Table Of Contentarnold Ciqobavas saxelobis 
enaTmecnierebis instituti 
 
ivane javaxiSvilis saxelobis 
Tbilisis saxelmwifo universiteti
Arnold Chikobava Institute of Linguistics 
Tbilisi Ivane Javakhishvili State University 
 
Институт языкознания имени Арнольда Чикобава 
Тбилисский государственный университет имени  
Иванэ Джавахишвили 
 
Arnold Chikobava 
 
Works 
V
 
 
 
А. С. Чикобава 
 
Труды 
V
 
 
 
 
 
 
 
Tbilisi  2011 Тбилиси
arnold Ciqobava 
 
 
 
 
 
 
 
 
Sr ome b i  
V
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Tbilisi 
2011
xxxxaaaallllxxxxiiii,,,,    eeeennnnaaaa,,,,    mmmmwwwweeeerrrraaaalllliiii    
    
1. enas xalxi qmnis, samwerlo enas _ mwerloba, samwerlo enis 
Zeglebi enis nakvalevs toveben istoriaSi. 
enis specialisti am nakvalevis mixedviT aGadgens, met-naklebi 
sisruliT, Tu ra saxisa iKo im dros enis leqsika, sitKvisa da wi-
nadadebis struqtura, bgeriTi Sedgeniloba. 
2. qarTuli samwerlo enis Kvelaze Zvel `nakvalevad~ iTvleba 
warwera bolnisis sionze V saukunis ukanaskneli meoTxedisa (asoTa 
moxazuloba qvaze _ ivane JavaxiSvilis samarTliani varaudiT _ 
gvafiqrebinebs, rom mexuTe saukuneSi Seqmnilad qarTul anbans ver 
miviCnevT:  am  droisaTvis    mas  ganviTarebis  garkveuli  gza  unda 
hqondes gavlili). 
3. eris raobas roca gansazGvraven, enis erTobaze miuTiTeben. 
eris raobis es niSani Kvelaze Zvelia (teritoriis erToba, 
ekonomika, fsiqikuri wKoba am mxriv enas ver Seedrebian).  
e ri s  raobis es Kvelaze Zveli niSani x alx s  axasiaTebda, 
xalxis meobas gansazGvravda: 
SeiZleba xalxma samSoblo gamoicvalos da imave xalxad da-
rCes, Tu ena SeinarCuna, _ wers k. uSinski, cnobili progresuli 
rusi pedagogi, _ magram sxva xalxad iqceva, Tu ena icvala (Turqu-
li modgmis xalxi, bulgarelebi, karga xania axlandel samSobloSi 
damkvidrdnen, slavuri metKveleba SeiTvises da slav xalxad Tvli-
an Tavs). 
e na  x alx i s   meobi s   K vel aze   ars ebiTi   ni -
Sani a.  
4. aq igulisxmeba bunebrivi ena, xalxis Seqmnili da xalxis 
kuTvnileba. 
SeiZleba `enis~ Seqmnas calkeuli piric Seecados: `esperan-
to~, `ido~... amgvari enis nimuSebia; esaa e. w. `xelovnuri damxmare 
saerTaSoriso~ enebi. Kvelaze meti mimdevari `esperantos~ hKavs. igi 
laTinuri enis gamartivebul surogats warmoadgens. 
`esperantom~ raGac praqtikuli daxmareba SeiZleba gauwios 
imas, vinc es ena iswavla, magram am enaze lirikuli poezia rom Se-
6   werilebi
iqmnas, saTuoa: bunebrivi enis magivrobas is, cxadia, ver gaswevs. 
rac arsebiTia: av t om atur i   Targm ani  radikalurad 
cvlis viTarebas _ sxvadasxva enaze molaparakeTa urTierTobac SesaZ-
lebeli xdeba da xalxis dedaenasac misi bunebrivi adgili urCeba. 
5. enis raobas, enaTa cvlis istorias ikvlevs, samwerlo enis 
meurneobas uvlis da samwerlo enis ganviTarebis sakiTxebs Seiswav-
lis enis specialisti, enaTmecnieri: ra gvaqvs samwerlo enaSi da, 
Tu rKeva gvaqvs, rogor miviGeT igi. erTi sitKviT, enaTmecniers 
swori diagnozis dasma evaleba; kerZod, isic unda gaarkvios: is na-
irgvaroba gvaqvs, rac saliteraturo enas ayrelebs da aZabunebs 
da, maSasadame, uadgiloa (````iiiimmmmaaaaTTTT    TTTTqqqqvvvveeeessss~~~~    _ Sdr. iiiimmmmaaaaTTTTmmmmaaaa Tqves, iiiimmmmggggeeeennnn----
mmmmaaaa Tqves), Tu iseTi variantebia, rom maTi moSla enas gaaGaribebda, 
Stamps Seqmnida (````mmmmggggzzzzaaaavvvvrrrriiii    ddddaaaaSSSSaaaavvvvddddaaaa~~~~... `mmmmuuuurrrrnnnneeeeoooobbbbaaaa    ddddaaaazzzzaaaarrrraaaallllddddaaaa setKvi-
sagan~... `SSSSeeeennnnoooobbbbaaaa    ddddaaaazzzziiiiaaaannnnddddaaaa miwisZvrisagan~... rusuli ena aq samsave 
SemTxvevaSi  erT  zmnas  ixmars:  пострадал,-а,-о...  qarTuladac  erT 
sitKvas _ ````ddddaaaazzzzaaaarrrraaaallllddddaaaa~~~~ _ xmarobs zogi avtori zog gazeTSi...). 
6. saliteraturo enis kanonmdeblad mohqonda Tavi Zvel sa-
skolo  gramatikas;  aq  sakiTxs  ase  svamdnen:  rrrrooooggggoooorrrr     aaaarrrriiiissss,  rrrrooooggggoooorrrr    
uuuunnnnddddaaaa    iiiiyyyyoooossss! Cveulebriv ityodnen: asea keTilxmovanio! erTisTvis ke-
Tilxmovani SeiZleboda meores arakeTilxmovnad mieCnia (`bav Sv i~ 
Tu `bavSi~... ufro keTilxmovani raa, amaze kamaTi CvenSi Kofi-
la...). es subieqturi sazomia. 
7. saliteraturo enas mwerali qmnis; mxatvruli nawarmoebi... 
aq `ar Kvela sworia~: aris romani, moTxroba..., rom mkiTxveli ara-
erTxel waikiTxavs, da Kovel Jerze axal raGacas ipovis masSi, ax-
leburad aGiqvams... aseve _ leqsic, zepirad rom swavloben. aris _ 
sxvagvaric. 
da mainc: erTi kargi moTxroba an leqsi rom SesZinos mSob-
liur mwerlobas avtorma, keTili saqmea... 
Kvela zari xom Tanabrad ar gugunebs... "Vivos voco, mortuos plan-
go" _ `cocxlebs movuxmob, mkvdrebs davitireb~, _ SeuZlia Tqvas 
mogugune zarma, mweralma. 
8. Cvens qveKanaSi, Cvens droSi, roca uwignuri bavSvi ar rCe-
ba, roca dedaenas qveKnis kulturul cxovrebaSi didi sarbieli 
uCndeba, da dedaenis ganviTarebis sakiTxebi respublikis xelmZGva-
nelTa zrunvis sagani gaxda (oficialuri dadgenilebac ki gamoaqvT 
da dadgenilebis Sesrulebasac kontroli eweva), qarTuli litera-
turisa da qarTveli mwerlis `droSa maGla avida~... 
amis  erT-erTi  mniSvnelovani  gamoxatuleba  is  aris,  rom
xalxi, ena, mwerali 7 
q arTul i   m werl obi s a  da  q arTul i   e nis   bu r -
J e bs   sagangebo dGeebi dauwesdaT1, maTi Gvawli rom ixseniebo-
des: rusTa v el is  dGe, il ias   dG e, ak ak i s   dGe, v a-
j as   dG e, i ak o b goge baSv il i s  dG e... 
aq  erTi  sakiTxi  Cndeba:  bunebrivi  ar  iqneboda,  gvqonoda 
q arTul i   e nis   dGe, im enis dGe, uromlisodac rusTavelis, 
ilias, akakis, vajas... zarebi ar igugunebdnen?... 
SeiZleboda qarTuli enis dGe dakavSireboda qarTuli poezi-
is mwvervalis _ rusTavelis dGes: `ru sTav el is a  da  q ar -
Tul i  e nis   dG e~... 
am dGes SevaJamebdiT, ra gakeTda qarTuli enis kvlevisaTvis 
respublikis samecniero-kevleviTsa da samecniero-pedagogiur dawe-
sebulebebSi... saliteraturo enis normaTa saxelmwifo komisiaSi, 
radiosa da televiziaSi _ normaTa danergvis mxriv... 
ra  gakeTda  qarTveli  k l as ik os ebi s   nawarmoebTa  m a-
s o br iv i   gamocem i s mxriv... da ase Semdeg... 
`r usTav el is a  da  q arTul i   eni s   dG e~  (Tu: 
`q arTul i   e nis a  da  ru sTave li s   dGe~)  iqneboda 
`q m na  m arTl is a  s am arTl is a~..., rac qarTul enas faq-
tobriv aqvs da oficialuradac ekuTvnis. 
 
 
kr. `qarTuli sitKvis kulturis sakiTxebi~, 
   wigni VI, 1984, gv. 37-39 
 
 
                            
1 sicocxleSi ilia yavyavaZes, qarTveli xalxis yirisufals, iubile ver gadauxades... 
ukanaskneli ormocdaxuTi wlis manZilze usamarTloba gamosworda.
xxxxaaaallllxxxxiiiissss    eeeennnnaaaa        xxxxaaaallllxxxxiiiissss    iiiissssttttoooorrrriiiiaaaaaaaa    
 
ena xalxis istoriis Zveli da alalmarTali mowmea. 
qarTvelur enebis da maTTan geneturad dakavSirebul specifi-
kur kavkasiur enebis (afxazur, adiGeur, CeCnur, daGestnur) istori-
is fesvebi imarxeba uZveles xanaSi da ekuTvnis enebs im xalxisas, rom-
lebmac Seqmnes winaaziaSi Zveli civilizacia, kacobriobis civiliza-
ciis es akvani (miTanelebi, xeTebi) da sxv. 
am debulebas amjamad iziareben sabyoTa mecnierebis avtorite-
tuli  warmomadgenlebi  da  ucxoeTis  gamoCenili  mecnierebi  (akad.    
n. mari, akad. i. JavaxiSvili, f. gomeli, e. maieri). 
amasTan dakavSirebiT Cveni enebis Grma damuSaveba aucilebeli 
saqmea. qarTuli ena, romelsac TxuTmetsaukuniani damwerlobiTi is-
toria aqvs da masTan axlo mKofi monaTesave udamwerlobo qarTvelu-
ri enebi (svanuri, megrul-yanuri), iseve rogorc norCi damwerlobis 
mqone enebi _ afxazuri, adiGeuri, CeCnuri, daGestnuri, _ warmoad-
genen faqtTa amouwurav saganZurs, romelmac naTeli unda mohfinos 
am enebis mdidar warsuls da am enebis mqone xalxs. 
SedarebiT-istoriulma Seswavlam unda gamoavlinos es faqtebi. 
Cveni enebis aseTi gamokvlevis procesSi sayiro xdeba ssssaaaaeeeerrrrTTTToooo    eeeelllleeeemmmmeeeennnn----
tttteeeebbbbiiiissss gamoKofa, romlebic arsebobs monaTesave Sesadarebel enebSi. 
nawilobriv Kovelive es _ dawKebiTi saerTo enis fondis gamovline-
baa, nawilobriv ki am enebis ufro gviani drois urTierTmoqmedebis 
Sedegia. 
lingvistika  mkacrad  ansxvavebs  ssssiiiittttKKKKvvvveeeebbbbiiiissss     ggggaaaaddddmmmmooooGGGGeeeebbbbaaaassss  sitKvis 
formulirebis elementis gadmoGebisagan (pppprrrreeeeffffiiiiqqqqssssiiiissssaaaaggggaaaannnn, bbbboooolllloooossssaaaarrrrTTTTiiii----
ssssaaaaggggaaaannnn, TTTTaaaavvvvssssaaaarrrrTTTTiiiissssaaaaggggaaaannnn). pirveli rigis gadmoGeba SeiZleba Segvxvdes Kve-
la enaSi, maT Soris iseT enebSic, romlebsac arasdros araviTari 
kontaqti ar hqoniaT.  
afiqsebi  (prefiqsebi,  bolosarTebi),  romlebic  aformeben 
sitKvis  elementebs,  SeiZleba  gadmoGebul  iqnan  mxolod  xangrZliv 
uSualo kontaqtis dros, romelsac SemdgomSi am enaTa ganviTarebisa-
ken (SeJvarebisaken) mihKavs. 
ssr kavSiris mecnierebaTa akademiis saqarTvelos filialis ga-
xalxi, ena, mwerali 9 
msvlel sesiaze Cveni moxsenebis `morfologiuri Sexvedrebi afxazuri-
sa qarTvelur enebTan~ sagans warmoadgenen swored aseTi saerTo mor-
fologiuri elementebi qarTvelur da afxazur enebSi. 
pirvel rigSi es zmnis TavsarTebia (preverbebi): la-, ka-, Ta-,   
na-, wa-; Semdeg: arsebiTi saxelis safuZvlis Semqmneli bolosarTia _ 
-es, romelic afxazur enaSi gamodis brunvis rolSi. 
specialur  literaturaSi  (akad.  n.  mari,  p.  yaraia)  zogierT 
aseTze specialuri miTiTeba arsebobs. 
dasaxelebul preverbebisagan, qarTul enaSi saxezea mxolod wa- 
(wa-vida, wa-iKvana); 
preverbi Ta- fiqsirebulia mxolod megrul enaSi _ `miToxe~, 
rac niSnavs `xeSi zis~, xa- _ yanur enaSi; la-, ka- _ megrulsa da ya-
nur enebSi (megrulad oTaxus milaxe _ oTaxSi cxovrobs, bja mikare 
_ mze adgia). 
KKKKvvvveeeellllaaaa    eeeessss    pppprrrreeeevvvveeeerrrrbbbbeeeebbbbiiii    aaaaTTTTvvvviiiisssseeeebbbbuuuulllliiiiaaaa    aaaaffffxxxxaaaazzzzuuuurrrr    lllliiiinnnnggggvvvviiiissssttttuuuurrrr    wwwwrrrriiii----
ddddaaaannnn (SevadaroT afxazuri zmnebi Sesaferisi zmnis nawilebs: aqlaad 
Á
aSnKˆ  awoup _ `qaGaldi imKofeba wignSis qveS~... aZˆ  sTatooup _ 
`vimKofebi wKalSi~... anagara _ `mimaqvs iq~... abna sˆlatooup _ `vzi-
var tKeSi~... akafxara... akˆlfara `amoxtoma~... 
mmmmeeeeoooorrrreeee     mmmmxxxxrrrriiiivvvv     qqqqaaaarrrrTTTTvvvveeeelllluuuurrrr     eeeennnnaaaaTTTTaaaa     mmmmoooorrrrffffoooollllooooggggiiiiuuuurrrr     iiiinnnnvvvveeeennnnttttaaaarrrriiiiddddaaaannnn    
aaaaffffxxxxaaaazzzzuuuurrrriiii    eeeennnniiiissss    mmmmiiiieeeerrrr    nnnnaaaasssseeeessssxxxxeeeebbbbiiiiaaaa    bbbboooolllloooossssaaaarrrrTTTTaaaavvvviiii -ˆs: anˆs, abˆs... `dediT~, 
`mamiT~... ubˆs _ ise, abas _ ase... megrulad mangaras, sqvamas, malas _ 
magrad, lamazad, male... 
zemoTmoxsenebul preverbebidan Kvelaze sainteresoa preverbebis 
`na~ da `wa~ bedi. pirveli amoGebulia yanur (lazur) dialeqtis mi-
er uSualoT afxazuridan iseve, rogorc preverbi `wa~ qarTuli enis 
mier aTvisebulia uSualoT afxazuri enidan (am preverbis etimolo-
gia mocemulia afxazur enaSi; `wa~ dakavSirebulia sitKva `awv~ Zir-
Tan). 
istorikosebis saqmea gadaswKviton, Tu ssssaaaadddd da rrrrooooddddiiiissss da romel 
konkretul  istoriul  garemocvaSi  mimdinareobda  aseTi  xangrZlivi 
kontaqtis procesi, romliTac es gadmoGeba aixsneba. SeiZleba mxo-
lod aGiniSnos, rom mas adgili hqonda Cveni epoqis V saukuneze uf-
ro  adre:  Zvel  qarTul  xanmetur-teqstebSi  (V-VI  sauk.)  preverbi     
`wa-r~ ukve arsebobs. aseTive drois istoria aqvs afxazuri enis mier 
bolosarTav `-ˆs~ gadmoGebas qarTvelur enebidan. 
aseTia Zvel istoriul kavSiris lingvisturi gamoZaxili.  
visac erTxel mainc mousmenia qarTuli (qarTluri, kaxuri), sva-
nuri, megruli, afxazuri da lekuri xalxuri simGerebi, es iSviaTi
10  werilebi
silamaziTa da simdidriT aGsavse motivebi, gansakuTrebiT mravalfe-
rovani da amave dros erTimeoresTan intimur naTesaobiT dakavSire-
buli motivebi, _ ar SeiZleba ar darwmundes imaSi, rom es xalxi 
mravalsaukunoebriv kulturis mqone xalxia; romelsac aTasi wlebis 
manZilze gautania Tavisi ena, gauZlia bediGblis ukuGmarTobisaTvis, 
gauZlia istoriis wamebisaTvis, istoriisa, romelmac araerTi tomi, 
araerTi xalxi mospo dedamiwis zurgidan. 
da amaSi gvarwmunebs ara marto xalxuri Semoqmedeba. amas gvas-
wavlis Cven istoria da amasve mowmobs TviT ena misi faqtebis zusti 
obieqturi analizis Sedegad. 
warsulSi mravalsaukunoebrivi saziaro brZola myidrod akavSi-
rebs Cven xalxebs. stalinurma epoqam uzrunvelhKo am xalxebis gaugo-
nari ganviTareba. 
 
gaz. `sabyoTa afxazeTi~, #75, 1940, 29 seqtemberi, gv. 2
s are d aqc io  sab yo  
i. abdulaevi (mahaCKala), n. andGulaZe (Tbilisi), a. arabuli 
(TavmJdomare, Tbilisi), S. afridoniZe (Tbilisi), e. babunaSvili (Tbi-
lisi), b. bersirovi (maikopi), i. brauni (poloneTi), h. gamzaTovi (ma-
haCKala),  T.  gamKreliZe  (Tbilisi),  g.  gogolaSvili  (Tbilisi), 
t. gurievi (vladikavkazi), k. vamlingi (SvedeTi),  x. Taovi (nalCiki), 
a.  Timaevi  (grozno),  n.  mayavariani  (Tbilisi),  f.  ozdoeva  (nazrani),  
e.  osiZe  (Tbilisi),  s.  pazovi  (karaCaevski),  T.  uTurgaiZe  (Tbilisi),  
b. utie (safrangeTi), k. h. Smidti (germania), i. CantlaZe (Tbilisi),  
a. yinyarauli (Tbilisi), l. ykadua (soxumi), z. yumburiZe (Tbilisi),  
r. JanaSia (Tbilisi), a. harisi (aSS) 
 
s are d aqc io  ko legi a  
 
c. baramiZe, l. ezugbaia, g. kvaracxelia, m. suxiSvili, †m. qurdiani,  
v. Sengelia (mTavari redaqtori), m. Cuxua 
tomis redaqtori S. afridoniZe 
 
 
Edit or ial C ounci l  
 
I. Abdulaev (Makhachkala), N. Andghuladze (Tbilisi), Sh. Apridonidze (Tbili-
si), A. Arabuli (Chairman, Tbilisi), E. Babunashvili (Tbilisi), B. Bersirov (Maikop),        
I. Brown (Poland), I. Chantladze (Tbilisi), Th. Gamkrelidze (Tbilisi), H. Gamzatov 
(Makhachkala), G. Gogolashvili (Tbilisi), T. Guriev (Vladikavkaz), A. Harris (USA), 
R. Janashia (Tbilisi), N. Matchavariani (Tbilisi), E. Osidze (Tbilisi), B. Outtier 
(France), F. Ozdoeva (Nazran), S. Pazov (Karachaevsk), K. H. Schmidt (Germany), 
Kh. Taov (Nalchik), A. Tchintcharauli (Tbilisi), L. Tchkadua (Sokhumi), Z. Tchum-
buridze (Tbilisi), A. Timaev (Grozny), T. Uturgaidze (Tbilisi), K. Vamling (Sweden) 
 
Edit or ial  Boar d 
 
Ts. Baramidze, M. Chukhua, L. Ezugbaia, †M. Kurdiani, G. Kvaratskhelia, 
V. Shengelia (Editor-in-chief), M. Sukhishvili 
Editor of the volume Sh. Apridonidze 
 
 
 
 
© arn. Ciqobavas saxelobis enaTmecnierebis instituti 
ISBN       (mravaltomeuli) 
ISBN       (tomi V)
Description:igi ra naxes mesrolTa, srolasa m o e S l e b o d e s,. alKa daSales, m o v i d e s, m o e x v e o d e s, bndebodes,. iqiT da aqaT u v l i d e s, zogni ukana h K v e b o d e s, verca h k a d r e b d e s: `vin xaro?~ verca ras. e u b n e b o d e s (981). 8. -n-sufiqsiani saxelobiTi iTanxmebs zmnas ma