BİR TASAVVUF KLASİĞİ OLARAK MAHMÛD ŞEBÜSTERÎ'NİN GÜLŞEN-İ RÂZ MESNEVÎSİ ...

500 Pages·2014·4.45 MB·Turkish

BİR TASAVVUF KLASİĞİ OLARAK
MAHMÛD ŞEBÜSTERÎ’NİN
GÜLŞEN-İ RÂZ MESNEVÎSİ

Muammer CENGİZ

Doktora Tezi
Temel İslâm Bilimleri Anabilim Dalı
Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU
2014
Her Hakkı Saklıdır
T.C
ATATÜRK ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENTİTÜSÜ
TEMEL İSLÂM BİLİMLERİ ANABİLİM DALI

Muammer CENGİZ

BİR TASAVVUF KLASİĞİ OLARAK MAHMÛD ŞEBÜSTERÎ’NİN
GÜLŞEN-İ RÂZ MESNEVÎSİ

DOKTORA TEZİ

TEZ YÖNETİCİSİ
Prof. Dr. Cengiz GÜNDOĞDU

ERZURUM - 2014

I

İÇİNDEKİLER

ÖZET............................................................................................................................ VII
ABSTRACT ............................................................................................................... VIII
TABLOLAR DİZİNİ ....................................................................................................IX
ÖNSÖZ ............................................................................................................................ X
KISALTMALAR DİZİNİ ........................................................................................ XIII
GİRİŞ ............................................................................................................................... 1
I. KAYNAKLARIN DEĞERLENDİRİLMESİ....................................................... 1
II. ÇALIŞMANIN HEDEF, KAPSAM ve METODU ............................................. 7

BİRİNCİ BÖLÜM
MAHMÛD ŞEBÜSTERÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM, HAYÂTI, ŞAHSİYETİ VE
ESERLERİ
1.1. ŞEBÜSTERÎ’NİN YAŞADIĞI DÖNEM ......................................................... 11
1.1.1. Siyâsî, Dînî ve Kültürel Durum ................................................................ 11
1.1.2. Tasavvufî Hayat ve Sûfîler ........................................................................ 17
1.2. HAYÂTI ............................................................................................................. 23
1.2.1. Doğum Tarihi, Künyesi, Nisbesi ve Âilesi ............................................... 24
1.2.2. Mürşidleri ................................................................................................... 25
1.2.3.1. Emînüddîn Tebrîzî ............................................................................. 25
1.2.3.2. Bahâeddin Yâkūb-ı Tebrîzî ............................................................... 27
1.2.3. İlmî, Edebî ve Tasavvufî Şahsiyeti ........................................................... 28
1.2.2.1. İlmî Şahsiyeti ...................................................................................... 29
1.2.2.2 Edebi Şahsiyeti .................................................................................... 30
1.2.2.3. Tasavvufî Şahsiyeti ............................................................................ 32
1.2.4. Mezhebi ....................................................................................................... 37
1.2.5. Vefâtı ........................................................................................................... 38
1.3. ESERLERİ ......................................................................................................... 38
1.3.1. Şebüsterî’ye Âidiyeti Kesin Olan Eserler ................................................ 39
1.3.1.1. Saâdetnâme ......................................................................................... 39
1.3.1.2. Hakku’l-Yakîn fî Ma‘rifeti Rabbi’l-Âlemîn .................................... 41
II

1.3.1.3. Tercüme-i Minhâcu’l-Âbidîn ............................................................ 42
1.3.2. Şebüsterî’ye Nisbet Edilen Eserler ........................................................... 43
1.3.2.1. Mir’âtu’l-Muhakkikîn ....................................................................... 43
1.3.2.2. Merâtibu’l-Ârifîn ............................................................................... 44
1.3.2.3. Şâhid-nâme ......................................................................................... 44
1.3.2.4. Kenzü’l-Hakāik .................................................................................. 45
1.3.2.5. ed-Dürretü'l-Meknûne ve'l-Kasîdetü'l-Meymûne .......................... 45

İKİNCİ BÖLÜM
MANZUM BİR TASAVVUF KLASİĞİ OLARAK GÜLŞEN-İ RÂZ
2.1. GÜLŞEN-İ RÂZ’IN TASAVVUF KLASİĞİ OLARAK
NİTELENMESİNİN GEREKÇESİ ........................................................................ 47
2.2. GÜLŞEN-İ RÂZ HAKKINDA TANITICI BİLGİLER ................................ 55
2.2.1. Esere Gülşen-i Râz İsminin Verilmesi ..................................................... 55
2.2.2. Yazılış Süreci ve Gerekçesi ....................................................................... 57
2.2.3. Emîr Hüseynî ve Soruları ......................................................................... 61
2.2.3.1. Emîr Hüseynî’nin Kimliği ................................................................. 61
2.2.3.2. Emîr Hüseynî’nin Soruları................................................................ 64
2.2.4. Muhtevâsı, Üslûbu ve Şekil Özellikleri .................................................... 68
2.2.4.1. Muhtevâsı............................................................................................ 68
2.2.4.2. Üslûbu ................................................................................................. 70
2.2.4.3. Şekil Özellikleri .................................................................................. 73
2.2.5. Kaynakları .................................................................................................. 75
2.2.5.1. Gazzâlî ................................................................................................. 80
2.2.5.2. Ferîdüddîn Attâr ................................................................................ 81
2.2.5.3. İbnü’l-Arabî........................................................................................ 82
2.2.5.4. Mevlânâ ............................................................................................... 87
2.2.6. Neşirleri ...................................................................................................... 88
2.2.7. Tercümeleri ................................................................................................ 90
2.2.8. Nazîreleri .................................................................................................... 92
2.2.9. Tesirleri ....................................................................................................... 93
2.3. GÜLŞEN-İ RÂZ’IN ŞERHLERİ ................................................................... 101
III

2.3.1. Tasavvufî Şerh Geleneği İçinde Gülşen-i Râz’ın Yeri .......................... 101
2.3.2. Gülşen-i Râz Şerhleri .............................................................................. 107
2.3.2.1. Klasikleşmiş Bir Şerh: Mefâtîhu’l-İ‘câz fî Şerh-i Gülşen-i Râz .. 108
2.3.2.2. Mefâtîhu’l-i‘câz Doğrultusunda Yapılan Şerhler ......................... 112
2.3.2.2.1. Cemâleddin Hulvî, Câm-ı Dilnüvâz ........................................ 113
2.3.2.2.2. Mehmed Kemâleddîn Harîrizâde, Rûşen-i Dilnüvâz ............ 114
2.3.2.2.3. Hüseyin Bey, Şerh-i Gülşen-i Râz ............................................ 114
2.3.2.2.4. Ahmed Avni Konuk, Şerh-i Gülşen-i Râz ............................... 115
2.3.2.2.5. Töre Ahmed Nazmî, Şerh ve Terceme-i Gülşen-i Râz ............ 116
2.3.2.2.6. Feyz-i Kâşânî, Risâle-i Mişvâk ................................................. 116
2.3.2.3. Anadolu’da Kaleme Alınan Müstakil Şerhler ............................... 117
2.3.2.3.1. Elvân-ı Şîrâzî, Gülşen-i Râz Tercümesi ................................... 117
2.3.2.3.2. Ahmed b. Mûsâ, Şerh-i Gülşen-i Râz ...................................... 120
2.3.2.3.3. Ahmed İlâhî, Şakāyiku’l-Hakâyik li-Sultâni’l-Halâyık .......... 120
2.3.2.3.4. Seyyid Ahmed Kırîmî, Gülzâr-ı Demsâz der Şerh-i Gülşen-i
Râz .............................................................................................................. 121
2.3.2.3.5. Hüsâmeddin Bitlîsî, Şerh-i Gülşen-i Râz ............................... 122
2.3.2.3.6. Ni‘metullâh b. Mahmûd en-Nahcuvânî, Şerh-i Gülşen-i
Râz .............................................................................................................. 123
2.3.2.3.7. Muzafferuddîn Şîrâzî, Şerh-i Gülşen-i Râz ............................ 124
2.3.2.3.8. Rıza Tevfik, Gülşen-i Râz Hakkında Tetebbuât-ı Felsefiyye.. 125
2.3.2.3.9. Abdülbâkî Gölpınarlı, Gülşen-i Râz Şerhi ............................. 126
2.3.2.4. İran’da Kaleme Alınan Müstakil Şerhler ...................................... 126
2.3.2.4.1. Saînüddin Ali Türke İsfahânî, Şerh-i Gülşen-i Râz ............... 127
2.3.2.4.2. Şucâuddîn Kemâl Kürbâlî, Hadîkatü’l-Maârif ...................... 127
2.3.2.4.3. Mevlânâ Şâh Mahmûd Dâî Şîrâzî, Nesâim-i Gülşen ............. 129
2.3.2.4.4. Abdü’l-Hak Erdebilî, Şerh-i Gülşen-i Râz ............................. 129
2.3.2.4.5. İbrâhim Sebzevârî, Şerh-i Gülşen-i Râz ................................. 131
2.3.2.5. Şârihi Meçhul Olan Şerhler ............................................................ 132
2.3.2.6. Nüshasına Rastlanılmayan ve Nispeti Problemli Şerhler ............ 133
2.3.2.7. Beyit Şerhleri .................................................................................... 135
IV

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
GÜLŞEN-İ RÂZ’IN TASAVVUFÎ MUHTEVÂSI
3.1. VÜCÛDUN BİRLİĞİ (VAHDET-İ VÜCÛD) .................................................. 137
3.1.1. Temel Kavramlarıyla Vahdet-i Vücûd ....................................................... 142
3.1.1.1. Hakîkat-i Muhammediyye ................................................................... 143
3.1.1.2. A‘yân-ı Sâbite ........................................................................................ 146
3.1.1.3. Vücûd-Adem ......................................................................................... 150
3.1.1.4. Nur-Zulmet ............................................................................................ 153
3.1.1.5. Cüz-Kül .................................................................................................. 158
3.1.1.6. Vahdet-Kesret ....................................................................................... 162
3.1.1.7. Vehim ve Hayal ..................................................................................... 169
3.1.1.8. Kün Emri ve Nefes-i Rahmânî............................................................. 177
3.1.1.9. Tecellî ve Şiddet-i Zuhûr ...................................................................... 181
3.1.1.10. Halk-ı Cedîd ve Teceddüd-i Taayyünât: Değişim ve Süreklilik ..... 186
3.1.2. Tevhîd’in İdrâki Açısından Vücûdun Birliği Bilinci................................. 194
3.1.2.1. Ben’in Hakîkatine Erme ...................................................................... 195
3.1.2.2. Hiçlikte Var Olma: Fakr ...................................................................... 199
3.1.2.3. Ene’l-Hak Sırrına Erme ....................................................................... 201
3.1.2.4. Vücûdda (Varlıkta) Hulûl ve İttihâdın Reddi .................................... 210
3.1.2.5. Mevhum Benliği Ezelî Benlik’te Fâni Kılma ..................................... 214
3.2. TEFEKKÜR ......................................................................................................... 216
3.2.1. Tefekkürün Esâsı: Bâtıl’dan/Kesret’ten Hakk’a/Vahdet’e Hareket ....... 223
3.2.2. Tefekkürün Konusu Olarak Âlem ve İnsan............................................... 224
3.2.3. Tefekkürün Âfâkî ve Enfüsî Boyutu ........................................................... 231
3.2.4. Tefekkürün Nihâyeti: Hayret ...................................................................... 236
3.3. MARİFETULLAH: ALLAH HAKKINDAKİ BİLGİ ..................................... 238
3.3.1. Ârif ve Ma‘rûf ............................................................................................... 240
3.3.2. İnsanın Ma’rifete İstidadı ............................................................................ 242
3.3.3. Tenzih ve Teşbih Arasında Tanrı Tasavvuru ............................................ 251
3.3.4. Marifete Ermenin Yolları ............................................................................ 255
3.3.4.1. İlâhî Te’yîd ............................................................................................ 255
3.3.4.2. Kalp Tasfiyesi ve Nefy-i Vücûd ........................................................... 258
V

3.3.4.3. Mevt-i İhtiyârî ....................................................................................... 265
3.3.5. Marifet Yolunun Mânileri ........................................................................... 269
3.3.6. Marifete Ermede Aklın Yetersizliği ............................................................ 271
3.4. İNSANIN HAKÎKATİ ......................................................................................... 281
3.4.1. Gaye Varlık Olarak İnsan ........................................................................... 281
3.4.2. Allah-İnsan Münâsebetinin Mâhiyeti ......................................................... 287
3.4.3. Âlem-İnsan-Kur’ân Bütünlüğü ................................................................... 292
3.4.3.1. Âlem-İnsan Benzerliği .......................................................................... 293
3.4.3.2. Alem-İnsan-Kur’ân Benzerliği ............................................................ 294
3.5. KEMÂL DÂİRESİNİN TAMAMLANMASI: SEYR Ü SÜLÛK .................... 296
3.5.1. Mahlûk’un Hâlık’a Vuslat İmkânı ............................................................. 300
3.5.2. Seyr ü Sülûkun Hakîkati ............................................................................. 304
3.5.2.1. Seyr ü Sülûkun Şartı: İnsanın Aslından Haberdâr Olması .............. 310
3.5.2.2. Seyr ü Sülûk Döngüsü: Kavs-i Nüzûl ve Kavs-i Urûc ....................... 311
3.5.3. Sülûk Yolunun Tehlikeleri .......................................................................... 316
3.6. İNSÂNIN TEKÂMÜL AŞAMALARI: ŞERİAT, TARÎKAT VE
HAKÎKAT ................................................................................................................... 318
3.6.1. Kâmil İnsanın (Merd-i Temâm) Yol Haritası: Şeriat, Tarikat ve
Hakîkat .................................................................................................................... 319
3.6.2. Kemâl Dâiresinin Tamamlanması: Husûsî ve Umûmî Nübüvvet ............ 324
3.6.2.1. Nebî’nin Güneşe Velî’nin Aya Teşbîhi ............................................... 327
3.6.2.2. Velînin Nebîye Mütâbaatı .................................................................... 329
3.6.2.3. Velâyetin Nihâyeti: İrşada Ehliyet ...................................................... 331
3.6.3. Hatm-i Velâyet ve Hatm-i Nübüvvet .......................................................... 334
3.7. BİLGİ VE VARLIĞIN SEMBOLİK DİLLE İFÂDESİ ................................... 343
3.7.1. Sûfiyâne Söylem: Sembolik Dil ................................................................... 345
3.7.2. Gülşen-i Râz’da Tasavvufî Mecazlar ve Delâletleri .................................. 360
3.7.2.1. Çeşm, Leb, Zülf, Ruh, Hat, Hâl ........................................................... 367
3.7.2.1.1. Çeşm ve Leb................................................................................... 367
3.7.2.1.2. Zülf ve Ruh .................................................................................... 373
3.7.2.1.3. Ruh ve Hat ..................................................................................... 380
3.7.2.1.4. Hâl .................................................................................................. 385
VI

3.7.2.2. Şarâb, Şem‘, Şâhid, Harâbât ve Harâbâtî .......................................... 390
3.7.2.2.1. Şarâb, Şem‘ ve Şâhid .................................................................... 391
3.7.2.2.2. Harâbât ve Harâbâtî ..................................................................... 401
3.7.2.3. Büt, Zünnâr, Tersâ, Tersâyî, Deyr, Büt-i Tersâbeççe ....................... 413
3.7.2.3.1. Büt .................................................................................................. 413
3.7.2.3.2. Zünnâr ........................................................................................... 421
3.7.2.3.3. Tersâyî <Tersâ, Deyr, Tersâbeççe> ............................................. 429

SONUÇ ......................................................................................................................... 439
KAYNAKÇA ............................................................................................................... 448
ÖZGEÇMİŞ ................................................................................................................. 483