Table Of Content1> 5
fr 31 BtBLJOTEKA NARODOWA Serja I
DUGOSZ
JAN
Bitwa Grunwaldzka
(z Historji Polski)
opracowa
DBROWSKI
Dr JAN
profesor Uniwersytetu Jagiell.
-^Mi:^rWf
KRAKÓW
NAKADEM KRAKOWSKIEJ SPÓKI WYDAWNICZEJ
pi
3)^
st'
Czcionkami drukarni literackiej w krakowie (jagiello.^ska lUj,
POD ZARZDEM L. K. GÓRSKIEGO.
WSTP
DZIEJOPISARSTV(^0 REDNIOWIECZNE
Rozwój dziejopisarstwa w wiekachrednich.Upadek
wiata staroytnego sprowadzi cofnicie si kultury wstecz,
niejednokrotnie za zanik szeregu jej objawów. Szczególnie
dotkliwie odbijao si to na kulturze umysowej. Okres nast-
pujcy po upadku pastwa zachodnio-rzymskiego, w szczególnoci
za wiek VII po Chrystusie, s chwilami krytycznemi, które
znamionuj upadek nietylko nauki, ale i owiaty: ciemnota za-
legaa zachód Europy. Zwolna dopiero, w czasach Karolingów,
zaczyna si praca nad odrodzeniem kultury umysowej, lecz
w formach o wiele sabszych, o wiele prymitywniejszych od
wietnych wzorów rzymskich. Wród ogólnego upadku kultury
umysowej smutnym take musia by los dziejopisarstwa. Dziea
historyków rzymskich poszy w zapomnienie, nie mogy suy
nawet za wzór co do formy, treci czy konstrukcji dla ich
redniowiecznych nastpców, stawiajcych jakby po omacku
pierwsze kroki na niwie dawniej tak doskonale uprawianej,
a teraz zapuszczonej. Poniewa jedynym czynnikiem, obznajo-
mionym z nauk, a w pierwszym rzdzie z pismem, pozostao,
z rzadkeimi wyjtkami, w krajach zachodniej i rodkowej Europy
na dugie wieki duchowiestwo, przeto w jego rkach spoczo
take dziejopisarstwo. Wycisno to na jego rozwoju pewne
specjalne cechy zarówno pod wzgldem zewntrznym, jak i we-
wntrznym. Jzykiem historyków staa si w tych warunkach,
1*
rzecz prosta, acina, panujca w ich dzieach a po schyek
redniowiecza, kiedy to zcczy j wypiera jzyki narodowe.
Dziea historyczne tworzy si te niejednokrotnie, zwaszcza
we wczeniejszem redniowieczu, w zastosowaniu do prakty-
cznych potrzeb Kocioa lub te w zwizku z pewnemi jego
urzdzeniami. Kocielny punkt widzenia jest te miarodajnym
przy ocenie wypadków.
Praktyczne cele byy te miarodajnymi przy powstaniu
najpierwotniejszych podów dziejopisarstwa redniowiecznego, do
którycWh zaliczamy kalendarze, spisy zmarych (nekrologi) i rocz-
niki. klasztorach i kocioach wieckich notowano skrztnie
imiona i daty mierci dobrodziejów danego kocioa, zazwyczaj
na kartach kalendarza, pod odpowiednimi dniami i miesicami,
celem odprawiania modów za ich dusze w rocznic mierci.
Poniewa byy nimi bardzo czsto wybitne osobistoci tych
czasów, monarchowie, dostojnicy wieccy i duchowni, nekro-
logi i kalendarze s nieraz jedynemi ródami, wiadcz-
cemi nietylko o ich czynach, ale nierzadko i o samem istnieniu.
Z biegiem czasu poczto w kalendarzach notowa te i inne
wypadki doniolejsze, dotykajce mniej lub wicej interesów
odnonej instytucji kocielnej.
Analogicznie powstaway take roczniki. Podstaw,
kanw niejako dla nich, byway pocztkowo t. zw. tablice
suce
paschalne, do obliczenia terminów Wielkiejnocy. Naj-
czciej posugiwano si tu prac anglosaskiego mnicha, Bedy,
yjcego w wieku VIII, którWy obliczy je a po rok 1063,
i posuwano je póniej dalej. miar wolnego miejsca na per-
gaminie zapisywano obok kadego roku waniejsze wypadki,
jakie si w roku zdarzyy: mier monarchów, papiey, biskupów,
kanoników, jeli to bya kollegjata, przeoonych, jeli to by
klasztor. Zniszczenie woci, nalecych do kocioa, grad lub
powód, bitwa stoczona w pobliu, sowem, to, co dotykao bez-
porednio piszcego, notowano w roczniku, powstajcym w ten
sposób zwolna, rok za rokiem. Za to doniolejsze znacznie wy-
padki, lece poza horyzontem rocznikarza, nie znajduj nieraz
w roczniku adnego oddwiku. Tre roczników jest uboga,
forma bardzo lakoniczna. Wiadomoci podaj one w krótkich
zdaniach, z paru wyrazów zoonych. Trzymaj si te, z na-
tury rzeczy, cisego porzdku chronologicznego. Za idealny
rocznik redniowieczny uwaa naley taki, w którym wspó-
czenie pod kadym rokiem zapisywane s biece wypadki.
e
Zdarza si atoli czsto, nowo powstajce klasztory, nowo
zaoone kapituy, pragnc posiada wasne ródo wiadomoci
historycznych, przepisuj jaki istniejcy rocznik, n. p. rocznik
klasztoru macierzystego, i nastpnie posuwaj go ju same dalej.
Rzecz prosta, i przy przepisywaniu zachodz czsto omyki
i nieporozWumienia, zmniejszajce warto tej pochodnej czci
rocznika. ten sposób za powstaj przez coraz to nowe roz-
gazienia si caej rodziny-roczników, wywodzce si od jednego
wspólnego pnia.
Kroniki s ju rezultatem ogólnego podnoszenia si
W
poziomu kultury literackiej w cigu redniowiecza. przeci-
wiestwie do roczników, obszerniejsze tak co do treci, jak i co
do formy, trac one zWolna, w miar rozwoju dziejopisarstwa,
charakter cile opowiadajcy, zbliaj si do pragmatycznego
sposobu pisania dziejów, wyrobionego przez szereg historyków
staroytnych. Kronikarz chce nietylko opowiedzie zdarzenia,
ale je take objani, chce niejednokrotnie da z dziejów prak-
tyczn nauk dla wspóczesnych i potomnych. Ten dydaktyczny
cel wpywa rzecz prosta nietylko na sposób przedstawienia, ale
i na dobórSfaktów. Zakres, jaki obejmuj kroniki, bywa bardzo
rozmaity. kroniki poszczególnych klasztorów,biskupstwimiast,
wplatajce zreszt nieraz w swe opowiadanie fakty ogólnego
znaczenia. Inni kronikarze stawiaj sobie za zadanie opowia-
danie dziejów pewnego kraju lub panujcego, czego jednake
s
nie trzeba utosamia z biografj; wreszcie t. zw. krocnizki
wiata, majce na celu obj dzieje powszechne. Niewielka
tylko kronik opowiada wypadki wspóczesne yciu ich autora.
Najczciej cofaj si one o cae wieki wstecz, opowiadajc
bd bd
wypadki dawniejsze na podstawie tradycji ustnej,
te dawniejszych róde, kronik i roczników, które czsto
dosownie si przepisuje. Porównanie tekstów umoliwia nam
tu nieraz stwierdzenie, skd czerpa autor swe wiadomoci
o czasach dawniejszych, decydujce o wartoci jego informacyj
dla nauki. ga
Osobn dziejopisarstwa redniowiecznego stanowi
yciorysy. Rzadko kiedy przedmiotem ich s ludzie wieccy,
najczciej duchowni, zwaszcza za znani ze witobliwego ycia,
lub wici. Literatura tych t. zw. ywotów witych jest w^e
wszystkich krajach bardzo obfit, cho nie zawsze wartociow
e
ze wzgldu na to, powstaway nieraz bardzo póno po opi-
sywanych przez si wypadkach, najczciej na podstawie opo-
wiada ustnych, i kad gówny nacisk na stron umoralniajc,
opisy cudów, wypadki za dziejowego znaczenia opowiadaj
tylko przygodnie a rzadko wiernie. Autobiografje i pamitniki
nale w wiekach rednich do rzadkoci i zjawiaj si dopiero
u ich schyku, jako zwiastuny odrodzenia.
Dziejopisarstwo polskie przed Dugoszem. I u nas,
podobnie jak za granic, dziejopisarstwo redniowieczne rozpo-
czynaj roczniki. Wzory przejmowano tu od obcych, naj-
czciej z ssiednich Niemiec, skd czerpano te nieraz odpisy
istniejcych ju roczników, aby je dalej rozwija. Prace te nad
najstarszemi rocznikami polskiemi podjto w cigu pierwszych
lat kilkudziesiciu po przyjciu chrzecijastwa. Odtd roczni-
karstwo nasze rozwija si coraz pomylniej, stanowic dla nie-
których zwaszcza epok jedyne róda historyczne. Roczniki,
powstaj w klasztorach i kapituach, we wszystkich czciach
Pnoalsckzie,lei,znparjzceecnhnoiwejasyzysmizdnoicnha,skzaypcihtcuzlansyómwrowczdniokizenmakcrzanekjowislokciim.
Do tej samej kategorji róde nale równie zapiski w kalen-
darzach (n. p. kalendarz krakowski), nekrologi oraz katalogi
biskupów, prowadzone we wszystkich prawie stolicach biskupich
w
Polsce.
Dugo wypadao czeka na powstanie kronik polskich.
Pierwsza kronika, w Polsce napisana, wysza te z pod pióra
pisarza obcego, a powstaa w pocztkach XII wieku. Jest to
kronika t. zw. Galla. Autor jej, nieznany nam z imienia,
nie by Polakiem; duchowny, obcy, zdaje si romaskiego po-
n
chodzenia^ przebywa dworze Bolesawa Krzywoustego i aeby
