Σέσαρ Μόρο AMOUR À MORT et autres poèmes ΑΜΟΥΡ ΑΜΟΡ και άλλα ποιήµατα

93 Pages·2017·0.57 MB·French

Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης
Φιλοσοφική σχολή
Τμήμα Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας
ΠΜΣ στη Μεταφρασεολογία – Μετάφραση Λογοτεχνίας και Επιστημών του

Ανθρώπου

Σέσαρ Μόρο
AMOUR À MORT
et autres poèmes

ΑΜΟΥΡ ΑΜΟΡ
και άλλα ποιήµατα
Σχολιασμένη μετάφραση της φοιτήτριας Μυρτώς Φίτζιου

Τριμελής Επιτροπή για την παρακολούθηση της εργασίας:
κ.Τιτίκα Δημητρούλια (επιβλέπουσα)
κ.Μαρία Λιτσαρδάκη (συνεπιβλέπουσα)
κ.Ευγενία-Χριστίνα Γραμματικοπούλου (συνεπιβλέπουσα)

Θεσσαλονίκη, Αύγουστος 2017
Ευχαριστίες
Για την υποστήριξη και την ενθάρρυνση που µου πρόσφεραν κατά τη διάρκεια των
σπουδών µου θα ήθελα να ευχαριστήσω τους καθηγητές του προγράµµατος
µεταπτυχιακών σπουδών στη µεταφρασεολογία-µετάφραση λογοτεχνίας και
επιστηµών του Ανθρώπου του τµήµατος Γαλλικής Γλώσσας και Φιλολογίας. Θερµές
ευχαριστίες οφείλω στην επιβλέπουσα αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Α.Π.Θ. κ. Τιτίκα
∆ηµητρούλια για τη γόνιµη συζήτηση και τη συµπαράστασή της στο δύσκολο έργο του
σχολιασµού και της µετάφρασης της ποίησης.

1
Εισαγωγή.
Αντικείµενο της παρούσας εργασίας είναι η µετάφραση και ο σχολιασµός της
ποιητικής συλλογής Amour à mort, και ενός από τα τελευταία ποιήµατα (Quand il fait
tout à fait nuit) του περουβιανού César Moro. Παρά την ενεργή ανάµειξή του στο
υπερρεαλιστικό κίνηµα και τις σχέσεις που διατηρούσε µε πολλούς εκπροσώπους του και
µε τον ίδιο τον André Bréton, το έργο του Moro γνώρισε ελάχιστη διάδοση όσο ήταν στη
ζωή. Αυτό πρέπει να αποδοθεί, µεταξύ των άλλων, και στο ότι γράφτηκε κατά το
µεγαλύτερο µέρος του στα γαλλικά, δηλαδή σε µία γλώσσα άλλη από τη µητρική και
ξένη για το κοινό της Λατινικής Αµερικής, στο οποίο απευθυνόταν. Η αξία του σήµερα
έχει αναγνωριστεί τόσο από τον ισπανόφωνο όσο και από τον γαλλόφωνο λογοτεχνικό
κόσµο, χάρη στις προσπάθειες των André Coyné, Ricardo Silva-Santistebán, Julio
Ortega, Daniel Lefort και άλλων µελετητών, ωστόσο στη χώρα µας ο τόσο ιδιόµορφος
αυτός ποιητής µε τη σκανδαλώδη ζωή παραµένει άγνωστος. Στην έρευνά µας εντοπίσαµε
µόνο τρεις µεταφράσεις στα ελληνικά των ποιηµάτων Πιάνο µε ουρά, Μαύρη µέλισσα,
και Μάχη στο χείλος ενός καταρράχτη, από τον Γιώργο Κεντρωτή1, καθώς και ενός από
τα τελευταία ποιήµατά του (Πρέπει να φοράµε τα βίτσια µας…), που χρησιµοποιεί ο
Mario Vargas Llosa για µότο στο Μητριάς εγκώµιο, σε µετάφραση της Χριστίνας
Θεοδωροπούλου2.
Τα παραπάνω µας οδήγησαν να παραθέσουµε στην αρχή της παρούσας εργασίας µια
σύντοµη βιογραφία, που έχει σκοπό να εξοικειώσει τους αναγνώστες µε τα κοινωνικά
και πολιτισµικά συµφραζόµενα της ποίησης του Moro (παρακάτω υπό Ι), για να
περάσουµε ύστερα στο θέµα της διγλωσσίας, που την ερµηνεύουµε µε βάση τη θεωρία
του Michel Foucault για τις ετεροτοπίες σαν έναν διαβρωτικό κόσµο αµφισβήτησης και
αντιστροφής (παρακάτω υπό ΙΙ). Η εισαγωγή µας στο Amour à mort κλείνει µε µια
γενική περιγραφή των προβληµάτων που αντιµετωπίζει ο µεταφραστής του έργου (ΙΙΙ),
ενώ οι ειδικότερες δυσκολίες της µετάφρασης εξηγούνται αναλυτικότερα για κάθε
ποίηµα χωριστά, µετά την παράθεση του πρωτοτύπου και του µεταφράσµατος στα

1∆ηµοσιευµένες στο ιστολόγιο «το αλωνάκι της ποίησης»
URL: http://alonakitispoiisis.blogspot.gr/search/label/MORO%20%28C%C3%89SAR%29 (ηµεροµηνία
τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 26-2-2017).
2 Μάριο Βάργκας Γιόσα, Μητριάς εγκώµιο, µτφρ. Χριστίνα Θεοδωροπούλου, δεύτερη έκδοση, Πατάκη,
Αθήνα 2010, (α΄ έκδοση: Αθήνα 2001), σ. 13.
2
ελληνικά. Εν τέλει η µετάφραση που δίνουµε χαρακτηρίζεται ως αποκλίνουσα σύµφωνα
µε την κατηγοριοποίηση του Holmes και η λογοτεχνία του Moro «µειονοτική» κατά
Deleuze, Guattari, πράγµα που δικαιολογηµένα οδηγεί σε µια µεταφραστική στρατηγική
ξενοποιητική σύµφωνα µε τον Venuti, όπως θα δούµε και στον επίλογο της εργασίας.

Ι. Ζώντας στα όρια του υπερρεαλισµού.
Ο César Moro (στο πραγµατικό του όνοµα: Alfredo Quíspez Asín – επίθετο που
µαρτυρά καταγωγή από τους αυτόχθονες ινδιάνους του Περού1) γεννήθηκε στη Λίµα το
1903. Γιός ενός γιατρού από την επαρχία, έχασε τον πατέρα του σε πολύ µικρή ηλικία.
Ξεκίνησε να µαθαίνει γαλλικά στο Κολλέγιο των Ιησουϊτών La inmaculada. Ως έφηβος,
συµµετείχε στον κύκλο του περουβιανού ποιητή και εικαστικού José María Eguren
Rodríguez. Ήδη από τις αρχές της δεκαετίας του 1920 φιλοτεχνούσε ακουαρέλες και
εικονογραφούσε βιβλία και περιοδικά. Oρισµένα ποιήµατά του, δηµοσιευµένα στα
ισπανικά στο περιοδικό El Norte του Trujillo, φέρονται να γράφτηκαν το 19242. Σε µία
δίχως τίτλο ακουαρέλα αυτής της περιόδου εµφανίζεται και το ψευδώνυµο César Moro,
µαζί µε τη χρονολογία ΧΧΙ, όµως θεωρείται πως η υπογραφή τέθηκε µεταγενέστερα3.
Το ψευδώνυµό του ο César Moro θα το επιλέξει , σύµφωνα µε τον André Coyné4,
προς τα τέλη του Αυγούστου του 1923. Προέρχεται από ένα µυθιστόρηµα του Gomez de
la Serna και σηµαίνει στα ισπανικά Καίσαρας Μαυριτανός, δηλαδή τον βασιλιά µιας
µαύρης φυλής κατά την ερµηνεία του Michel Greet 5.
Το 1925 ο Moro αναχωρεί για τη Γαλλία, µε την πρόθεση να ασχοληθεί µε τον χορό
ή µε τη ζωγραφική στο Παρίσι, κοιτίδα, τότε, της παγκόσµιας καλλιτεχνικής
δραστηριότητας. Η οκτάχρονη παραµονή του στη χώρα σηµατοδοτεί την επιλογή της

1 Michel Greet, «César Moro’s transnational surrealism», Journal of surrealism and the Americas, 7:1
(2013), σ. 36 και 44, υποσηµείωση 2.
2 Daniel Lefort, «Introducción de los coordinadores», σε César Moro, Obra poética completa, επιµ. André
Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. XXXV, URL:
http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/contenidos/Archivos/introduc/intro_65.pdf (ηµεροµηνία τελευταίας
πρόσβασης στον ιστότοπο: 2-2-2017)
3 Fernando Villegas Torres, Vínculos artísticos entre España y Perú (1892-1929) : Elementos para la
construcción de imaginario nacional peruano, Madrid, 2013, URL:
http://eprints.ucm.es/23154/1/T34818.pdf (ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 2-2-2017) σ.
337. Αντίθετα, ο Michel Greet, ο.π. σ. 44 τοποθετεί την αλλαγή του ονόµατος το 1921.
4 André Coyné, «César Moro», σε Amour à Μort et autres poèmes, Orphée, La différence, Paris, 1990, σ.
119-120.
5 Michel Greet, ο.π. σ. 44 υποσηµείωση 2.
3
γαλλικής ως κύριας γλώσσας της ποιητικής του έκφρασης, τη συµµετοχή του σε δύο
εικαστικές εκθέσεις, µία τον Μάρτιο του 1926 στο Cabinet Maldoror των Βρυξελλών, µε
τους Santos Balmori από το Μεξικό, Jaime Colson από τον Άγιο ∆οµίνικο και Isaías de
Santiago από την Χιλή και µία στο Παρίσι τον Μάρτιο του 1927 επίσης µε τον Jaime
Colson, (για την πρώτη έλαβε θετικές κριτικές από τον Francis de Miomandre1) και, το
κυριότερο, την επαφή του µε το κίνηµα του υπερρεαλισµού µέσω της τραγουδίστριας
Alina de Silva το 19282. Στο εξής, το ποιητικό του έργο θα βρίσκεται σε άρρηκτο
διάλογο µε το εικαστικό, ενώ τη δραστηριότητά του ως χορευτή αναγκάζεται να τη
διακόψει για λόγους υγείας.
Για τον André Bréton και τον Paul Éluard ο Moro γράφει ποιήµατα – µάλιστα στον
τελευταίο εµπιστεύεται και µία πρώτη ποιητική συλλογή στα γαλλικά, που χάνεται σε
ένα ταξίδι του Éluard στις Άλπεις3. Αυτή την περίοδο θα δηµοσιεύσει στο περιοδικό Le
surréalisme au service de la révolution το ποίηµα Renommée de l’amour4, θα δώσει
στους υπερρεαλιστές πληροφορίες σχετικά µε την ανταρσία των περουβιανών ναυτικών
Grau και del Bolognesi οι οποίες θα προστεθούν ως υστερόγραφο στο µανιφέστο La
mobilisation contre la guerre n’est pas la paix5, και θα αφιερώσει ένα ποίηµα του στην
πατροκτόνο Violette Nozières, που συντάραξε µε τη δίκη της τη Γαλλία6. Η
υπερρεαλιστική του δράση δεν τον εµποδίζει, βέβαια, να βιώνει την έµφυλη ταυτότητά
του µε τρόπο που δεν αποδεχόταν πάντα ο κύκλος του Bréton7. Συναναστρεφόταν τους

1 Francis de Miomandre, «On demande de la peinture de sauvages», Le Bulletin de la vie artistique, 1η
Αυγούστου 1926, 7ο έτος Νο 15, σ. 235.
2 André Coyné, ο.π., σ. 120.
3 Rafael Vargas, «Notas acerca de la relación entre César Moro y André Breton», σε Amour a Moro, επιµ.
Carlos Estela, José Ignacio Padilla, Ediciones del signo lotófago, Lima, 2003, σ. 108, µε αναφορά σε
µαρτυρία του Coyné και παράθεση σχετικής επιστολής του Paul Éluard.
4 Le surréalisme au service de la révolution Νο 5, 1933, (15 Μαΐου), σ. 38.
5 Rafael Vargas, ο.π., σ. 109.
6 Αναδηµοσίευση σε Amour a Moro, επιµ. Carlos Estela, José Ignacio Padilla, Ediciones del signo lotófago,
Lima, 2003, σ. 70.
7« Recherches sur la sexualité », La Révolution surréaliste Νο 11, 1928, (15 Μαρτίου), σ. 33, την άποψη
των Bréton, Péret, Unik, µε την οποία, ωστόσο διαφωνούν οι Queneau, Aragon, Baron (οι δύο τελευταίοι
στη σ. 38). Για την αντίθετη τοποθέτηση ιδίως του Aragon (όµως και άλλων υπερρεαλιστών) βλ.
Franck Merger, « Surréalisme et homoséxualité », αναδηµοσίευση της 25 Ιανουαρίου 2005 από το
περιοδικό Inverses No 3, 2003, σσ. 55-83, URL: http://www.louisaragon-elsatriolet.org/spip.php?article23
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 12-6-2017). Πιο απόλυτη η Xavière Gauthier,
Surréalisme et sexualité, Gallimard, Paris, 1971, θεωρεί ότι η συµπεριφορά των ανδρών που λατρεύουν την
ίδια γυναίκα υποκρύπτει µια λανθάνουσα οµοφυλοφυλία: (σ. 240). Την απόρρριψη της οµοφυλοφιλίας από
τους υπερρεαλιστές αποδίδει η Ελένη Στεργιοπούλου στη µονιστική αντίληψη των υπερρεαλιστών που
4
«λευκούς» πολιτικούς εµιγκρέδες της Ρωσίας στο Κλαµπ Σεχραζάντ, ακολουθώντας τον
πρώτο του έρωτα, ένα πρώην αξιωµατικό των τσαρικών στρατευµάτων. Το 1933 θα
αναχωρήσει για το Λονδίνο, όπου θα µείνει για λίγες εβδοµάδες περιµένοντας το πλοίο
της επιστροφής για το Περού. Για λόγους αδιευκρίνιστους, η σύντοµη αυτή παραµονή
στην αγγλική πρωτεύουσα, θα επηρεάσει βαθιά την προσωπικότητα και το ποιητικό έργο
του Moro1.
Στη Λίµα επιστρέφει το 1933, για να δράσει ως «αγγελιοφόρος»2 του διεθνούς
υπερρεαλιστικού κινήµατος στη Λατινική Αµερική, κι αµέσως συνδέεται φιλικά µε τον
Emilio Adolfo Westphalen. Οι δυο τους θα διοργανώσουν τον Μάιο του 1935 µια πρώτη
έκθεση για τον υπερρεαλισµό, µε έργα του ίδιου του Moro και άλλων χιλιανών
καλλιτεχνών, µε τους οποίους είχε έλθει σε επαφή µέσω της María Valencia. Ο
κατάλογός της είχε έντονα ανατρεπτικό χαρακτήρα και προκάλεσε, εν τέλει, µια
θυελλώδη διαµάχη µε τον, επίσης δίγλωσσο, χιλιανό Vicente Huidobro (εισηγητή του
δόγµατος του creacionismo)· οι δύο ποιητές θα φθάσουν να αλληλοκατηγορούνται για
λογοκλοπή3. Στα 1936-1937, ιδρύει, από κοινού µε τους Westphalen και Manuel Moreno
Jimeno, το περιοδικό CADRE (Comité Amigos de los Defensores de la República
española) για την υποστήριξη των δηµοκρατικών δυνάµεων στον ισπανικό εµφύλιο
πόλεµο. Αντίθετα µε τον Westphalen, ο Moro θα αποφύγει τα αντίποινα του
δικτατορικού καθεστώτος του Sánchez Cerro που είχε ανέβει τότε στην εξουσία στο
Περού για την πολιτική του δράση, διαφεύγοντας στο Μεξικό τον Μάρτιο του 1938.
Αρχίζει έτσι η µεξικανική περίοδος, που σηµαίνει µια προσωρινή στροφή προς τη
µητρική γλώσσα, που είναι ταυτόχρονα και γλώσσα του αγαπηµένου: του δόκιµου
στρατιωτικού Antonio Acosta Martínez. Για τον Antonio θα γραφτεί ο «κύκλος της
Tortuga ecuestre», που περιλαµβάνει, εκτός από την οµώνυµη ποιητική συλλογή, µία
ποιητική συλλογή στα γαλλικά, µε τίτλο Lettre d’amour, και επτά επιστολές. Σύµφωνα

αντιπαρατίθεται στην δυαρχική θεωρία του Πλάτωνα για το σώµα και την ψυχή: Ελένη Στεργιοπούλου,
Σουρρεαλισµός. Μία Εισαγωγή, Ινστιτούτο του Βιβλίου Α. Καρδαµίτσα, Αθήνα, 2005 σσ. 61-62.
1 Daniel Lefort, ο.π., σ. ΧΧΧΙΙ.
2 Κατά την έκφραση του Βίκτωρ Ιβάνοβιτς, Υπερρεαλισµός και «υπερρεαλισµοί» Ελλάδα – Ρουµανία –
Ισπανόφωνες χώρες, Πολύτυπο, Αθήνα, 1996, σ. 87.
3 Ο Kent Dickson, «Avant-Garde Insult: The case of Vicente Huidobro and César Moro», International
Perspectives, The Americas: Views through a cultural prism, Τεύχος 4ο, άνοιξη 2010, σσ. 22-33, ιδίως σ.
32, ερµηνεύει τη σχετική διαµάχη ως µια γλωσσική άσκηση που ορίζει έναν παν- Λατινοαµερικάνικο λόγο
της πρωτοπορίας, πηγή ενότητας, µάλλον, παρά διχασµού.
5
µε τον Coyné, στην Tortuga ecuestre βρίσκει το αποκορύφωµά της η καθαρά
υπερρεαλιστική περίοδος του συγγραφέα1. Στο Μεξικό θα δηµοσιευθούν δύο ποιητικές
συλλογές του Moro: Château de Grisou στα 1943 και Lettre d’Amour στα 1944. Και
βέβαια εδώ ο συγγραφέας θα έρθει σε επαφή µε τους Λατινοαµερικάνους Agustín Lazo,
Wolfgang Paalen, Xavier Villarrutia, και µε τους γάλλους André Breton, Benjamin Péret,
και µε τον Max Ernst, που έχουν καταφύγει στην αµερικανική ήπειρο για να αποφύγουν
τη δίνη του δευτέρου Παγκοσµίου Πολέµου. Τον Ιανουάριο – Φεβρουάριο του 1940
συµµετέχει στη διοργάνωση της διεθνούς έκθεσης του υπερρεαλισµού υπό την
καθοδήγηση του André Breton, γράφοντας τον πρόλογο για τον κατάλογο της έκθεσης.
Στο Μεξικό ο Moro αποστασιοποιείται σταδιακά από το κίνηµα του υπερρεαλισµού.
Οι πρώτες διαφωνίες σχετίζονται µε την ένταξη στις δράσεις των υπερρεαλιστών του
ζωγράφου Diego Rivera, τη συνυπογραφή, από τον τελευταίο, του µανιφέστου Pour un
art révolutionnaire indépendant το 1938, και τη συµµετοχή του στη ∆ιεθνή έκθεση του
υπερρεαλισµού. Έτσι, ενώ ο ίδιος δηµοσιεύει κείµενά του στο περιοδικό Dyn του
αυστριακού – µεξικανού Wolfgang Paalen από το 1942, εκφράζει (σε προσωπικές
σηµειώσεις που όµως δεν δηµοσιεύει στη ζωή) τους ενδοιασµούς του για το VVV που
εκδίδει ο Breton στη Νέα Υόρκη2, και το 1945 κατακρίνει πλέον ανοιχτά τον στενά
ετεροφυλοφιλικό προσανατολισµό της Αρκάνας 17 στο µεξικανικό λογοτεχνικό
περιοδικό El hijo prodigo3. Όπως επισηµαίνει ο Rafael Vargas, η ρήξη του Moro µε τον
υπερρεαλισµό δεν είναι βίαιη· δεν αποκηρύσσει τον υπερρεαλισµό καθαυτόν, αλλά
επιλέγει να ακολουθήσει µια δική του πορεία δίχως να υπηρετεί κάτι υποχρεωτικά: ο
καλλιτέχνης διαχωρίζει τη θέση του από την πολιτική, για να αφιερωθεί στη ζωτική
λειτουργία της τέχνης4, ενώ και ο André Coyné διευκρινίζει πως, εγκαταλείποντας τον

1 André Coyné, «Antonio, Cretina César», CD-ROM σε César Moro, Obra poética completa, επιµ. André
Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. 47. URL: http://www.mshs.univ-
poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/04_COYNE2.pdf (ηµεροµηνία τελευταίας
πρόσβασης στον ιστότοπο: 2-2-2017).
2 César Moro, «Puede parecer más que osada…», σε Amour a Moro, επιµ. Carlos Estela, José Ignacio
Padilla, Ediciones del signo lotófago, Lima, 2003, σσ. 218-220.
3 César Moro, «Arcane 17 de André Breton», αναδηµοσίευση σε Amour a Moro, επιµ. Carlos Estela, José
Ignacio Padilla, Ediciones del signo lotófago, Lima, 2003, σσ. 204-206. Α’ ∆ηµοσίευση: El hijo pródigo,
IX, τεύχος 30, 15 Σεπτεµβρίου 1945, σσ.181-182 (για τα στοιχεία της α’ δηµοσίευσης: Amour a Moro,
ο.π., σ. 89).
4 Rafael Vargas, «César Moro bajo el cielo de México», CD-ROM σε César Moro, Obra poética completa,
επιµ. André Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. 24-25. (µε αναφορά
στον Luis Mario Schneider).
6
υπερρεαλισµό, ο Moro ουδέποτε αποποιήθηκε τη µε πάθος αναζήτηση του θαυµαστού
και το χιούµορ, δύο χαρακτηριστικά του κινήµατος όπως ο ίδιος το αντιλαµβανόταν1.
Και, βέβαια, οι όποιες αποκλίσεις και διαφωνίες δεν εµπόδισαν τον André Breton να
συµπεριλάβει στις Συνεντεύξεις για τη µαγική τέχνη ένα κείµενό του, γραµµένο το 19552.
Τον Απρίλιο του 1948 ο César Moro επιστρέφει οριστικά στο Περού. Γνωρίζει τον
Νοέµβριο του 1948 τον André Coyné, που θα παραµείνει σύντροφός του µέχρι τον
θάνατο, τον Ιανουάριο του 1956. Στα χρόνια που ακολουθούν γράφει την ποιητική
συλλογή Amour à mort, που αποτελεί το αντικείµενο της παρούσας µελέτης. Εν ζωή θα
δηµοσιεύσει µία ακόµη µικρή ποιητική συλλογή, µε τίτλο Trafalgar Square, το 1954,
µεταφράσεις ποιητικών έργων των Robert Desnos, Giorgio de Chirico, Hans Arp, André
Breton, Paul Éluard, Salvador Dalí, Marcel Duchamp, Georges Hugnet, Alice Paalen,
Benjamin Péret, Pablo Picasso, Gisele Prassinos, Gui Rosey και Pierre Reverdy, καθώς
και µεταφράσεις πεζών κειµένων του René Etiemble, Benjamin Péret, Roland de
Reneville, Victor Serge και Leonora Carrington. Όπως παρατηρεί ο Daniel Lefort, οι
µεταφράσεις του Moro διακρίνονται για τον σεβασµό στο γράµµα του πρωτοτύπου: όµως
στη µοναδική αυτοµετάφραση (του ποιήµατος Plus les hirondelles de Mulford Lane…)
εµφανίζεται το φαινόµενο να αναπληρώνει ο ποιητής έννοιες που δεν αποδόθηκαν σε
άλλα σηµεία του µεταφράσµατος3.
Το µεγαλύτερο µέρος του έργου του César Moro εκδόθηκε µετά τον θάνατό του. Η
Tortuga ecuestre εκδόθηκε το 1957 στη Λίµα, ενώ την ίδια χρονιά εκδόθηκε για πρώτη
φορά και η συλλογή Amour à mort στο Παρίσι, µε επιµέλεια του André Coyné. Στη
δεκαετία του 1980 οι δίγλωσσες εκδόσεις των έργων του, (Obra poética I, έκδοση του

URL: http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/02_VARGAS.pdf
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 17-2-2017).
1 André Coyné, «No en vano nacido, César Moro», CD-ROM σε César Moro, Obra poética completa, επιµ.
André Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. 304, URL:
http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/CRITICA.pdf
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 19-2-2017).
2 César Moro, «El arte mágico», µτφρ. στα ισπανικά André Coyné, αναδηµοσιευµένη σε Amour a Moro,
επιµ. Carlos Estela, José Ignacio Padilla, Ediciones del signo lotófago, Lima, 2003, σ. 280.
3 Daniel Lefort, «Moro bifrons: la poesía con dos lenguas», CD-ROM σε César Moro, Obra poética
completa, επιµ. André Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σσ. 127-128.
URL: http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/08_LEFORT.pdf
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 18-2-2017). Κριτική ως προς την επιλογή του Moro να
µεταφράζει κατά γράµµα εµφανίζεται η Claudine Lécrivain « Traduire les poèmes surréalistes : réflexions
sur littéralité et traduction » σε L’esprit de la lettre. Textes hispaniques de Juan Ruiz à Carlos Fuentes,
Littérarité 2, Presses Universitaires de Bordeaux, Pessac, 1992, σ. 102.
7
Εθνικού Ινστιτούτου Πολιτισµού της Λίµας µε επιµέλεια του Ricardo Silva-Santistebán,
που περιλαµβάνει και µία µετάφραση στα ισπανικά του Amour à mort από τον Américo
Ferrari1 και η δίγλωσση έκδοση, το 1987 στη Μαδρίτη, της ποιητικής συλλογής Ces
poèmes) µαρτυρούν την αποδοχή, τουλάχιστον από το ισπανόφωνο κοινό, ενός έργου
που γράφτηκε, κατά το µεγαλύτερο µέρος του, σε µία γλώσσα ξένη γι’ αυτό. Τα άπαντα
του César Moro εκδόθηκαν το 2015, µε την επιµέλεια των André Coyné, Daniel Lefort
και Julio Ortega.

ΙΙ. Η διγλωσσία στην ποίηση του César Moro: µια αντι-χωροθεσία του έρωτα.
Η επιλογή της γαλλικής γλώσσας είναι ένα φαινόµενο που συναντούµε και σε
άλλους συγγραφείς της λατινοαµερικανικής πρωτοπορίας (Vincente Huidobro, Armando
Godoy, Robert Ganzo, κ.α.). Όπως παρατηρεί η Adriana Castillo-Berchenko2, µε τη
γλωσσική τους επιλογή, οι συγγραφείς αυτοί παρέβησαν µια κοινωνική, πολιτισµική και
καλλιτεχνική νόρµα σηµαντική για τον κόσµο τους, πράγµα που απέβη καθοριστικό για
τη θέση τους στο λογοτεχνικό στερέωµα, καθώς για µεγάλο διάστηµα το έργο τους δεν
γινόταν κατανοητό. Όµως, η ιδιαιτερότητα του Moro σε σχέση µε τους δίγλωσσους
συγγραφείς που υιοθέτησαν µια άλλη γλώσσα από τη µητρική ως γλώσσα της
λογοτεχνικής τους έκφρασης, είτε προσωρινά, όπως ο χιλιανός Huidobro, είτε ως
εναλλακτική επιλογή, όπως ο Beckett, είτε οριστικά, έγκειται στο γεγονός ότι συνέχισε
να γράφει στα γαλλικά αν και ποτέ του δεν επέστρεψε στην Γαλλία και έζησε το
υπόλοιπο της ζωής του σε χώρες ισπανόφωνες3.
Για την επιλογή αυτή έχουν προταθεί διάφορες εξηγήσεις. Άλλοι την αποδίδουν στη
διαφορετική προσωδία των δύο γλωσσών, ιδιαίτερα σηµαντική για έναν ποιητή που
ενδιαφέρεται για την «υλικότητα» της γλώσσας, τα παιχνίδια µε τους ήχους και τις

1 César Moro, Obra poética I, Instituto nacional de cultura, Lima, 1980, σσ. 172-209.
2 Adriana Castlo-Berchenko, “l’écriture bilingue dans la littérature hispano-américaine contemporaine: le
cas des auteurs frontaliers” Cahiers d’études romanes 7, 2002, ηµεροµηνία ηλεκτρονικής ανάρτησης: 15-1-
2013, URL : http://etudesromanes.revues.org/3117 (ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 29-
12-2016).
3 Martha Canfield «Translingüismo y poética del fuego» CD-ROM σε César Moro, Obra poética completa,
επιµ. André Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. 91-92. URL:
http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/07_CANFIELD.pdf
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 19-2-2017).
8
λέξεις1. Άλλοι πάλι προβάλλουν λόγους βαθύτερα πολιτισµικούς: έτσι, σύµφωνα µε τον
Julio Ortega2, η επιλογή των γαλλικών οφείλεται στην επιθυµία του Moro να ενταχθεί
στον υπερρεαλισµό –όχι απλά ως σχολή, αλλά ως ταυτότητα– µε τρόπο βιωµατικό, γιατί
η Γαλλία είναι η κοιτίδα του υπερρεαλισµού. Τη σκέψη για τη σύνδεση µε τη Γαλλία
προεκτείνει ο Gabriel Bernal Granados µιλώντας, πιο γενικευµένα, για την επιθυµία του
συγγραφέα να ανήκει στον τόπο της εκλεκτικής του συγγένειας (το Παρίσι, την εξορία,
το όνειρο) 3.
Η σύνδεση της γλωσσικής επιλογής µε την εξορία συναντάται συχνά στους
ερµηνευτές του Moro : ο Armando Rojas µιλάει για «αποξένωση» του ισπανικού λόγου4,
η Melanie Nicholson για µια πατρίδα της ποιητικής φαντασίας, που µπορεί να είναι η
µόνη απάντηση στην αποξένωση του συγγραφέα5, ενώ ο Ollé-Laprune γράφει ότι η
γαλλική είναι µια γλώσσα «άλλη», για τον ανυπότακτο και ανέστιο συγγραφέα, ένας
τόπος όπου το έργο του µπορεί να ζήσει, χάρη στους ελάχιστους φίλους που έχουν
πρόσβαση σε αυτό6 (Το ξένο είναι, εδώ συνώνυµο της µη υποταγής, µια επανάσταση,
όπως υπογραµµίζει µε τη σειρά του ο Spadola, ενάντια στις συµβάσεις και στον
κοµφορµισµό της κοινωνίας του Περού7).
Την έννοια της εξορίας εξηγεί η Elena Altuna (σχολιάζοντας την Tortuga ecuestre,
από τη µεξικάνικη περίοδο του Moro). Την συσχετίζει τόσο µε την ποιητική διαδικασία,
όσο και µε τον ερωτισµό8: για την Altuna, η ένωση που περιγράφει η ποίηση του Moro

1 Modesta Suárez, Daniel Vives, « Perdre terre : La poésie de César Moro », L’Esprit Créateur, τεύχος 44
αρ. 2, 2004, σ. 92.
2 Julio Ortega, «Fervor y nostalgia de César Moro», σε César Moro, Renombre del amor. Antología,
Selección, prólogo y notas de Julio Ortega, Universidad Nacional Autónoma de México, México 2009, σ.
4, URL: http://www.materialdelectura.unam.mx/images/stories/pdf5/cesar-moro-62.pdf (ηµεροµηνία
τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 5-2-2017).
3 Gabriel Bernal Granados, «Nocturno Moro», σε Amour a Moro, επιµ. Carlos Estela, José Ignacio Padilla,
Ediciones del signo lotófago, Lima, 2003, σ. 116.
4 Armando Rojas, «Un civilizado entre los primitivos», CD-ROM σε César Moro, Obra poética completa,
επιµ. André Coyné, Daniel Lefort, Julio Ortega, Alción Editora, Córdoba, 2015, σ. 337, URL:
http://www.mshs.univ-poitiers.fr/crla/SITIO%20MORO/CONTENIDOS/articulos/CRITICA.pdf
(ηµεροµηνία τελευταίας πρόσβασης στον ιστότοπο: 23-2-2017).
5 Melanie Nicholson, «César Moro: exile and the poetic imagination», Revista Hispanica Moderna, 68.1,
2015, σσ. 46-47.
6 Philippe, Ollé-Laprune, «César Vallejo y César Moro. Bajo la lluvia parisina», Revista de la Universidad
de México, τεύχος 83, Ιανουάριος 2011, σ. 31.
7 Carmelo Andrea Spadola, «Bilinguismo/Translinguismo nell’ opera poetica di César Moro», LEA –
Lingue e letterature d’Oriente e d’Occidente, τεύχος 3, (2014), σ. 162.
8 Elena Altuna, «César Moro: Escritura y exilio», Revista de crítica literaria latinoamericana, 20 έτος, Νο
39, (1994) σ. 109.
9