİ GİRAY DÖNEMİNDE KIRIM HANLIĞI’NIN GÜNEYDOĞU
AVRUPA’DA ETKİNLİK KAZANMA ÇABALARI VE BUCAK
BÖLGESİ…………………………………………………………………
57
9. BUCAK BÖLGESİNDEKİ TATARLARIN FAALİYETLERİ (1550-
1600)………………………………………………………………………..
59
10. 1500-1600 YILLARI ARASINDA BUCAK TATARLARI’NA
GENEL BAKIŞ……....................................................................................
68
İKİNCİ BÖLÜM
BUCAK TATARLARI (KANTEMİR ÇAĞI 1600-1637)

1. BUCAK BÖLGESİNE YENİ TATAR GÖÇLERİ VE KANTEMİR
MİRZA’NIN BUCAK BÖLGESİNE GELİŞİ…………………………..
76
2. HOTİN SAVAŞI’NA KADAR KANTEMİR MİRZA VE BUCAK
TATARLARI’NIN FAALİYETLERİ…………………………………...
81
3. HOTİN SAVAŞI’NDA BUCAK TATARLARI VE KANTEMİR
MİRZA’NIN ROLÜ ...................................................................................
90
4. HOTİN SAVAŞI’NDAN KIRIM İSYANINA KADAR BUCAK
TATARLARI……………………………………………………………...
97
5. KIRIM İSYANI VE KANTEMİR MİRZA (1623-1628)………………..
101
6. KANTEMİR ÇAĞI’NIN SONU (1629-1637)……………………………
116
7. BUCAK TATARLARI TARİHİNDE KANTEMİR MİRZA VE
BUCAK TATARLARI İLE TEMEL PROBLEMATİKLER………….
125
x