ar i stotel

215 Pages·2014·6.74 MB·Turkish

A R İ S T O T E L
Sİ Y A S Ə T
B Ö Y Ü K E T İ K A
Azərbaycan R^spublikası Prezidentinin
İşlər İdarəsi
PREZİDENT KİTA8XANASI
Bakı - 2006
Tərcümə edəni: Ön söz
Fikrət Təbibi
E.ə. 384-cü ildə Stagirdə anadan olan Qədim yunan
filosofu Aristotel 367-ci ildə Afinaya gəlib Platonun şagirdi
Redaktor Nizami Zeynalov
olmuş və 20 il müddətində, yəni Platonun vəfatına qədər onun
Korrektor Mahmud Yusifli akademiyasında iştirak etmişdir. 343-cü ildə Makedoniya çarı
Filipp oğlu İskəndərin tərbiyəçisi kimi onu öz sarayına dəvət
Kompyuter tərtibatı Mehriban Quliyeva etmişdir. 335-ci ildə təzədən Afinaya qayıdan mütəfəkkir bura-
Gülçöhrə Mirzəyeva
da öz məktəbini (Likey) təşkil etmişdir. Sonralar dinə qarşı
cinayətdə taxsırlandırılan Aristotel Xalkidə qaçmış və 322-ci ildə
orada da vəfat etmişdir. Aristotelin elmi fəaliyyətinin səciyyəvi
cəhətlərindən biri onun çoxcəhətliyidir. Engels Aristoteli nahaq
yerə qədim yunan filosofları içərisində «ən universal zəka»
adlandırmamışdır. Onun elmi irsi, demək olar, o dövrdə mövcud
olan bütün sahələri əhatə etmişdir. Dövlət və cəmiyyət onun
nəzər dairəsindən kənarda qalmamışdır. Bu yöndə başlıca yeri,
şübhəsiz ki, onun «Siyasət» əsəri tutur. Aristotel göstərir ki,
siyasətin məqsədi rifahdır. Yəni ümumun rifahı, bu isə ədalətli
Aristotel.
bir işdir. Buna görə siyasətçi ən yaxşı dövlətin, yəni göstərilən
«Siyasət. Böyük etika». Bakı, XXI-Yeni Nəşriər Evi,
məqsədə cavab verən dövlət quruluşunun axtarışında bulun-
2006, 432 səh.
malıdır.
Aristotel dövlətin siyasi quruluşunu qanunvericilik, icra və
Bu kitabda dahi yunan filosofu Aristotelin iki məşhur əsəri -
«Siyasət» və «Böyük etika» oxuçulara təqdim olunur. Bunlardan birincisi məhkəmə hakimiyyəti olmaqla üç yerə bölür. Siyasi quruluş
əsasən qədim yunan polislərində (şəhər-dövlətlərində) mövcud olan qanunun hökm sürməsini nəzərdə tutmalıdır; çünki harda ki,
dövlət quruluşlarına və dövlət quruluşu layihələrinə, ikincisi isə adından
qanunlar hökm sürmür, orada siyasi quruluş da yoxdur. Dövlət
göründüyü kimi əxlaq məsələlərinə həsr olunmuşdur. Kitab geniş oxucu
kütləsi və universitet tələbələri üçün nəzərdə tutulmuşdur. öz növbəsində bir çox hissələrdən ibarətdir, bu özü də yeganə
ümumi yaşayış forması deyil. Digər formalar ailə və yaşayış
440601000-05
məntəqəsidir. Dövlət quruluşları layihələrinə Platonun (Sokra-
A -----------------------
tın) layihəsinin araşdırılmasından başlayır. Bunun ardınca bir-bir
080-06
o dövrün qanunvericilərinin layihələrini müzakirəyə çıxarır. Da-
ha sonra onun dövründə mövcud olan ən yaxşı - lakedemon,
©XXI-YNE, 2006
3
edilməsinə, bu və digər dövlət quruluşlarının saxlanmasına dair
krit və karfagen dövlət quruluşlarını nəzərdən keçirir. Dövlət
onun ortaya qoyduğu fikirlər də çox maraqlıdır. Əsərin axırıncı
quruluşu formaiarını araşdırarkən ilk öncə vətəndaş anlayışını
fəsillərində isə söhbət vətəndaşları xöşbəxt həyata gətirib çıxara
müzakirə edir. Göstərir ki, dövlət vətəndaşlardan təşkil olun-
biləcək ən yaxşı dövlət quruluşu layihəsindən gedir. Təxminən
muşdur. Hər dövlət quruluşunun özünəməxsus vətəndaş
20 çap vərəqi həcmində olan əsərin qısa məzmunu bundan iba-
anlayışı var. Aristotelə görə məhkəmədə və idarəetmədə iştirak
rətdir.
edənlər dövlətin vətəndaşlarıdır. Bu mütləq vətəndaş anlayı-
Bir neçə kəlmə də «Böyük etika» haqqında. Etikaya dair üç
şıdır. Vətəndaşlar vətəndaş imtiyazlarından istifadə edirlər. Ən
əsəri Aristotelin adı ilə bağlayırlar: «Nikomax etikası», «Yevdem
yaxşı dövlətin vətəndaşları heç bir peşəyə yiyələnməməli, ovçu-
etikası» və «Böyük etika». «Böyük etika» digər iki etikanın xülasə-
luqla, balıqçılıqla, əkinçiliklə və ümumiyyətlə, fiziki əməklə məş-
sini təşkil edir. Bu əsər şəxsiyyətin və cəmiyyətin əxlaqi prob-
ğul olmamalıdır. Onlartorpaq, mal-mülk sahibi olub, barbar-qul-
lemlərinə, habelə Aristotel etikasının əsas prinsipi olan düzgün
ların əməyindən faydalanmaqia öz vətəndaş borcunu yerinə
davranış qaydalarına həsr edilib. Aristotel etikanı siyasətin tərkib
yetirməlidir: orduda qulluq etməli, qanunvericilik işlərində bulun-
hissəsi hesab edir. O, göstərir ki: «Doğrudan da, müəyyən əxlaqi
malı, məhkəmə işlərini aparmalı, məbədlərdə Allaha xidmət
keyfiyyətlərə malik olmayan adamın, yəni ləyaqətsiz adamın ic-
göstərməlidiriər.
timai həyatda fəəliyyət göstərməsi qətiyyən mümkün deyil. Ləya-
Aristotel altı dövlət quruluşu formasını təxmin edir və bun-
qətli adam olmaq - məziyyətlərə malik olmaq deməkdir. Və hər
lardan üçünü düzgün, qalan üçünü isə qeyri-düzgün sayır. Aristo-
kim ictimai və siyasi həyatda fəaliyyət göstərməyi düşünürsə, o,
telə görə çar hakimiyyəti (monarxiya), aristokratiya və politiya düz-
xasiyyətcə yaxşı adam olmalıdır». O, Pifaqorun məziyyətlər xüsu-
gün, istibdad üsul-idarəsi (tiraniya), oliqarxiya və demokratiya
sunda düzgün mühakimə yürütmədiyini qeyd edir, Sokratın
qeyri-düzgün dövlət quruluşu formalarıdır. Çar hakimiyyəti - bir
məziyyətləri bilik hesab etməsinə tənqidi yanaşır, Platonun da bu
nəfərin idarəçiiiyi olub, ümumun rifahını nəzərdə tutur; istibdad
xüsusda söylədiyi bəzi fikirlərlə razılaşmır. Aristotel göstərir ki,
üsul-idarəsi - bir nəfərin idarəçiliyi olub, şəxsi mənafeyə əsas-
insan qəlbi mürəkkəb struktura malik olduğundan, ondakı məziy-
lanır. Aristokratiya - ən yaxşılardan ibarət azlığın idarəçiliyi
yətlər də müxtəlifdir. Qəlb əsas etibarı ilə iki - şüurlu və şüurdan-
olub, hamının marağını güdür; oliqarxiya - bir para varlı vətən-
kənar hissələrdən ibarətdir. Qəlbin şüurlu hissəsinə müdriklik,
daşın idarəçiliyi olub, yalnız bunların şəxsi mənafeyini nəzərə
ağıllılıq, öyrənmə qabiliyyəti və s., şüurdankənar hissəsinə isə əx-
alır. Politiya - müəyyən senz əsasında seçilmiş və ümumun ri-
laqi məziyyətlər aiddir. İnsan şüurlu hissəyə aid olan məziyyətlərə
fahı naminə çalışan çoxlugun idarəçiliyi; demokratiya isə -
aldığı təhsil, əxlaqi məziyyətlərə isə aldığı tərbiyə vasitəsi ilə yetir.
yoxsullardan ibarət çoxluğun idarəçiliyi olub, müstəsna olaraq
Aristotel məziyyətləri müfəssəl surətdə araşdırır. O, mə-
bu çoxluğun marağını güdür.
ziyyəti iki qüsurlu cəhətin, başqa sözlə, artığın və əksiyin ortası
Aristotelin çox diqqət yetirdiyi məsələlərdən biri də dövlət
kimi müəyyənləşdirir. Məsələn, israfçılıq əliaçıqlığın artıqlığı,
çevrilişləridir. Onun bu çevrilişlərin səbəbləri haqqında olan mü-
xəsislik isə onun əksikliyidir.
hakimələri zəngin tarixi misallara əsaslanır. Bu çevrilişlərin dəf
5
4
İki hissədən ibarət olan əsərin ikinci hissəsində Aristotel
S İ Y A S Ə T
dostluq münasibətlərindən də söz açır və bu məsələni özünə-
məxsus surətdə araşdırır.
«Böyük etikanın» bu gün ana dilimizdə çap olunması
önəmli hadisədir. Çünki Azərbaycan oxucusu bütün dövrlərin
və xalqların ən böyük mütəfəkkiri sayılan Aristotelin bu əsəri ilə BİRİNCİ KİTAB (A)
hələ indiyə qədər öz ana dilimizdə tanış ola bilməmişdir.
Hər bir əsərin təcrüməsi istər-istəməz müəyyən itki ilə nə- 1. 1. Bir halda ki, biz gördüyümüz kimi hər bir dövlət
ticələnir. Söz yox ki, bizim tərcüməmiz də bundan kənarda qal- özündə bir növ münasibəti təmsil edir, bütün münasibətlər isə
mamışdır, hərçənd ki, biz bunu mümkün qədər orijinala yaxın hər hansı rifah naminə təşkil edilirsə (axı hər bir fəaliyyət
tərcümə etməyə çalışmışıq. Buna nə qədər nail olduğumuzu isə
ehtimal olunan rifahı nəzərdə tutur), onda aydındır ki, bütün
yəqin ki, mütəxəssislərin dilindən eşidəcəyik.
münasibətlər bu və ya digər rifaha doğru yönəlir (stokhadzon-
tai), bununla belə hamıdan çox və bütün rifahlardan ən yüksə-
yinə o münasibət can atır ki, o hamısından daha çox vacibdir və
özündə bütün münasibətləri əhatə edir. Bü münasibət isə
dövlət, yaxud siyasi miinasibət adlanır.
2. «Dövlət xadimi», «çar», «təsərrüfat başçısı», «ağa» an-
layışlarını bir-birinin eyni sayan adamlar düz danışmırlar1. Axı
onlar hesab edirlər ki, bu anlayışlar bir-birindən keyfiyyət cəhət-
çə deyil, kəmiyyət cəhətçə seçilirlər; deyək ki, ağa o kəsdir ki,
onun tabeçiliyində az adam var; təsərrüfat başçısı o kəsdir ki,
onun tabeçiliyində çox adam var; lakin kimin tabeçiliyində daha
çox adam varsa o, dövlət xadimi, yaxud çardır; güya böyük ailə
və kiçik döviət arasında heç bir fərq yoxdur və güya dövlət xadi-
mi ilə çar arasında fərq ondan ibarətdir ki, çar şəxsən ona
məxsus olan səlahiyyətin gücü ilə idarə edir, dövlət xadimi isə
qismən hökm sürür, qismən müvafiq elmin-siyasətin əsaslarına
tabe olur. Amma bu, həqiqətdən uzaqdır. 3. Şərh etdiklərimiz
bizim vaxtı ilə mənimsədiyimiz üsulları nəzərdən keçirdikdən
sonra aydınlaşacaq: digər hallardakı kimi mürəkkəbi sadə ele-
mentlərə qədər parçalayıb (tamın ən xırda hissələri), dövlətin
6
7
nədən ibarət olduğunu təhlil edərkən, biz həm də sadalanan göstərilən iki növ munasibətdən birinci növü ailə münasibətindən
anlayışlara nisbətərı daha yaxşı görəcəyik ki, onlar bir-birindən ibarətdir. Gesiodun şeri düzgün səslənir: «Ailə hər şeydən öncə
nə ilə fərqlənir və onların hər birinin elmi izahını vermək müm- həm həyat yoldaşı, həm yerşumlayan öküzdür» (kasıblarda öküz
kündürmü. qul əvəzinə işləyir). Müvafiq surətdə təbii yolla gündəlik tələbatı
Burda da hər yerdə olduğu kimi nəzəriyyəni qurmaq üçün təmin etməkdən ötrü meydana çıxan münasibət ailənin özüdür ki,
ən yaxşı üsul şeylərin ilkin olaraq necə yaranmasını nəzərdən var, bu cur ailənin üzvləri haqqında Harond deyir ki, onlar eyni an-
keçirməkdən ibarət olmalıdır. 4. Belə ki, zərurət hər şeydən bardan yeyir, Epimenid Kritli işə «onları eyni axurdan yeyənlər»
öncə cüt-cüt o kəsləri birləşməyə vadar edir ki, onlar bir-birin- adlandırır.
dən ayrı yaşaya bilmirlər, - qadın və kişi nəsli davam etdirmək 7. Bir neçə ailənin arasında yaranmış və yalnız qısamüd-
naminə; və bu üyğunlaşma şüurlu surətdə edilmir, lakin təbii dətli təminatların ödənməsi ilə başa çatmayan münasibət-
cəhətdən asılıdır, özündən sonra özünəuyğun varlıq qoyub get- yaşayış məntəqəsidir. Yaşayış məntəqəsinə ailənin koloniyası
mək həm də yerdə qalan digər canlılara və bitkilərə də xasdır. kimi baxmaq tamamilə təbiidir, bəziləri eyni yaşayış məntəqə-
[Eləcə də qarşılıqlı surətdə özünü saxlamaq məqsədilə sində həyat sürənləri «süd qardaşları», «oğuliarı», «nəvələri»
canlı məxluqlar üçün birləşmək zəruridir], başlıca olaraq ağalıq deyə adlandırırlar. Yunan dövlətləri əvvəllər ona görə çarlar
edənlə və başlıca olaraq itaətdə bulunan məxluq. Birinci öz in- tərəfindən idarə edilirdi ki, (hal-hazırkı dövrdə biz bunu qeyri-
tellektual xassələrinə görə uzağı görməyə qabildir, buna görə yunan olan tayfalarda da görürük) bunları çar hakimiyyətini qə-
də artıq öz başlıca xüsusiyyətinə görə ağalıq edən və hökm sü- bul edən adamlar yaratmışdı: axı hər bir ailədə onun böyüyü
rən məxluqdur; ikinci isə necə ki, öz fiziki gücü hesabına yalnız çar səlahiyyətinə malikdir. Həm də ailə koloniyalarında-yaşayış
aldığı sərəncamları yerinə yetirməyi bacarır, o köləlikdə bulunan məntəqələrində qohumluq əlaqələrinin köməkliyilə onların üzv-
və alçalan məxluqdur. Buna görə də ağa və qul üçün elə eyni ləri arasında eynən həmin qayda mövcuddur. Homer «hər kəs
şeylər sərfəlidir. 5. Lakin qadın və qul öz xüsusiyyətlərinə görə arvadlarını və uşaqlarını idarə edir» deyəndə, məhz bunu yada
iki müxtəlif məxluqlardır: axı təbiətin yaradıcılıq işi dəmirçilərin salırdı, axı onlar ayrı-ayrı yaşayış məntəqələrində yaşayıblar,
düzəltdiyi əhəmiyyətsiz «delfi bıçağına»2 hec cürə bənzəmir, necə ki, insanlar, ümumiyyətlə, lap qədim dövrlərdə yaşayırdı-
əksinə, təbiətdə hər şeyin öz təyinatı var. Belə ki, hər hansı bir lar. Habelə, allahlar haqqında deyirlər, onlar çarların hakimiy-
alət çox deyil, əgər bir işi görmək üçün nəzərdə tutularsa işin yəti altındadır, çünki insanlar-bir qismi elə indi də, bir qismi isə
öhdəsindən daha yaxşı gələcək. Barbarlarda qadın və qul eyni lap qədim zamanlarda çarlar tərəfindən idarə olunurdu, necə ki,
mövqedə durur və bunu onunla izah edirlər ki, onlarda əzəldən insanlar allahların xarici görünüşlərini özləninin görünüşlərinə
hakimiyyətə can atmaq meyli yoxdur. Onlarda yalnız bircə növ oxşadırlar, eynən onlar bu təsəwürü allahların həyat tərzinə də
münasibət var-qul və kəniz münasibəti. Buna görə də şair deyir: intişar edirlər.
«Yunanlann barbarlar üzərində ağalığı layiqlidir»; barbar və qul öz 8. Bir neçə yaşayış məntəqəsindən ibarət cəmiyyət tama-
başlıca xüsüsiyyətlərinə görə oxşar anlayışlardır. 6. Beləliklə, milə bərqərar olmuş dövlətin özüdür ki var, bu da, demək olar,
8 9
bütövlükdə müstəqilliyə çatmış və həyati təlabatlar naminə ailənin və dövlətin əsasını təşkil edir. Mahiyyətinə görə dövlət
meydana çıxsa da, lakin yaxşı həyat qazanmaq naminə möv- ailə və hər birimizlə müqayisədə öndə durur, çünki tamın
cüddür. Buradan belə çıxır ki, hər bir dövlət ilkin münasibətlər hissələrdən qabaqda olması zəruridir. Canlı məxluqu bütünlüklə
kimi zərurətin təbii məhsuludur: bu, onların tamamlanması, bu məhv etsən, onun nə ayağı, nə də əli olacaq, yalnız adı qalacaq.
tamamlanmada isə mahiyyət vardır. Axı biz onu hər hansı bir Buna, müvafiq olaraq biz «daş əl» deyirik; axı bədəndən ayrılmış
şeyin mahiyyəti adlandırırıq ki, - məsələn götürək insanın, atın, əl də, məhz daş əl kimi olacaq. Hər hansı bir şey yerinə yetirdiyi
ailənin mahiyyəti-onun vəziyyəti inkişafının sonunda məlum hərəkətlə və bu hərəkəti yerinə yetirmək imkanı ilə müəyyənləş-
olsun. Üstəlik, son məqsədə yetişməkdən ötrü tamamlanma dirilir, əgər bu xassələr həmin şeydə itibsə, onda ondan olduğu
yüksək səviyyədə olmalıdır, müstəqil yaşamaqsa həm tamam- kimi danışmaq lazım deyil: bunu yalnız qeyd etmək qalır.
lanmış, həm də ən yüksək səviyyəli mövcudluqdur. 12. Beləliklə, göründüyü kimi dövlət, zatən mövcuddur və zatən
9. Bütün deyilənlərdən məlum olur ki, dövlət zatən kim hər insandan öndədir; nə qədər ki, axırıncı təcrid edilmiş vəziyyə-
mövcuddursa, ona aiddir və insan öz mahiyyətinə görə siyasi tə düşüb, müstəqil məxluq deyil, onun dövlətə münasibəti, hər
varlıqdır, kim də təsadüfi hallar nəticəsində deyil, öz xüsusiyyə- hansı hissənin özünün tamına olan münasibəti kimidir. Bir kəs ki,
tinə görə dövlətdən kənarda yaşayır-ya mənəvi cəhətdən münasibət yaratmağa qadir deyil, yaxud özünü müstəqil varlıq
inkişaf etməmişdir, ya da fövqəlbəşərdir: onu da Homer söyüb sayır, heç nəyə ehtiyac duymur, o, artıq dövlətin bir hissəsini təş-
deyir ki, «Əsilsiz-nəsilsiz, tayfasız, qanunsuz, yurdsuz-yuvasız- kil etməyib ya heyvana, ya da bütə çevrilir.
dır»; bu cür adam, əslində, yalnız müharibə arzu edir; onu oyun Təbiət bütün insanlarda dövlətlə münasibətə bir meyl ya-
taxtası üzərində təcrid edilmiş piyada ilə müqayisə etmək olar. ratmışdır və ilk dəfə bu munasibəti təşkil edən adam bəşəriy-
10. Arılara və sürüylə yaşayan hər hansı qəbildən olan hey- yətə həddindən artıq böyük yaxşılıq etmişdir. Kamilliyə yetişmiş
vanlara nisbətən insanın daha çox cəmiyyətin övladı olması aşa- insan canlı məxluqların ən mükəmməlidir və əksinə, qanun-
ğıdakından aydındır: təbiət, biztəsdiq etdiyimiz kimi, heç nəyi na- qaydadan kənarda yaşayan insan hamıdan pisdir, ona görə ki,
haqdan etmir; həmçinin bütün canlı məxluqlar arasında yalnız haqsızlıq hər şeydən ağırdır. Təbiət isə insanın əlinə əqli və
insan nitq qabiliyyətinə malikdir. Səs kədər və sevinci ifadə edir, mənəvi güc kimi silahlar veribdir ki, bunlarla da əks istiqamətdə
bu digər canlı məxluqlar üçün də xarakterikdir (belə ki, onların işlər görmək mümkündür. Buna görə də yaxşı cəhətlərdən
təbii xüsusiyyətləri o dərəcəyə qədər inkişaf etmişdir ki, sevinc məhrum olan insan özünün cinsi və zövq aldığı ehtiyaclarının
ödənməsindən ötrü ən şərəfsiz, alçaq və vəhşi məxluqa çevrilir.
və kədəri hiss edib, bu hisləri bir-birinə ötürə bilirlər). Amma nitq,
Ədalət anlayışı dövlət anlayışı ilə bağlıdır, belə ki, hüquq
həmçinin nəyin xeyirli və nəyin zərərli, eynən də nəyin haqiı və
ədalətin meyarı kimi siyasi münasibəti tənzimləyən normadır.
nəyin haqsız olduğunu bildirməyə də qabildir. 11. İnsanlara məx-
sus bu xüsusiyyət onları digər canlı məxluqlardan fərqləndirir:
II. 1. Dövlətin hansı hissələrdən ibarət olmasını müəyyən-
belə ki, yalnız insan xeyirxahlıq və yamanlıq, haqlı və haqsız və
ləşdirmək üçün, biz hər şeydən öncə ailənin təşkili haqqında
s. anlayışları dərk etməyə qabildir. Bütün bunlarınsa məcmusu
10 11
danışmalıyıq, zira hər bir dövlət ayrı-ayrı ailələrdən ibarətdir.
4. Mülkiyyət evin bir hissəsidir və əldə edilmiş şey ailəni
Ailə öz növbəsində o hissələrdən təşkil edilmişdir ki, bunların
təşkil etməyin bir hissəsidir: ən zəruri tələbat avadanlıqları ol-
məcmusu onun özünü təşkil edir. Mükəmməl ailədə iki hissə
madan nəinki yaxşı yaşamaq, ümumiyyətlə, yaşamaq mümkün
mövcuddur: qullar və sərbəstlər. Belə ki, hər hansı bir şeyin
deyil. Bütün sənət sahələrində qarşıya qoyulmuş müəyyən
təhlilinə öncə onu təşkil edən ən kiçik hissəciklərdən başlamaq
məqsəd üçün müvafiq alətlər vardır, əgər işi axıra çatdırmaq
lazımdır, ailənin isə ən ilk və ən kiçik hissəcikləri ağa və qul, ər
lazımdırsa və bu alətlərdən bəzisi canlı, bəzisi çansızdırsa (mə-
və arvad, ata və oğul olduğundan elə bu üçlükdən başlayıb,
sələn, başçı üçün sükan cansız alət, sükançı isə canlıdır), bu
onların hər birinin özlüyündə nə kəsb etdiyinə və onların necə
halda incəsənətdə sənətkar alət rolunu oynayır. Eləcə də ev
olmasına nəzər salınmalıdır.
sahibi üçün mülkiyyət onun yaşamasından ötrü özünəməxsus
2. [Göstərilən mövcud, üç cütün münasibətini xarakterizə
surətdə bir alətdir. Mülkiyyəti əldə etmək üçün çoxlu alət tələb
etmək olar] belə ki: ağalıq, kəbin (ər və arvadın bir yerdə həyat
olunur, belə ki, qul-bir canlı mülkiyyətdir, necə ki, incəsənətdə,
sürməsini göstərmək üçün xüsusi termin yoxdur) və üçüncü
ümumiyyətlə, hər hansı bir sənətkar bir alət kimi digər alətlər-
atalıq (həmçinin bu münasibət də xüsusi terminlə göstərilmir).
dən öndə durur. 5. Əgər hər hansı bir alət ona verilən əmrlə,
Qoy onlar bilavasitə biz sadalayan kimi üç olsun (ailənin bir his-
yaxud özü qabaqcadan duymaqla ona məxsus olan işi özü ye-
səciyi də mövcuddur ki, bir çoxlarının fikrincə bu, elə onu, digər-
rinə yetirə bilsəydi, özlərini Dedalın heykəlinə, yaxud Hefestin
lərinin təbirincə isə bu, onun əsas hissəsini təşkil edir; mən
sacayaqlarına oxşatsaydılar - necə ki, şair onlar haqqında
necə deyərlər yığıb, dala atmaq bacarığını nəzərdə tuturam;
deyib: «öz xoşları ilə (aytomatoys) allahların yığıncaqlarına
bunun nə olduğunu biz sonra araşdıracayıq).
gəldilər»; əgər toxucu məkiklər özləri tikə, mizrablar3 isə
Hər şeydən öncə, biz ağa və qul üzərində dayanaq və on-
kifarada özləri ifa edə bilsəydi, onda memarlar işçilərə, ağalar
ların qarşılıqlı əlaqəsinə təcrübi əhəmiyyət nöqteyi-nəzərindən
isə qullara ehtiyac duymazdılar. Necə ki, alətlər öz təyinatları
diqqət yetirək. Biz bu munasibəti izah etmək üçün mövcud olan
üzrə məhsuldar fəaliyyət (poietika) göstərir, xüsusi mülkiyyət
nəzəriyyələrə nisbətən daha düzgün nöqteyi-nəzər üstündə
də aktiv fəaliyyətin (praktikon) aləti sayılır; axı toxuculuq
dura bilərikmi? 3. İş ondadır ki, bir çoxlarının fikrincə ağanın qul
məkiklərindən istifadə etməklə, onun tətbiqinə aid olmayan
üzərində səlahiyyəti bir növ elmdir, biz artıq yuxarıda qeyd etdi-
nəsə başqa şey alırıq, pal-paltar və yataq isə bizdən ötrü yalnız
yimiz kimi nəzərə də almaq lazımdır ki, həm bu səlahiyyət, həm
istifadə əşyalarıdır. 6. Məhsuldar və aktiv fəaliyyətin spesifik
ailənin təşkili, həm döviət, həm də çar hakimiyyəti eyni-eyni
fərqi ilə əlaqədar, əlbəttə, müvafiq olaraq o alətlər müxtəlifdir ki,
şeylərdir. Əksinə, digərlərinin fikrincə ağanın qul üzərində səla-
bu və digər ehtiyacların ödənməsi üçün lazımlıdır. Lakin həyat-
hiyyəti qeyri-normaldır; yalnız qanunla biri qul, digəri sərbəstdir,
aktiv fəaliyyətdir (praxis), məhsuldar fəaliyyət (poiesis) deyil;
mahiyyətcə isə heç bir təfavüt yoxdur. Buna görə ağanın qui
demək, qul da nəyin xidmətində bulunursa, o aktiv fəaliyyət
üzərində səlahiyyəti də, zora əsaslandığı üçün, ədalətsizdir.
sahəsinə aiddir. «Xüsusi mülkiyyət»i «hissə» sözünün mənası
kimi başa düşmək lazımdır. Hissə isə yalnız nəyinsə bir şeyin
12
13
hissəsi deyii, ümumiyyətlə, heç nəyi bunsuz təsəvvürə gətirmək Düzdür, bəzi cançız əşyalarda da, məsələn, musiqili harmoniya-
olmaz. Bu, butunlukdə xususi mülkiyyətə də aiddir. Buna görə da ağalıq etməyin nə isə bir əsasını tapmaq olar; lakin bu məsələ
də ağa yalnız qulun ağasıdır, ancaq ona məxsus deyil, qul isə xüsusi tədqiqat obyekti ola bilər. 10. Canlı məxluq hər şeydən
yalnız ağanın qulu deyil, həm də bütünlüklə ona məxsusdur. öncə ruhdan və bədəndən ibarətdir; əslində, bunlardan biri əzəl-
7. Yuxarıda deyilənlərdən aydındır ki, özünün mahiyyətinə dən ağalıq edən, digəri əzəldən itaətdə bulunandır. Əlbəttə, əgər
və təyinatına görə qul nədir: kim, əslində, özü-özünə deyil, in- söhbət şeyin xassəsindən gedirsə, axırıncı dəyişikliyə məruz
san olmasına baxmayaraq başqasına məxsusdur, o, zatən qul- qalmış vəziyyətdə deyil, gərək təbii halda nəzərdən keçirilsin.
dur. İnsan isə o halda başqasına məxsus olur ki, o, insan kimi Buna görə elə adama müraciət edib, onu nəzərdən keçirmək la-
qalsa da mülkiyyətə çevrilir; axırıncı öz-öziüyündə aktiv və ayrı- zımdır ki, onun fıziki və psixi durumu ən yaxşı halda olsun; bunun
ca mövcud olan alət kimi təmsil olunur. timsalında bizim müddəamız aydınlaşacaq. Sağlamlığı pozul-
Bundan sonra baxmaq lazımdır görək bu cur xarakterli muş, yaxud pozulmağa yaxın adamlarda onların qeyri-sağlam və
adam ola bilər, yoxsa yox, yəni qul, həm də kimə isə qul olmaq təbiətlə ziddiyyət təşkil edən vəziyyətləri çox vaxt elə təsəvvür
yaxşıdırmı, ədalətlidirmi, yoxsa yox, amma hər hansı bir köləiik yaradır ki, guya bədən ruh üzərində ağalıq edir.
təbiətlə ziddiyyət təşkil edir. 11. Bizim müddəamıza müvafıq olaraq hər bir canlı məx-
luqda hər şeydən öncə ağalıq etmək və siyasi hakimiyyət meyli
8. Bu suallara həm nəzəri mühakimələr, həm də faktiki dəlil-
görmək olar. Ruh bir ağa kimi bədən üzərində, ağıl isə dövlət
lər əsasında cavab vermək çətin deyil. Axı ağalıq etmək və itaətdə
xadimi kimi meyllərimiz üzərində hökm sürür. Burdan aydın olur
bulunmaq nəinki vacibdir, həm də faydalıdır və bir çox məxluqlar
ki, bədən üçün ruhun tabeçiliyində olmaq nə qədər təbii və fay-
bilavasitə anadan olandan itaətdə bulunmaq və digərləri ağalıq
dalıdır, amma ruhun həyəcanlanmağa meylli hissəsinin- ağıl və
etməklə bir-birindən seçilirlər [bununla əlaqədar onlardan biri,
ruhun mücərrəd elementinin tabeçiliyində olması düz, yaxud
necə deyərlər, əwəlcədən təyin edilir]. Ağalıq etməyin və itaətdə
əks mənada həmişə ziyan gətirir. 12. Həmin bu müddəa həm
bulunmağın çox müxtəlif növləri var, amma mütilər nə qədər yük-
insana, həm də digər canlı məxluqlara münasibətdə öz gücün-
səkdə dayanırsa, onların üzərindəki ağalıq da bir o qədər mükəm-
də qalır, məsələn, öz xüsusiyyətlərinə görə ev heyvanları vəhşi
məldir; belə ki, məsələn: insan üzərindəki ağalıq, heyvan üzə-
heyvanlardan yüksəkdə durduğu kimi ev heyvanları üçün də
rindəki ağalığa nisbətən daha mükəmməldir. Axı usta nə qədər
insanın himayəsində olmaq məqsədəuyğundur: bəli, bu onların
yuxanda dayanırsa, onun gördüyü iş daha mükəmməl olacaq;
xeyrinədir (sölerias). Eləcə də kişi qadına münasibətdə: birinci
amma harda ki, bir tərəf ağalıq edir, digərtərəf isə itaətdə bulunur,
öz xüsusiyyətinə görə yüksəkdə, ikinci aşağıda durur və budur,
yalnız orada onlann hər hansı bir işindən söhbət gedə bilər.
birinci ağalıq edir, ikinci itaətdə bulunur. Bax bu nöqteyi-nəzər
9. Necə ki, hər şey bir neçə hissədən ibarətdir, ayrılıqda,
mütləq gərək bütün bəşəriyyətə də şamil edilsin.
yaxud fasiləsiz biri - digərilə bağlı olub, bir tamı əmələ gətirir,
13. Digər insanlardan kəskin surətdə fərqlənən bütün bu
bu, özünü ağalıq etməyin və mütiliyin kökundə də göstərir. Bu,
insanlar, necə ki, ruh bədəndən, insan da heyvandan fərqlənir
təbiətin ümumi qanunudur, necə ki, canlı varlıqlar ona tabedir.
15
14
(bu, bütün o insanlarda olur ki, onların fəaliyyəti fiziki gücün tət- 16. Bunun əksini iddia edənlərin də bir növ düzgün olduq-
biqindən ibarətdir, bu isə onlann bildikləri ən yaxşı şeydir), larını görmək çətin deyil. Doğrudan da «köləlik» və «qul» ifadə-
zatən quldur; yuxarıda göstərilən məxluqlar kimi, onlar üçün ən ləri iki mənada işlədilir: qul və köləlik qanuna görə də olur; qa-
yaxşı qismət belə bir hökm altında olmaqdır. Axı qul, əslində, o nun özunəməxsus surətdə bir müqavilədir ki, bunun gücü ilə
kəsdir ki, o başqasına məxsus ola bilər (buna görə də o başqa- muharibədə əldə olunanlar bunlara sahib olanların mülkiyyəti say-
sına məxsusdur) və bunun tərəfdarları bu dərəcədə mühakimə ılır. Çoxları bu qanunu hərdənbir natiqlərin təklif etdikləri qanun-
yürüdürlər ki, o, əmri anlamağa qadirdir, amma özü dərrakəyə suzluqlara aid edirlər; dəhşətli olar ki, böyük fiziki gücə malik
malik deyil. O ki, qaldı digər canlı məxluqlara, zatən onlar ağlın adam yalnız zorakılığa qadir olduğuna görə zorakılıq yolu ilə əldə
sərəncamlarını dərk etməyə qadir deyillər, amma hisslərin hə- etdiklərinə öz qulu və köləsi kimi baxsın. Bəziləri bu, digərləri isə,
rəkətlərinə tabe olurlar. 14. Bununla belə ev heyvanlarının gətir- bəzi müdriklər də daxil olmaqla, başqa fikrin üstündə dururlar.
dı'yi mənfəət qulların gətirdiyi mənfəətdən çox az fərqlənir; həm 17. Bu fikir ayrılığının səbəbi, belə ki, hər iki tərəf müdafiə
bunlar, həm də onlar öz fiziki qüvvələri hesabına bizim ən zə- etdiyi müddəaya öz dəlillərini göstərir, ona qulluq edir ki, hətta
ruri tələbatlarımızın ödənilməsinə yardım göstərirlər. yaxşı adamlar belə əgər ona belə bir imkan verilirsə tamamilə
Təbiət istəyir ki, azad adamların fiziki göstəriciləri qullann məlum dərəcədə zorakılığa əl ata bilər; sanki hər cürə üstünlük
fiziki göstəricilərindən fərqli olsun: axırıncılar bədən cəhətcə güclü, həmişə özünü hər hansı bir rifahın yüksəlməsində göstərir, belə
zəruri işləri görmək üçün yararlıdırlar; azad adamlar isə dik gə- ki, zorakılıq da məlum dərəcəyə qədər yaxşı insanlara xasdır:
zirlər və bu kimi işləri yerinə yetirmək üçün iqtidarlı deyillər, lakin bu minvalla, yalnız ədalət haqqında mübahisə etmək qalır. Bə-
onlar siyasi həyata yararlıdırlar, bu axırıncı isə onların fəaliyyətində zilərinin fikrincə insanlara qarşı mərhəmətli, lütfkar olmaq əda-
hərbi və dinc dövrlərə bölünür. Bununla belə tez-tez əksinə də ^ lətlə bağlıdır, digərlərinin fikrincə ədalət ondan ibarətdir ki, daha
olur: bir çoxları yalnız ona xas olan azad bədənə, digərləri isə- <\^ güclü adam hökm sürsün. 18. Bu müddəaları ayrıca bir-birinə
adamlara malikdir. 15. Hər halda aşağıdakılar aydındır: əğər qarşı qoyanda məlüm olur ki, bunlardan heç birinin nə mənası,
insanlar bir-biri ilə yalnız fiziki göstəricilərinə görə fərqlənsəydilər, nə də əsası vardır, guya insaflılar mənasında yaxşılar hökm
özü də o dərəcədə ki, necə ki, allahların təsvirləri bu mənada on- sürməməli və hakimlik etməməlidirlər. Bəziləri fikirləşdikləri kimi
lardan fərqlənir, onda hamı bununla razılaşardı ki, fıziki göstəricilə- hansısa bir ədalət prinsipinə söykənərək (axı qanun bir növ
rinə görə geridə qalan insanlar qul olmağa layiqdir. Əgər bu mud- ədalətin özüdür), hesab edirlər ki, müharibə nəticəsindəki kölə-
dəa insanların fiziki xüsusiyyətlərinə görə qanunauyğundursa, lik ədalətlidir, lakin eyni zamanda bunu inkar da edirlər. Axı,
onda onlann psixi xüsusiyyətlərinə görə bu həddi müəyyən etmək doğrudan da, müharibə prinsipinin özunu ədalətsiz saymaq la-
daha qanunauyğundur, çünki bədənin gözəlliyini görməkdən fərqli zımdır və heç cürə təsdiqiəmək olmaz ki, qul olmağa layiq ol-
olaraq ruhun gözəlliyini görmək elə də asan deyil. Hər halda mayan adam, bununla belə bu vəziyyətə düşsün. Əks təqdirdə
aydındır ki, bir qism insan, zatən azad, digərləri - quldur və bu ən nəcib əslə malik adamlar yalnız ona görə qul və qul nəsli ola
axınncılar üçün qul olmaq həm sərfəli, həm də qanunauyğundur. bilərlər ki, əsir düşdükdə qul kimi satılacaqlar. Buna görə də
16 Azarbaycan Respublikası Prezidentinin 17
işlar İdarasi
PREZİDENT KİTABXANASl
göstərilən axınncı fikrin tərəfdarları onları qul adlandırmaq münasibətində bulunmaq faydalıdır; lakin kimlərdə bu, belə
istəmirlər, onlar ancaq barbarları belə çağırırlar. Lakin onda ki, deyilsə, münasibətlər qanun və zorakılığa əsaslanırsa, hər şey
onlar bunu deyirlər, biz bunu lap əvvəlcədən bildiyimiz kimi, əs- tərsinə baş verir.
lində, onlar köləlikdən başqa heç nə axtarmırlar; istər-istəməz Yuxarıda deyilənlərdən aydın olur ki, ağanın səlahiyyəti ilə
razılaşmaq lazım gəlir ki, bəzi adamlar hər yerdə quldur, digər- dövlət xadiminin səlahiyyəti bəzilərinin təsdiq etdiyi kimi bütün
ləri isə heç bir yerdə belə deyil. digər səlahiyyət halları ilə eynilik təşkil edir. Bir səlahiyyət -
19. Eynən bu surətlə onlar əslin nəcibliyi haqqında da mü- zatən azad insanlar, digər səlahiyyət qullar üzərindədir. Ağanın
hakimə yürüdürlər. Onlar özlərini yalnız öz yerlərində deyil, həm ailədə səlahiyyəti-monarxiyadır (zira hər bir ailə öz ağası tərə-
də hər yerdə, barbarları isə yalnız onların öz vətənində alicənab findən monarx sayağı idarə edilir), dövlət xadiminin səlahiyyəti
sayırlar, guya bir halda şərtsiz alicənablıq və azadlıq hökm sürür, isə-azad və bərabər insanlar üzərində səlahiyyətdir. 22. İnsanı
digərində-qeyri şərtsiz. Feodektdə Yelena da bu tərzdə danışır: biliyinə görə deyil, təbii xüsusiyyətlərinə görə ağa adlandırırlar;
«Mən hər iki tərəfdən ilahi nəsillərdən törəndiyim halda, kimin qullarda və azad insanlarda da eynən belədir. Döğrüdür, köləlik
cürəti çatar ki, mənə kölə desin?» Bunu deməklə onlar insanı haqqında olan elm kimi ağanın səlahiyyəti haqqında da elm
kölə və azad olmaqla iki yerə, nəcib və qeyri-nəcib kökdən olan düşünmək olar, əvvəlinci-bir növ Sirakuzada mövcud olan kimi,
insanları yalnız yaxşı və pis əlamətlərinə görə bölürlər; bununla necə ki, bir nəfər insanlara köləlikdən təlim keçirdi: məlum muzd
belə guman edirlər ki, necə ki, insan insandan törənir, heyvan müqabilində o cavan qullara bilik öyrədirdi. Bu cürə təlim digər
da-heyvandan, beləcə yaxşı valideynlərdən də yaxşı törənir; sahələrə də istiqamətləndirilə bilərdi, məsələn, kulınariya sənəti-
təbiət isə tez-tez buna can atsa da, amma buna nail ola biimir. ni və digər buna uyğun ev xidmət işlərini də öyrətmək olardı. Axı
20. Beləliklə, deyilənlərdən aydındır ki, [zatən köləliyə dair işlər müxtəlif olur-bəziləri daha yüksək, digərləri daha zəruri xa-
görüşlərdə] tərəddüd etməyin bir çox əsasları var: bir tərəfdən bə- rakterlərdə, necə ki, atalar sözündə deyilib: «Qul quldan, ağa
ziləri, zatən kölə deyil, digərləri isə-azad, o biri tərəfdənsə bəzi- ağadan-fərqlidir».
iərində bu fərq mövcuddur və həm də onlar üçün birinin köləlikdə, 23. Quldan necə istifadə etmək və ağa olmaq üçün, bütün
digərinin-ağalıqda bulunması faydalı və ədalətlidir, ağalıq etmək- bu kimi elmlər-köləlik, ağalıq haqqında elmlər-qullar əldə etmək
dən ötrü isə birinin tabeçilikdə olması, digərinin isə təbiətin onun üçün deyil, onlardan necə istifadə etmək üçündür. Bu elmdə
üzərinə qoyduğu ağalığı həyata keçirmək lazımdır. Lakin səla- heç bir böyük, heç bir yüksək şey yoxdur: axı nəyi ki, qul yerinə
hiyyətin yaramaz tətbiqi nə bir, nə də digər tərəfə xeyir gətirmir: yetirməlidir, ağa da onu əmr etməyi bacarmalıdır. Buna görə də
axı hissəyə nə xeyirdirsə, tama da elə o xeyirlidir, bədənə nə xe- kimin ki, bu cür qayğılardan qaçmaq imkanı var, bu vəzifəni
yiıiidirsə, ruha da o xeyirlidir, qul isə hansısa bir ağanın hissəsi sa- işlər müdiri öz üzərinə götürür, onlar özləri isə siyasət, yaxud
yılır, ayrıca bir canlı məxluq olsa da onun cisminin bir hissəsidir. fəlsəfə ilə məşğul olurlar. O ki, qaldı qulların əldə olunması el-
21. Buna görə də əgər onların qarşılıqlı münasibəti əzəl- minə (o dərəcədə ki, nə qədər bu ədalətlidir) onda bu, harada-
dən bu köklər üstündə durursa, qul və ağaya qarşılıqlı dostluq sa müharibə xüsusunda, yaxud ovçuluq xüsusunda olan elm
18 19