Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941). Redaktor Camil Quliyev

547 Pages·2016·5.7 MB·Turkish

AZƏRBAYCAN MĠLLĠ ELMLƏR AKADEMĠYASI
A.BAKIXANOV ADINA TARĠX ĠNSTĠTUTU

AZƏRBAYCAN
TARĠXĠ

aprel 1920- iyun 1941

YEDDĠ CĠLDDƏ
VI CĠLD

BAKI, ELM, 2008

2
Bu kitab "Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild " (Bakı, Elm, 2000)
nəşri əsasında təkrar nəşrə hazırlanmışdır.

Məsul redaktor: Cəmil Quliyev
akademik

ISBN 978-9952-448-44-03

947. 5402-dc22
Tarix – Azərbaycan

Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. VI cild (aprel 1920 - iyun 1941).
Bakı. "Elm". 2008. 568 səh. + 48 səh. illüstrasiya.

Bu cilddə Vətən tarixinin mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən biri
olan 20-30-cu illərin uğurlu və məĢəqqətli tarixi hadisələri nəzərdən keçirilir.
Sovet hakimiyyətinin qurulması, "milli" dövlət quruculuğu, sənayeləĢdirmə və
kollektivləĢdirmə, mədəni həyat, idarəetmənin zorakılıq, görünməmiĢ cəza
tədbirləri ilə müĢayiət olunan inzibati-amirlik sistemi, eləcə də yeni cəmiyyət
qurmağın bütün ağırlıqlarını çiyinlərində daĢıyan milyonlarla zəhmətkeĢin gərgin
əmək fəaliyyəti indiyədək öyrənilməmiĢ arxiv sənədləri və dövri mətbuat
materialları əsasında tam və hərtərəfli Ģərh olunur.
© "Elm" nəĢriyyatı, 2008
3
GĠRĠġ

"Azərbaycan tarixi (1920-ci il aprel - 1941-ci il iyun)" - VI cild Vətən
tarixinin ən mürəkkəb və ziddiyyətli dövrlərindən birini əhatə edir.
Azərbaycanda həmin illərdə dövlət idarəçiliyinin yeni sistemi yaranmıĢ, ölkənin
iqtisadiyyatında, cəmiyyətin ictimai-siyasi həyatında, mədəni-mənəvi aləmində
köklü dəyiĢikliklər baĢ vermiĢdi. Xalqımızın keçdiyi bu tarixi yolun obyektiv və
ciddi elmi tədqiqinin mühüm prinsipial əhəmiyyəti vardır.
Möhtərəm Prezident H. Ə. Əliyevin qeyd etdiyi kimi, "Azərbaycan
xalqı yetmiĢ il kommunist rejimi Ģəraitində, sosialist dövlətinin tərkibində
yaĢamıĢdır. Həmin dövr Azərbaycan xalqının həyatında böyük bir tarixi dövrdür,
onun doğru-düzgün qiyməti verilməlidir... Əsas cəhət budur ki, yetmiĢ il ərzində
Azərbaycan xalqı böyük tarixi yol keçmiĢ, respublikanın iqtisadiyyatı yüksək
sürətlə inkiĢaf etmiĢ, xalqımızın mədəni, təhsil səviyyəsi yüksəlmiĢ,
Azərbaycanın elmi, mədəniyyəti, həyatının bütün sahələri inkiĢaf etmiĢ,
respublikada böyük iqtisadi, sosial və mədəni-intellektual potensial yaranmıĢdır".
Tarix elmi keçmiĢi fakt və hadisələr məcmusu əsasında, konkret zaman
və məkan çərçivəsində, yalnız obyektiv tədqiq etməklə əsil həqiqəti üzə çıxara
bilər.
Nisbətən son vaxtlaradək "sarsılmaz" hesab edilən, lakin yenidən
hərtərəfli dərin təhlil edilməsinə və qiymətləndirilməsinə ehtiyac olan əsas
problemlərə peĢəkar tarixçilərin prinsipial elmi münasibətlərinin
müəyyənləĢdirilməsi məsələsi indi daha kəskinləĢmiĢdir. XX əsrin 20-30-cu
illəri ərzindəki məsələlərin böyük bir qismi, o cümlədən Azərbaycanda sovet
hakimiyyəti qurulmasını Ģərtləndirən amillər; respublikada yaranmıĢ ictimai-
siyasi vəziyyət; hakim dairələrdə qarĢıdurmalar; "sovet cəmiyyəti" qurulmasında
Azərbaycan neftinin rolu; "acınacaqlı" kollektivləĢdirmə prosesi; Azərbaycanda
kənd təsərrüfatı siyasəti; "milli dövləl quruculuğunun" mahiyyəti -
"müstəqilliyin" gerçək və dekorativ tərəfı; "xəyali hüquqlar"; "beĢillik təsərrüfat
planlarının" yerinə yetirilməsində, "sovet" neft rayonlarının yaradılması və
inkiĢafinda Azərbaycan fəhlə sinfinin rolu; mədəni quruculuğun xüsusiyyətləri,
"bolĢevik ideologiyasının" hakimliyi; dinə münasibətin özünəməxsusluğu;
respublikada totalitar rejimə keçid; bürokratiyanın güclənməsi, idarəetmədə
inzibati-amirlik sisteminin bərqərar olması; Azərbaycanda qanunçuluğun
pozulması, repressiyalar və sair məĢəqqətlərin analitik təhlili və düzgün,
obyektiv qiymətləndirilməsi həmin problemlər sırasına daxildir.
Kitabda 20-30-cu illərdə sosializmin "Stalin eksperimenti"nin, bütün
keçmiĢ sovet ölkəsində olduğu kimi, Azərbaycanda necə həyata keçirildiyini
aĢkarlamaq üçün bütün bacarıqlarını sərf etməyə çalıĢan müəllif heyəti
4
stereotiplərdən, "üstüörtülü təqdimatdan" uzaqlaĢmıĢ və həmin müddət
çərçivəsində Azərbaycanda mövcud olan cəmiyyətin tarixi inkiĢafını obyektiv
Ģərh etməyə səy göstərmiĢdir. Müəlliflər tarixi prosesi araĢdırarkən, ilk növbədə
tarixilik prinsipini əsas tutaraq, obyektiv və subyektiv amillərin qarĢılıqlı
əlaqələrini hərtərəfli təhlil etmək mövqeyindən çıxıĢ etmiĢlər.
Müəllif heyəti hesab edir ki, bu cild əhatə etdiyi dövrün analitik,
hərtərəfli, tam elmi tarixini yaratmaq üçün görülməli böyük, çox diqqət və
zəhmət tələb edən məsul bir iĢin ancaq baĢlanğıcıdır. Bu istiqamətdə yeni
axtarıĢlar və dərin analitik tədqiqatlar Azərbaycan tarixçilərinin müqəddəs
vətəndaĢlıq, alim borcudur.
Əsərin müxtəlif fəsillərinin mövzuları tədqiq edilib iĢıqlandırılarkən
vaxtilə Moskva, Sankt-Peterburq, Tbilisi və respublikamızın arxivlərindən
götürülmüĢ sənəd və materiallara üstünlük verilmiĢdir. Bu sənəd və materiallar
əsərin mənbəĢünaslıq bazasını təĢkil edir. Bir çox aktual problemlər
araĢdırılarkən dövri mətbuatdan, alimlərin, tarixi Ģəxsiyyətlərin bərpa olunmuĢ
nəĢrlərindən, kitab və xatirələrindən istifadə edilmiĢdir.
VI cild 20-30-cu illər Azərbaycan tarixinin əsas problemlərinin
kompleks halında elmi araĢdırılmasına doğru ilk addımdır. Bu iĢ müəyyən
mənada, hələ 50-60-cı illərdə müəllif kollektivi tərəfındən baĢlanıb, üçcildlik
"Azərbaycan tarixi" ilə baĢa çatan çox dəyərli iĢin davamıdır. Homin nəĢrin
respublikanın aparıcı tarixçiləri O.S.Sumbatzadə, Ġ.A.Hüseynov, Z.Ġ.Ġbrahimov,
Ə.N.Quliyev, Y.A.Tokarjevskinin redaktəsi ilə 1963-cü ildə iki hissədə
buraxılmıĢ üçüncü cildi, oradakı ayrı-ayrı səhv və mübahisəli məsələlərə, bəzən
də müasir tarixi proseslərlə səsləĢməyən konseptual yayınmalara baxmayaraq,
ilk ümumiləĢdirici kitab kimi, bu gün də öz əhəmiyyətini tam itirməmiĢdir.
Kitabın müəllif kollektivi bu entuziastların - ilk yol açanların nəhəng əqli gücləri
ilə, həqiqətən də mürəkkəb, çətin bir Ģəraitdə, ilk dəfə, zəmanəsinin tarix elminin
uğurlarına əsaslanıb Azərbaycan tarixini ibtidai icma quruluĢundan baĢlayaraq
XX əsrin 60-cı illərinədək iĢıqlandıran kompleks elmi əsər yaradanların
xatirəsini dərin ehtiramla yad edir.
Bu cilddə verilən illüstrasiya materialları Azerbaycan Respublikası
fotofono-kino sənədləri və Mərkəzi Dövlət Arxivinin fondlarından, müxtəlif
muzeylər, nazirlik və idarələrdən, həmçinin müxtəlif dövri nəĢrlərdən
götürülmüĢdür.
Müəllif kollektivi və redaksiya heyəti cildin hazırlanması və nəĢri
zamanı göstərdikləri köməyə görə təĢkilat və müəssisələrə, elmi iĢçi və
mütəxəssislərə təĢəkkürünü bildirir. Onlar VI cild yazılarkən hazırlanması 1977-
ci ildə planlaĢdırılan çoxcildliyin nəzərdə tutulan müəlliflərindən tarix e.d., prof.
Z.B.ġıxlinskinin, tarix e.d., prof. E.Ġ.Məmmədovun, filologiya e.d., prof.
5
Q.X.Qasımzadənin, sənətĢünaslıq doktoru, prof. N.D.Həbibovun, sənətĢünaslıq
namizədi, prof. E.Ə.Abasovanın, sənətĢünaslıq namizədi Ə.Ə.Əliyevanın təqdim
etdikləri bəzi materiallardan da istifadə olunduğunu minnətdarlıqla qeyd edirlər.
VI cildin mətnlərini aĢağıdakı müəlliflər yazmıĢlar:
GiriĢ, I, II və IV fəsillər, nəticə - tarix elmləri doktoru, professor,
akademik C.B.Quliyev; III fəsil - tarix elmləri doktoru, professor
Y.A.Tokarjevski , tarix elmləri doktoru A.Ə.Məmmədov, tarix ehnləri
namizədləri A.Ġ.Xəlilov, T.Ə.Novruzov, Ə.C.Rəhimov , V və VIII fəsillər - tarix
elmləri doktoru, professor T. H. Musayeva; VI fəsil - tarix elmləri doktoru A. Ə.
Məmmədov, tarix elmləri namizədləri Z.M.Ġsayev, A.C.Muradova; VII fəsil -
A.Ə.Məmmədov, Z.M.Ġsayev; IX fəsil - C.B.Quliyev, A.Ə.Məmmədov; X fəsil -
Y.A.Tokarjevski, A.Ə.Məmmədov, T.Musayeva, A.C.Muradova, tarix elmləri
doktoru R.E.Zeynalov; xronoloji cədvəl - Ə.C.Rəhimov ; Xülasə (rus dilində) -
T.H.Musayeva; Biblioqrafıya - C.B.Quliyev, A.Ə.Məmmədov, Ə.C.Rəhimov.

6
I FƏSĠL

AZƏRBAYCAN SOVET SOSĠALĠST
RESPUBLĠKASININ YARANMASI

§ 1. SOVET QURUCULUĞUNUN BAġLANMASI

Sovet hakimiyyəti Azərbaycan Sovet Sosialist Respublikasını ancaq
elan etmiĢdi, qarĢıda hələ çətin vəzifə - onu həqiqətə çevirmək tələb olunurdu.
Labüd sual doğur: bütün Azərbaycan bu vəzifəni yerinə yetirmək üçün hazır
idimi? Ümumən sosialist dəyiĢikliklər üçün Azərbaycan iqtisadiyyatda,
siyasətdə, sosial-maddi sahədə, mədəniyyət və ideologiyada lazımi ilkin Ģərtlərə
və əsas amillərə malik idimi? Bakı ilə Azərbaycan ərazisinin qalan hissəsinin
inkiĢaf səviyyəsi arasında keçmiĢdən irs qalmıĢ fərqin yeni respublika
quruculuğu prosesində necə aradan qaldırılması problemi də obyektiv surətdə
aydınlaĢdırılmalıdır!
Qərəzsiz elmi araĢdırma göstərir ki, Azərbaycanın timsalında sovet
respublikası quruculuğu, əslində, onun maddi, elmi-texniki və insan potensialını
hakim Mərkəzin məqsəd və mənafeyinə tabe etməklə aparılırdı. Mərkəzin
sosializm quruculuğu siyasətində Azərbaycanın yeri əsasən onun öz
"beynəlmiləlçilik borcunu" yerinə yetirməsi dəlili ilə əsaslandırılırdı. Həmin
siyasətin ümdə istiqaməti bunlar idi: Bakı ölkənin baĢlıca neft xəzinəsi və
Azərbaycan Sovet Ġttifaqının Ġkinci pambıq bazasıdır. "Ümumi sosialist
vətəninin" mənafeləri ilə pərdələnən, əslində isə, "sosializm" bayrağı altında
əsarətə almaq siyasətinin incə formada davamı olan siyasət belə idi. Prinsip
etibarilə, Azərbaycanda sosializm quruculuğu bu cür intiĢar edirdi. BaĢlıcası isə
bunu obyektiv surətdə izah etməyə və iĢıqlandırmağa çalıĢmaq lazımdır. Çünki
inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan öz tarixinin sovet dövründə də mühüm
iqtisadi, sosial-mədəni dəyiĢikliklərə nail olmuĢdur. Azərbaycan xalqı əməksevər
xalqdır, qarĢısına çıxan böyük çətinlikləri və səhvləri aradan qaldıraraq,
ədalətsizliyə tab gətirərək yeni həyat quruculuğu naminə fədakarlıqla çalıĢmıĢdır.

* * *

Sovet hakimiyyətinin qurulması. 1920-ci il aprelin 28-də Müvəqqəti
Ġnqilab Komitəsi yeni hökumətin - Azərbaycan SSR Xalq Komissarları
Sovetinin aĢağıdakı tərkibini təsdiq etdi: N.Nərimanov - XKS-nin sədri və xalq
xarici iĢlər komissarı; Ç.Ġldırım - xalq hərbi-dəniz iĢləri komissarı; H.H.Sultanov
- xalq daxili iĢlər komissarı; Ə.H.Qarayev - xalq əmək və ədliyyə komissarı;
7
Q.M.Musabəyov - xalq əkinçilik, ticarət, sənaye və ərzaq komissarı;
M.D.Hüseynov - xalq maliyyə komissarı; D.X.Bünyadzadə - xalq maarif və
dövlət nəzarəti komissarı; C.Vəzirov - xalq poçt, teleqraf və yollar komissarı;
A.Ə.Əlimov - xalq səhiyyə və himayə komissarı.
Bu, Azərbaycanın sovet hökumətinin ilk kabineti idi. Sonralar onun
tərkibi dəfələrlə dəyiĢmiĢdir. 1920-ci ilin avqustunda isə Kiçik Xalq
Komissarları Soveti yaradıldı. Onun əsas vəzifəsi Azərbaycan Ġnqilab
Komitəsinin səlahiyyətinə aid olan məsələləri ətraflı müzakirə etmək və
hazırlamaq idi. Xalq komissarlarının hamısı, Xalq Təsərrüfatı ġurasının və
Fövqəladə Komissiyasının, Hərbi Ġnqilabi Səhra Tribunalının nümayəndələri
Kiçik Xalq Komissarları Sovetinin üzvü idilər.
Aprelin 29-dan etibarən Ə.H.Qarayev baĢda olmaqla Bakı Ġnqilab
Komitəsi də iĢləyirdi. Bakıda Ģəhər Soveti ilə yanaĢı, Bakı Qəza Ġnqilab
Komitəsi də fəaliyyət göstərirdi2. ġəhərin bütün rayonlarında yerli hakimiyyət
orqanları yaradılmıĢdı. TəĢkil edilmiĢ Mərkəzi Komissiya bütün fəhlələrə
müraciət edərək, onları mədənlərin, zavodların, anbarların, onlarda olan
qiymətli əĢyaların, avadanlığının mühafizəsinə ciddi nəzarət etməyə, xalq
mülkiyyəti kimi qorumağa çağırmıĢdı.
1920-ci il aprelin 28-də Gəncədə də hakimiyyət Ġnqilab Komitəsinin
əlinə keçdi. Gəncə Ġnqilab Komitəsinə Ġ.M.Əliyev (sədr), F.T.Əliyev,
Ġ.A.Əminbəyli (müavinlər) və baĢqaları daxil idilər. Bakıya Gəncə Ģəhərinin
fəhlə-kəndli nümayəndə heyəti göndərildi3. Elə həmin gün Quba qəzasında da
inqilab komitələri yaradıldı, Lənkəran Ģəhərində və qəzasında hərbi inqilab
komitəsi təĢkil edildi. Aprelin axırında ġamaxıda, CavanĢir qəzasında, ġamxorda,
Gədəbəy rayonunda inqilab komitələri fəaliyyət göstərirdi. Həmin vaxt
Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi sovet iĢini təĢkil etmək üçün bütün qəzalara məsul
iĢçilər, təlimatçılar göndərmiĢdi4.
Ġlk vaxtlar respublikada ali qanunvericilik və icra hakimiyyətini
Azərbaycan Ġnqilab Komitəsi həyata keçirirdi. Yerlərdə sovet hakimiyyəti qəza,
məntəqə və kənd inqilab komitələrinin əlində idi.
Ġnqilab komitələrinin təĢkili prinsipləri və vəzifələri qəzalarda sinfi
təbəqələĢmənin dərəcəsi və milli tərkib, kəndlilərin siyasi Ģüuru və
mütəĢəkkilliyinin səviyyəsi nəzərə alınmaqla müəyyən olunurdu. Çox vaxt inqilab
komitələrinin üzvləri sırasına digər partiyaların və cərəyanların nümayəndələri də
düĢürdü. Qəza inqilab komitələrinin rəhbərliyini daxili iĢlər komissarlığı təyin
edirdi. Ġnqilab komitələrinin yaradılmasına kömək göstərmək üçün rəhbər partiya
və sovet iĢçiləri, inqilabi hərəkatın fəal iĢtirakçıları, respublikanın müxtəlif
millətlərinin nümayəndələri qəzalara göndərilmiĢdi. Onların bir çoxu yerli inqilab
komitələrinə baĢçılıq edirdi.
8
Ġri dəmiryol stansiyalarında da inqilab komitələri təĢkil olunmuĢdu.
Azərbaycan Müvəqqəti Ġnqilab Komitəsi aprelin 29-da respublika adından xüsusi
müraciətlə çıxıĢ edərək RSFSR ilə qarĢılıqlı etimada və tanımağa əsaslanan, sıx
ittifaq bağlamağı təklif etdi.
1920-ci il mayın 5-də V.Ġ.Lenin RSFSR Xalq Komissarları Soveti
adından Azərbaycanın Sovet hökumətinə teleqram göndərdi. Teleqramda deyilirdi:
"Xalq Komissarları Soveti müstəqil Azərbaycan Respublikası (kursiv - məsul red.)
zəhmətkeĢ kütlələrinin azadlığa çıxmasını alqıĢlayır və möhkəm əmin olduğunu
bildirir ki, müstəqil Azərbaycan Respublikası öz sovet hökumətinin rəhbərliyi
altında, RSFSR ilə birgə öz azadlıq və istiqlaliyyətini ġərqin məzlum xalqlarının
qəddar düĢməni olan imperializmdən qoruyub saxlayacaqdır.
YaĢasın müstəqil Azərbaycan Sovet Respublikası!
YaĢasın Azərbaycan fəhlə və kəndliləri!
YaĢasın Azərbaycan və Rusiya fəhlələrinin və kəndlilərinin ittifaqı"5.
Azərbaycanda Leninin teleqramı Azərbaycan SSR-in RSFSR tərəfindən
tanınmasını bildirən tarixi sənəd kimi qarĢılandı və bu münasibətlə 1920-ci il
mayın 9-u istirahət günü elan edildi. Bakı bayraqlarla bəzədilmiĢdi, Azərbaycan
SSR Xalq Komissarları Soveti binasının eyvanında isə teleqramın mətninin
Azərbaycan və rus dillərində yazıldığı böyük qırmızı plakat asılmıĢdı. V.Ġ.Lenin və
N.Nərimanovun portretlərinin dərc edildiyi bir saydan ibarət xüsusi "Qırmızı
Azərbaycan" qəzeti çap olunmuĢdu. "Müstəqil Azərbaycan Respublikası"
bəyannaməsini rəğbətlə qarĢılayan ictimaiyyət və xalq kütlələri, əlbəttə,
məsələnin əslindən xəbərsiz idi. Stalin hələ 1920-ci il 28 apreldən bir gün qabaq
məktubunda aĢağıdakı məsləhəti vermiĢdi: "Bakının zəbt edilməsi faktını
Azərbaycanın müstəqilliyi haqqında notaya uyğunlaĢdırmaq, mənə elə gəlir ki,
gələcək (fərz edilən) müstəqillik heç bir ciddi praktik əhəmiyyət kəsb etməyən
deklarasiya ola bilər". Tarixin sonrakı gediĢi suveren dövlət kimi Azərbaycanın
müstəqilliyinin tanınmasının deklarativ xarakter daĢıdığını təsdiq etdi.
Q.K.Orconikidze və S.M.Kirovun 1920-ci il mayın 2-də Bakıdan V.Ġ.Leninə
göndərdikləri məlum birgə teleqramın 1969-cu ildə Ģifrəsi açılmıĢ sonuncu hissəsi
bunu aĢkar təsdiqləyir: "Sizin Azərbaycana təbrikiniz və onu ümumi Ģəkildə
tanımağınız zəruridir. Sovet Rusiyası ilə hərbi-təsərrüfat, iqtisadi cəhətdən
birləĢməni həyata keçirəcəyik. Təcrübə bütün Qafqaz üçün bizə bundan sonra da
Xalq Komissarları Sovetinin səlahiyyətlərinin verilməsini tələb edir. Bunları bizə
radio ilə verin, yaxud kimisə göndərin, ancaq tezliklə. Nərimanova belə
səlahiyyətlər verməyin"6.
Sovet Azərbaycanının elan edilməsi rəsmi Sovet Rusiyası tərəfindən ilk
növbədə onun əmin-amanlığı, iqtisadi mənbələrindən biri kimi razılıqla qarĢılandı.
Təsadüfi deyil ki, V.Ġ.Lenin Azərbaycanda Sovet hakimiyyəti qurulmasının ertəsi
9
günü bəyan etmiĢdi: "Dünən Bakıdan aldığımız xəbər göstərir ki, Sovet Rusiyasının
vəziyyəti yaxĢılaĢmaqdadır... Ġndi bizim elə bir iqtisadi bazamız vardır ki, bu bizim
bütün sənayemizi canlandıra bilər"7.
Q. K. Orconikidze, S. M. Kirov artıq mayın 2-də V.Ġ.Leninə bildirdilər ki,
HəĢtərxana bir milyon yarım pud neft məhsulları göndərilmiĢdir8.
1920-ci il mayın birinci yarısında Sovet hakimiyyəti Naxçıvan
qəzasından baĢqa, demək olar, bütün Azərbaycanda qurulmuĢdu. Əhalinin
zəhmətkeĢ təbəqələri və liberal hissəsi bu hakimiyyəti əsasən qəbul edir və
dəstəkləyirdi. Azərbaycan kəndliləri Azərbaycanda sovet hakimiyyətinin
qurulması gününü hər il bayram kimi qeyd etməyi qərara aldılar9. Bakı Ģəhəri və
onun rayonlarının zəhmətkeĢ müsəlman ziyalıları ittifaqının fövqəladə
yığıncağı 1920-ci il aprelin 29-da Azərbaycan SSR Ġnqilab Komitəsinə
münasibət haqqında məsələni müzakirə edərək, qayda-qanunun saxlanmasında,
fəhlələr və kəndlilər arasında təĢviqat iĢinin təĢkilində fəal iĢtirak etmək
məqsədilə Ġnqilab Komitəsi ilə tam ünsiyyət yaratmaq məsələləri barədə onunla
danıĢıqlar aparmaq üçün on iki nəfərdən ibarət nümayəndə heyəti seçdi10. Elə
həmin gün sol müsavatçıların (zəhmətkeĢ ziyalıların, fəhlələrin və kəndlilərin)
yığıncağında Ġnqilab Komitəsi ilə birgə iĢ və yeni həyat quruculuğunda iĢtirak etmək
haqqında məsələ müzakirə olundu. Yığıncaq cari vəziyyət haqqında məsələ barədə
kommunistlərin taktikası ilə razı olduğunu bildirdi və ölkənin idarə edilməsinin yeni
qaydasını bütün gücü ilə dəstəkləməyi, Azərbaycan Sovet Respublikasının
müstəqillik prinsiplərini qorumağı qərara aldı11.
1920-ci ilin aprelində yaradılmıĢ Azərbaycan sosial-demokrat partiyası
da sovet hakimiyyətinə xeyirxah münasibət bəslədiyini bildirdi. "Ġttihad" partiyası
da sovet hakimiyyətini, kommunistləri dəstəklədiyini bəyan etdi.
Digər partiyaların və siyasi cərəyanların nümayəndələri sovet
hökumətinin tərkibinə daxil oldular, dövlət və təsərrüfat orqanlarında rəhbər
vəzifələr tutdular.
Sovet hakimiyyətinin ilk günlərində cəza orqanları - XI qızıl ordunun
xüsusi Ģöbəsi, fövqəladə komissiya Müsavat partiyasının, digər siyasi
cərəyanların və qrupların üzvlərinə qarĢı dərhal təqiblərə baĢladılar. Sovet
hakimiyyəti hələ 1920-ci il aprelin sonunda sovet hakimiyyəti qurulana qədər
Azərbaycanda mövcud olan partiyalarla saziĢ bağlamıĢdı. Bu saziĢə əsasən ilk
vaxtlar Müsavat partiyası açıq fəaliyyətini davam etdirirdi. Müsavatçıların sol
qanadı partiyadan ayrılaraq öz Mərkəzi Komitəsini seçdi. 1923-cü il avqustun 14-
də mətbuatda "Müsavatçıların bəyannaməsi" dərc olundu. Bəyannamədə
göstərilirdi ki, müsavatçılar bu məsul dövrdə Azərbaycanda sovet hakimiyyəti
ilə mübarizə cəbhəsi açarsa, onların hamısını qətiyyətlə pisləyərlər.
10
Bəyannamənin sonunda deyilirdi ki, "müsavatçıların qeyri-leqal Ģəkildə mövcud
olan təĢkilatı buraxılmıĢ sayılır".
Lakin hakimiyyətin kommunistlərə təhvili zamanı hökumət və parlament
üzvlərinin həyatının və əmlakının qorunmasının təminatı haqqında verilmiĢ
öhdəliklər, habelə partiyalara münasibətə dair saziĢlər pozuldu.
N.Nərimanov 1921-ci il mayın 8-də Birinci Azərbaycan sovetlər
qurultayında Bakıda sovet hakimiyyətinin ilk faciəli günlərini xarakterizə edərək
demiĢdi: "BolĢeviklər hakimiyyəti ələ alırlar. Mən daha demirəm ki, ələ keçirirlər,
alırlar və sonra öz proqramlarını inkiĢaf etdirməyə baĢlayırlar. Bax, burada bəzi
sui-istifadə halları baĢ verir. Bu yerdə Rusiya Ģablonu ilə yenidənqurma baĢlayır"12.
Bakıda təqiblər, Azərbaycan Demokratik Respublikası liderlərinin,
görkəmli nümayəndələrinin, digər partiyaların, siyasi qrupların və cərəyanların
rəhbərlərinin, Azərbaycan ordusunun, müdafıə nazirliyinin xadimlərinin həbsləri
intiĢar edir. Onların bir çoxu Nargin adasında güllələndi, Rusiyanm müxtəlif həbs
düĢərgələrinə sürgün edildi. Bütün bunlar Azərbaycan Ġnqilab Komitəsinin icazəsi
olmadan, millətçi rus Ģovinistlərinin və erməni daĢnaklarının baĢçılıq etdikləri XI
qızıl ordunun xüsusi Ģöbəsi tərəfindən özbaĢınalıqla edilirdi. DaĢnak terrorçuları
1920-1921-ci illərdə F.Xoyskini və H.Ağayevi Tiflisdə; Behbudağa CavanĢiri isə
Malta adasında vəhĢicəsinə qətlə yetirdilər. General Süleyman Sulkeviç, hökumət
üzvləri X.Rəfibəyov, Ġ.Ziyadxanov, tanınmıĢ pedaqoq və alim F.Köçərli, professor
Zimin və baĢqaları həlak oldular.
Bir fərziyyəyə görə, Usubbəyov Azərbaycanın Gürcüstanla sərhədini
keçərkən qarətçi quldurlar tərəfindən öldürülmüĢdü. XoĢ təsadüf həbs olunmuĢ
M.Ə.Rəsulzadəni ölümdən xilas etdi. Ġ.V.Stalin Bakıda olarkən M.Ə.Rəsulzadənin
həbs edildiyini bildikdə, özünün keçmiĢ inqilabçı tanıĢı kimi onun buraxılması
barədə göstəriĢ verdi və Moskvaya iĢə dəvət etdi. Sonra o, Türkiyəyə gedə bildi.
Sonralar Türkiyədə onun təĢəbbüsü ilə Azərbaycan Milli Mühacirət Mərkəzi
yaradıldı. ADR-in və Azərbaycan ziyalılarının bir çox görkəmli xadimi
(Ə.M.TopçubaĢov, Ə.Ağayev, A.ġeyxülislamov, C.Hacıbəyli, M.B.Məmmədzadə,
Mustafa Vəkilov, Mirzə Əsədullayev, Əbdüləli bəy Əmircanov və b.) mühacirətdə
olduqlarına görə, vətəndə qalmıĢ həmfikirlərinin faciəli aqibəti onların baĢına
gəlmədi.
Azərbaycan xalqının qatı düĢməni V.A.Pankratov baĢda olmaqla XI qızıl
ordunun xüsusi Ģöbəsi, digər cəza orqanları Azərbaycandakı partiyaların, müxtəlif
siyasi təĢkilatların rəhbərlərinin, üzvlərinin təqib və həbs olunmasını getdikcə
gücləndirirdilər. Onlar Azərbaycan ziyalılarının nümayəndələrini təcrid edir və
qırırdılar, yüzlərlə adam Solovetsk adalarına, Suzdala, Novqoroda və digər ucqar
yerlərdəki həbs düĢərgələrinə göndərildi.
11