Table Of Content■ ■ ■ ' -'.-■•••• iw®
MKBI■■MiKB ’-' /
(1
IM
I
Z E •L A W
|I "; v s
E D R A Z K
ŁACINA
1
NA
fig®!
CO'
i r ■
—: 'ś
I C rN
zAZ ■ N
\ : /M.
iftISI
tfc i
•«
M
N |
■&j ■■■
M
!^/Wl
wfl
to
I
>1
-j
Non tam praecfarirm est scire Latine quam
turpe ncscirc (Cicero Brutus) Kto nie umiał,
po łacinie, musiał pasać Świnic (Sentencja,
szkolna XVIII w.)
w
E S Ł A
R A S Z K O
t A Cl N A
a
f^'.n
w I
I / '
A
/ i
/
,,/z
ac
OT
U
■/\
NASZA KSIĘGARNIA o WARSZAWA 1973
OPRACOWANIE GRAFICZNE:
1
:■«
Ż
Znajomość języka łacińskiego w społeczeń
stwie polskim stopniowo zanika. Starsza gene
racja, wykształcona w szkołach humani
stycznych, wymiera, młodsze pokolenie styka
się z tym językiem w szkole w stopniu coraz
bardziej ograniczonym. A jednocześnie łacina
w postaci przysłów, sentencji, powiedzeń
występuje i na scenie, i w radiu, i w litera
turze, i w prasie, i w mowie potocznej. Nie
stety, często nawet u znanych autorów spo
tykamy błędne formułowanie zdań łacińskich,
świadczące o nieznajomości podstaw języka,
w wymowie zaś zjawiskiem nagminnym
jest fatalne akcentowanie. Ponieważ za
pewne jeszcze dość długo zwyczaj stosowania
fragmentów łaciny w życiu codziennym
będzie praktykowany, a — z drugiej strony —
w piśmiennictwie starszym łacina występuje
dość często, uważałem za wskazane opraco
wać słownik najczęściej spotykanych zdań
i powiedzeń łacińskich. Dla uniknięcia błę-
dów podałem również zasady wymowy
i akcenty.
W niniejszym, trzecim, wydaniu uwzględ
niono również niektóre wyrażenia łacińskie
występujące u wybitnych autorów polskich
w XIX i XX w.
AUTOR
Wymowa
c przed samogłoskami e, i, y oraz przed
dwugłoskami ae, oe, eu wymawia się
jak c, przed samogłoskami a, o, u jak k,
przed spółgłoskami i na końcu wyrazu
jak k*
ae czyta się jak e
oe czyta się jak e, ale jeżeli nad e jest znak
zwany trema (e), wówczas czyta się
oddzielnie a. i e, o i e
eh odpowiada polskiemu ch
i wymawia się jak i, ale przed samogłoską
należącą do tej samej sylaby jak j
ngu wymawia się jak ngw
ph wymawia się jak f
qu wymawia sic jak kw
s wymawia się jak s
su wymawia się jak sw, jeżeli następuje
samogłoska należąca do tej samej sylaby,
w innych wypadkach jak su
rh wymawia sio jak r
th wymawia się jak t
v.-ym,'w >;■; jak cj, ale po t, s, x w wy-
rc./ęi-- i i długim oraz w wyrazach po
chodzenia greckiego jak ti
wymawia się jak w
wymawia się jak ks
wymawia się jak y
wymawia się jak z
Akcent
Akcent w zasadzie kładzie się na drugiej
zgłosce od końca. W innych wypadkach
akcent jest podany nad wyrazem.
• Rzymianie wymawiali c jak k, podana tu wymowa przy
jęła się od V wieku n. e.
7
A = Anno W roku
A.c. Anno currente W roku bieżącym
A capite Od głowy — Od początku — W dru
karstwie: od początku wiersza (akapit)
£ A capite ad calcem Od głowy do pięty —
Od stóp do głów
\ casu ad casum Od wypadku do wypadku
A.Ch.n. = Antę Christum natum Przed
narodzeniem Chrystusa
A contrario Wychodząc z przeciwnego
założenia — Przeciwnym sposobem — Prze
ciwnie
A.D. = Anno domini Roku Pańskiego
A dato Od dnia oznaczonego (na dokumen
cie) — Od czasu wystawienia dokumentu
A Deo et rege Od Boga i króla
A die Od (tego) dnia
A lImine Od progu — Od razu — Z miejsca
(odrzucać)
A lInea Od początku wiersza — Od nowego
wiersza — Od nowego ustępu
9
A maiori (ad M.NUS) Od większego (do mniej- Ab hoc et ab hac O tym i owym
sze°o) Ab imo pectore Z głębi serca (piersi)
A maXJMIS ad MiNlMA Od największego do
najmniejszego Ab incunabulis Od kolebki
Od stołu i łoża (separacja)
A MENSA ET TORO Ab initio Od początku
Od mniejszego (do
A MINORE (ad MAIUS) Ab initio nullum, semper nullum Z po
większego) czątku nic, zawsze nic
A natura rei Z natury rzeczy
Ab intestato Bez testamentu (odziedziczenie
A paribus Od równych spadku)
A PEDIBUS USQUE AD CAPUT Od Stóp do glÓW Ab intra Od wewnątrz
A posteriori Z dołu (wnioskowanie o przy Ab 1ove princIpium Początek od Jowisza —
czynach z następstw, na podstawie argumen Od sprawy najważniejszej — Zaczynaj z Bo
tów czy faktów) giem (Vergilius)
A priori Z góry (wnioskowanie niezależne od Ab Iove surgat opus! Od Jowisza niechaj
doświadczenia — faktów) zaczyna się dzieło! — Pracujmy z Bogiem
(Ovidius)
A tuo lare incipe Zaczynaj od własnych la
rów—Zaczynaj od własnych drzwi, od siebie Ab officio et benefIcio Od urzędu i docho
(zanim będziesz mówił o innych) du (zwolniony)
A.u.c. = Ab urbe cóndita Od założenia Ab orIgine Od początku
miasta (Rzymu)
Ab ovo Od jaja (Lcdy, z którego wykluła się
A yerbis ad yerbera Od słów do rękoczynów Helena, powód wojny trojańskiej) — Od
początku
A yinculo matrimónii Z więzów małżeństwa
(uwolnić się) Ab ovo usque ad mała Od jaj do jabłek —
Od początku do końca (u Rzymian zaczy
Ab absurdo Wychodząc z fałszywego zało
nało się jedzenie od jaj, a kończyło na jabł
żenia — Od niedorzeczności
kach) (Horatius)
Asi aeterno Od wieczności — z dawien
oawna Ab re Od rzeczy
Ab antę Od stanu Absentem qui rodit amicum, qui non
poprzedniego DEFENDIT AlIO CULPANTE, SOLUTOS QUI cAPIAT
Ab extra Od zewnątrz RISUS HÓMINUM FAMAMQUE DICACIS, FfNGERE
QUI NON VISA POTEST, COMMISSA TACERE QUI
«asu'NC Stąd ~ Z teg0 miejsca — Od tego
NEQUIT, HIC NIGER EST, HUNC TU, ROMANĘ,
cayeto! Kto obmawia przyjaciela, kto go
10
11
. hrnni wobec oskarżeń innych, kto cieszy Absit omen! Oby to nie było złym znakiem,
®wyśmiewać ludzkich > łowi plotki ga złą wróżbą!
piów kto potrafi zmyślać rzeczy nie wi
dz ane a nie potrafi zmilczeć zaw.erzonej Absolutom dominium Absolutna, nieogra
niczona władza monarchy
u emnicy, jest czarnym charakterem, tego
wystrzegaj się, Rzymianinie! (Horatius)
Absolyi animam meam Przyniosłem ulgę mej
duszy
Absque nota Bez oznaczenia (książka bez
daty wydania) Abusus non tollit usum Nadużycie (cze
goś) nie wyklucza prawa używania (legal
Ab uno disce omnes (właściwie crimine ab
nego)
uno...) Po tym jednym (przykładzie ich łaj
dactwa) sądź ich wszystkich (Vergilius) Accessórium sequitur suum principale
Dodatek idzie za rzeczą — Do kogo należy
u Ab urbe cóndita (albo anno urbis cón- owca, do tego i wełna
ditae) Od (roku) założenia miasta (tzn.
Rzymu) Accipere praestat quam inferre iniuriam
Lepiej jest doznawać krzywd niż je wyrzą
j Abiit, excessit, eyasit, erupit Odszedł, dzać
opuścił (miasto), wymknął się. wyrwał (Ci
cero) Accusare nemo se debet Nikt nie ma obo
wiązku oskarżać samego siebie
Abiit, non óbiit Odszedł, ale pamięć o nim
nie zaginęła Acheronta mMoOvYEeBbOo Poruszę Acheront
(piekło)
Ablue, pecie canem, canis est et permanet
idem Umyj, uczesz psa, psem jest i psem Acherontis pabulum Pokarm dla Acherontu
pozostanie (piekła; mowa o złej osobie)
Absens carens Nieobecny sam sobie szkodzi Acta est fabuła Sztuka skończona, ode
grana (Suetonius — słowa Oktawiana
Absens heres non erit Nieobecny nie będzie Augusta)
dziedziczył
Acta haec res est Stało się — Przegrałem
Absentem Li A■ ”ED IT, QUI CUM EBRIO LIT1GAT
Kto spiera się: z pijanym, jakby kłócił się Actam rem agere Robotę ukończoną za
z nieobecnym czynać na nowo
Absente reo Pod nieobecność oskarżonego Acti labores iucundi Przyjemnie jest mieć
pracę zakończoną, mieć ją za sobą
Absit! Niechaj będzie nieobecny!
Actiyum Strona czynna, działająca, aktyw
Se X Niech stowo wolne
nawiści). aW,SC' (n,echai nie budzi nie- Actor sćquitor forum rei Dla powoda
właściwy jest sąd pozwanego
13
1 I
ACTORENON PROBANTE REUS ABSÓLV.TUR Gdy Adeo familiariter est i-iominibus ómnia
oskarżyciel nie popiera powództwa, oskarżo- SIBI IGNÓSCERE, NIHIL ALIIS REmItTERE Jest
rzeczą ludzką po przyjacielsku wszystko
ny jest wolny
sobie nawzajem wybaczać, nie pozosta
PROBATIO Na powodzie
ACTORI INCUMBIT wiając nic innym (w tej sprawie) (Yelleius
:iąży obowiązek uzasadni‘ eniiaa oskarżenia Paterculus)
Ci
Actum est de nobis Z nami skończone Ad eundem gradum Do tego samego stopnia
Actum est de pelle mea Chodziło o moją Ad exemplum Dla przykładu
skórę
Ad extra Na zewnątrz
AAccttuumm eesstt ddee republica Działo się w inte
rreessiiee państwa, sprawy publicznej Ad extremum Do końca — Do ostatecz
ności
Actum ne agas! Nie rób tego, co zostało już
zrobione! Ad feliciora tempora Do lepszych czasów
Acu rem tetigisti Dotknąłeś rzeczy igłą — Ad finem = Ad extremum
i Trafiłeś w sedno
Ad futuram rei memóriam Na przyszłą
i
Ad absurdum (reductio) Do niedorzecz rzeczy pamiątkę
ności (sprowadzenie)
Ad gustom Do smaku
Ad acta Do akt (odłożyć sprawę)
Ad hoc W tym wypadku
Ad amussim Wedle przepisu, reguły
Ad HÓMFNEM ARGUMENTOM Do OSOby argU-
Ad aperturam libri Z otwartej książki — menty — Dowodzenie dostosowane do po
Bez przygotowania ziomu człowieka, z którym mówimy
Ad arbitrium Do woli Adhuc sub iudice lis est Dotychczas spór
Ad augusta per aanngguussttaa DDoo wwzznniioossłłyycchh jest przed sądem —■ Spór jeszcze nie rozstrzy
(osiągnięć) trudną, ciasną ścieżką gnięty (Horatius)
Ad baculum Do kija (jako argumentu) uciec Ad hunc locum Do tego miejsca
Ad idem Do tego samego
Ad captandam beneyolentiam Dla
Skania życzliwości pozy- Ad IMPOSSIBILIA NEMO OBL1GATUR Nikt nie
jest obowiązany do rzeczy niemożliwych
Ad captandum
1 klasku tłumu vulgus Dla zdobycia po- Ad infinitum Do nieskończoności
Ad deliberandum Do Ad inquirendum Do zbadania
rozważenia — Do
namysłu
Ad intende Dosadnie
14
J 15
i
i
