Table Of Content1
шшшмшшшшшшжшшшшшшшшш*
И.А. Оздоев
Р.И. Оздоев
ГӀАЛГӀАЙ МЕТТА
ГРАММАТИКА
И. А. Оздоев
Р. И. Оздоев
ГӀАЛГӀАЙ МЕТТА
ГРАММАТИКА
ШоллагӀа дакъа
СИНТАКСИС
8-9 классашта
Могадаъд ГӀалгӀай Республика
дешара Министерствос
БархӀазлагӀа арахец
£
f
f
/
ЕССрреедд няя поголп №3
ГмД>р.МаЛП>6<к
Магас
Издательство «Сердало»
2011
ББК 81.Инг-922
046
ЛОАЦДАЬ ДЕШАШ:
А. Б. - А. Боков 3. Д. - 3. Даурбеков П. - Пушкин
А. В. - А. Ведзижев З.Дж. - 3. Джамбулатова Р.М. - Р. Майсигова
А. Г. - А. Газдиев И. В. - И. Ведзижев Р. Ц. - Р. Цицкиева
А. Г. - А. Гайдар И. Д. - И. Дахкильгов С. А. - С. Арчаков
А. М. — А. Мякиев А. С. - А. Сулейманов С. М. - С. Мерешков
А.О. - А. Озиев Кор. - Короленко С. О. - С. Озиев
А. П. - А. Плиев Кр. - Крылов С. П. - С. Паров
А. П. - А. Пошев К. Ч. - К. Чахкиев С. Cm. - С. Стальский
Акс. - Аксаков Л. Т. - Л. Толстой С. Ш. - С. Шадиев
А. Т. - А. Танкиев М. А. - М. Аушев Т. А. - Т. Арчаков
А. Г. У - А.-Г. Угурчиев М. В. - М. Вышегуров Т. Б. - Т. Беков
A. X. - А. Хамхоев М.А. - М. Ахильгов Т. К. - Т. Кодзоева
Б. Г. - Б. Гамботов М. Г. - М. Горький Т.Т.-Т. Тебоев
Б. 3. - Б . Зязиков М. Ис. - М. Исаковский Т. - Тютчев
Б. К. - Б. Костоев М. К. - М. Кортоев Фед. - Федин
B. Г. — В. Гюго М. Л. - М. Лермонтов X . У. - X. Ужахова
Гарш. - Гаршин М. П. - М. Плиев Хь.-Б. М. - Хь.-Б. Муталиев
Г. Г. - Г. Гагиев М-С. П. - М.-С. Плиев Хь. О. - Хь. Осмиев
Гонч - Гончаров М. X. - М. Хашагульгов Ч. - Чехов
Л. Б - ГӀалгӀай багахбувцам Н. - Некрасов Ю. Ч. - Ю.Чахкиев
Дж. А. - Дж. Албаков Ник. - Никитин Я. О. - Я. Осмиев
Дж. X. - Дж. Хаматханов Н. О. - Н. Островский I. К. - I. Кодзоев
Дж. Я. - Яндиев. Н.Т. - Н. Тихонов I. X. - I. Хашагульгов
О. М. - О. Мальсагов Ӏ.-Хь. Г. - 1.-Хь. Гойгов
БЕЛГАЛОНАШ:
□ - гонахьа гом баь белгалъяьхай дагахьа Ӏомае езаш йола бокъонаш
А — теоретически хоамаш
• - дийшар кердадаккхара дола тӀадуллараш
0 _ къаьстта халагӀдола хаттараш
★ - дешархоша шоаш зембаккха беза балхаш.
* - дешашдара балхаш
• • • - яз ца деш дита алапаш
1 - деша фонетически тохкам бар, масала: малх'
2 - дош оттамах декъар, масала: хъехархо2
3 - деша морфологически тохкам бар (къамаьла даькъага хьежжа),
масала: лакха3
4 - предложенена синтаксически тохкам бар, масала: ЦӀеча гай-
долгах йоагаш яр damma4.
Оздоев И. А., Оздоев Р. И.
046 ГӀалгӀай метта грамматика. 8-9 кл.: Грамматика ингушского
языка: Учебник для 8-9 кл., ч.2: Синтаксис. 8-е изд., испр., пере-
раб. - Магас: Издательство «Сердало», 2011. - 240 с.
ISBN 978-5-94452-070-1
ББК 81.Инг-922
ISBN 978-5-94452-070-1 © Оздоев И. А., Оздоев Р.И., 2011
© Издательство «Сердало», 2011
НАЬНА МОТТ — ХАЛКЪА СА
Цхьаккха саг хургвац наьна мотт яха дешаш ца хозаш
а уж ца довзаш а. Дунен т1а мел дахача къамий хӀаране
ше-ший мотт ба. Кхыча метташта юкъе ший моттиг хьа-
лаьцай гӀалгӀай метто а. Вай мехка бахаш ба бӀаь совгӀа
къамах бола нах. ХӀаране ший мотт ба, ший тайпара эрга-
лонаш а башхалонаш а йолаш. Ужжал метташ Ӏомаде цхьан
сага вахар а тоъаргдац. Цудухьа вай мехкара къамаш-
та юкъе бувзам лоаттабеш, хӀаране культура, Ӏилман тох-
камаш довзийташ дӀаэттаб эрсий мотт.
Нагахьа санна наьна мотт — хьалкъа са дале, дош цу мет-
та хьаст ба ала мегаргда. Дешо адамаш вӀашагӀтох, царна юкъе
безам а барт-цхьоагӀо а лоаттаду. Цхьабакъда, дешо адамаш
вӀашагӀкъоастаде а моастагӀал а цабезам а кхолла тарлу.
Дуккхача хана денз наха бовзаш хиннаб хоза а, говза а,
ира а, ала доаггӀача аьннача деша низ. «Хозача дешо лакха
лоам бошабаьб», «Майдан йоаккхала цкъа аьлча тоъаргда
бакъдола дош», «Дош доацачун корта а хиннабац», «Лебе
ца ховча метто корта баккхийтаб», йоах халкъа кицаша.
Лоралелаш наха юкъе зулам доаккхача дешах!
Наьна меттах лаьца говзаме дешаш аьннад цӀихезача
гӀалгӀай йоазонхочо Зязиков Хьусена Бахьаудина а: «Наь
на мотт! Эггара хьалха сона кхетам бенна, наьна багара
иха, со хьийста дешаш деций уж, наьна мотт!»
ХП-ча бӀаынерашка ваьхача дуненна гӀорваьннача поэ
та Низами яьхад: «Нагахьа санна халкъ хӀалакде безам
бале, дӀадаккха цунгара кхо хӀама: цун мотт, цун поэзи,
цун музыка (иллеши ашараши)».
Боккха чулоацам болаш а уйла тӀайохийташ а дешаш
да эрсий йоазонхочо К. Г. Паустовске аьннараш а: «Ший
мотт ца безачунна ший мохк а безаргбац. Ший мотт бе-
башха хета саг — акха саг ва. Метта бала боаца саг — ший
къаман да-хар, денар, тӀадоагӀар бе-башха доаца саг ва».
Эрна яьхадац хьаькъал долча наха: «Мотт — адама уйла
эггара лоархӀамегӀа бола гӀирс ба».
Меттах доал дика мел дар: хьаькъал, наьха сакхетам,
эхь-эздел, гӀулакх, сий, денал, ший мехкацара безам, Ӏалам
довзар, иштта кхы дукха а.
3
Хьамсара дешархой! Вай даьша а ноаноша а йоккха мет-
та гӀанз йитай вайна. Цун хам бе а, из лорае а, тӀехьа йоагӀа-
ча тӀехьенга дӀакхачийта а вай декхарийла да.
Шуи из гӀулакх кхоачашде Дала аьттув боаккхалба!
Упражнени 1. Меттах лаьца лакхе йоалаяь текст юха 1о а йийше, укх
кӀалхарча хаттарашта жоп ле:
1. Наьна мотт халкъа са да, хӀана аьннад?
2. «Мотт — адама уйла эггара лоархӀамегӀа бола гӀирс
ба» яха дешаш мишта кхетаду оаш?
3. Мишта кхетаду оаш текста юкъе доаладаьча кидай
маӀан?
4. Дувца, мишта кхетадаьд оаш Зязиков Бахьаудина де
шаш?
5. Фу бувзам ба аьнна хет шоана «наьна мотт халкъа с а
да» яхача дешаштеи поэта Низами аьннача дешаштеи юкъе?
6. МалагӀа декхар тӀадулл вайна К. Г. Паустовске аьн
нача дешаша?
Упражнени 2. Ӏодеша.
Дега гарга ба хьо сона, Наьна шурех цӀий чу бенна
Са хьамсара наьна мотт, гӀалгӀай мотт,
Деша говзал сона енна, Боча хеташ, со хьа сийна
Бицлургбоаца гӀалгӀай мотт. гора отт.
(А. Х а м х о е в . ) (X. У ж а х о в а .)
Хоастабе наьна мотт, хьоахае Даьхе,
Кхебе, хозбе, шакӀа* санна цӀенбеш,
Кердабаккха, илли ала, оаз яхийта.
Мерза ба наьна мотт, лерга хезача...
(Б. З я з и к о в . )
• Дувца, мишта кхетаду оаш гӀалгӀай поэташа меттах лаьца яздаь
стихотвореней мугӀараш?
* Хьаала шакӀа яхача деша маӀан.
Упражнени 3. Оашош хьа а лахе, дӀаязде цӀихезача а къонача а поэ-
ташеи йоазонхошеи гӀалгӀай меттах лаьца аьнна дешаш. ТӀаккха дувца,
шоаш царех мишта кхийттад.
8 класс
V-VII КЛАССАШКА ЮМАДАЬР КЕРДАДАККХАР
§ 1. Щердош
Упражнени 4. Ӏоеша стихотворени. ТӀера хьаязде белгалдаьха де-
шаш. Дожарашца легаде уж.
БӀаьстан юхье лаьттах белла
Фийг де доацаш байнабац.
Къахьегамца кадай хьийзар
Ираз доацаш висавац.
Балха кулгаш кадай хуле,
Кхашкара ялташ дебаргда,
Мекъал шийца йоацаш вале,
Адамашта везаргва.
Ӏуйран водаш-воагӀаш вайча,
Хьога мерза хьежаргба,
Балха ка ца йоалаш висар
Хьога хатта воагӀаргва.
(А. Хам хо ев. )
• Хьаала, масса дожар да гӀалгӀай метта? Теркалде, дожарашца лега-
деча хана, овлан мукъа оаз хувцалуш дола цӀердешаш.
Упражнени 5. Ӏодеша. ТӀера хьаязде цу юкъера дукхален таьрахье
латта цӀердешаш. Дожарашца легаде уж.
1. Таханюха'амаьршаухашдавайденош. Дагарбичаца-
Ӏаш вайца боацаш ба. Голаш гаьна ядийсай цар (тӀемахой),
бакъда,синошукхвайбешахӀарагӀанцадахашда. (Хъ.-Б.М.)
2. Легаш йолча лай чоалпингех доккхий гувнаш хул. (А. В.)
3. Адамий дегаш гӀоздаьха, поэта илли гӀеттар. (Дж. Я.)
5
Упражнени 6. Ӏодеша.
Са Даьй-мехка
ХӀара чхара тӀа, босе тӀа
Са Даьй-мехка ягӀа вӀовнаш,
Царна нийсса бовхьаш т1а
Аьрзеша ду шоашта бӀенаш.
Даьй-мехка — листа цонаш,
БӀарг хьест къоарзача зизаша,
Гонахьа терк лакха хьунаш,
«Зув» деллад нокхармозаша.
Со хьеж лакхача бовхьашка,
Хьеж со баьццарча довкъашка,
Курал йосс са дега чу цӀаьхха,
ГӀалгӀай, аьрзий санна, баьхаб.
( А. П л и е в . )
• Хьалаха стихотворенена юкъера дукхален таьрахьера цӀердешаш.
ТӀера хьаязде уж, цхьоален таьрахье а доахаш. ТӀаккха дожарашца легаде
уж.
Упражнени 7. ТӀера хьаязде цу юкъера деррига цӀердешаш шин бӀоа-
гӀилгагӀа, xlapa цӀердош дӀера дожаре хургдолаш. Цхьан оагӀорахьа
цхьоален таьрахье латтараши (царна духьала вокх оагӀорахьа дукхален
таьрахье) латтараши.
ТкъобӀаь-Ерд яхача элгацагара* бекаш бар боккха1 гур-
гал. Дукхача чӀожешка дӀахозар из. Лоаман юрташкара бола
ердатхьамадаш, говраштӀаахувшаш, махулласихагӀаТкъо-
бӀаь-Ерде кхача гӀертар. Цигара гургал бекаш хулар е мех-
ка цӀайна нах тӀабехаш е бӀил* доагӀаш хилча кхайкам беш.
Цхьаккха цӀай хула ха яцар из, гургал оарцанна бекаш бар.
Цхьацца воагӀаш ТкъобӀаь-Ерде баьхка хьаэттар2 ерда
тхьамадаш. Царга хьежаш вагӀар мехка тхьамада вола
къаьна Герд. Цунна юхе вагӀаш вар цхьа пхе. Из пхе волга
ха атта дар цунна тӀадувхача къоарзача дувхарах а, цун тӀа
жӀаргий хьисапе даьча догамах а. Гердий моаршал а дув-
цаш, пхечунга «гамарджвеба» оалар ерда тхьамадаш. Шо-
шоай метте Io а хувшаш, дахар-денар дувцар цар.
(И. Д а х к и л ь г о в . )
6
• Ӏодеша. Теркалде, цхьоален таьрахьера дукхален таьрахье даь-
хача цӀердешай чаккхенаш мишта хувцалу.
* Хьаала белгалдаьхача дешай маӀан.
Упражнени 8. ТӀера хьаязде, хӀара цхьоален таьрахье латтача цӀерде-
ша духьала цунна доагӀаш дола дукхален таьрахье латта цӀердош а яздеш.
дош — ... сесаг —
цӀа — ... етт —
дахка — ... уст —
га — ... устагӀа —
хи — ... йис —
ди — ... саг —
ка — ... во1 —
жий — ... йо1 —
• Теркалде хьалхарча бӀоагӀилгагӀа латта цӀердешаш дукхален таь
рахье даьхача, цар овлан мукъа оазаш мишта хувцалу, хӀаьта шоллагӀча
бӀоагӀилгагӀа латтарий деррига дош мишта хувцалу.
Упражнени 9. Ӏодеша. Хьадувца, .цӀердешай классаш цхьоален а
дукхален а таьрахьашка мишта хул. ХӀара цӀердеша уллув къовларгашта
юкъе язде цун классни гойтамаш.
Тирк
Тирк3 доагӀа, лоамашта юкъе гӀолла хьувзаш, ший чех-
ка талгӀеш бердах етташ, цкъаза цхьа ашараш лекхаш,
цкъаза, ломо мо, цӀогӀа детташ. Цкъаза дода, гон т1а хехка
ды хиле, сийна кхес михаца ловзаеш, шортта хьежаш латт
цунга сигале, ший сийрда седкъий лепадеш.
( Дж. Я н д и е в . )
Упражнени 10. Шоашкара дага а лаьце, предложенеш язъе укх
кӀалхара цӀердешаш маӀача наьха классе хургдолаш а иштта кхалнаьха
классе хургдолаш а.
Хьехархо, дешархо, лор, инженер, директор, кулгалхо,
болхло, хьаким.
Упражнени 11. Хьаала, малагӀча классашка чудоагӀа укх кӀалхара
цӀердешаш.
7
Бийса, кхор, истол, къоалам, парта, ткъам, машина,
ког, эсти, бӀар, никъ, лаьтта, боал, бел, ниӀ, бӀарг, корта,
совгӀат, хьач.
Упражнени 12. Ӏодеша.
ДикагӀа дола ловзар
Цаген зӀамига волна хана хиннад яхаш дувц из.
— Дерригача ловзарех малагӀа ловзар хет хьона дика-
rla? — хаьттад Цагенага.
— Саг йоалаяьча деш дола ловзар хет-кх, — яьхад Цаге-
на. — Цигача-м шортта яа хӀама ма хулий!
(Багахбувцам тӀара.)
• Масса маӀан да ловзар яхача деша? Дагадоха цхьаннел совгӀа ма-
1ан дола дешаш.
§ 2. Белгалдош
Упражнени 13. Ӏодеша.
1. Меттаца йоккха3 хозал я. Из хозал лорае ха деза.
2. Ший наьна мотт ца ховш вар нана йоацача сага тара ва.
3. Ший метта сий доадеш волна саго къаман а сий доаду.
4. Ший къаман а ший метта а сий ца деча сага цӀаккха сий
хургдац4. 5. Сага хьаькъалга хьежжа хургья цо бувцача
метта говзал. 6. Дош говза алар — из лакха кхетам хилар
да. 7. Дешо айду сага сий. Кура курхьарс* — цун кур.
(У. X.) 8. ДӀаьхача хабарал лоаца муш тол. (Кица.) 9. Бона
дешо дега чов ю. Дикача дешо дега тоам бу. 10. Бона дешах
мотт лорабе, къоалах кулг лораде. (Кица.)
• Хьалаха белгалдешаш. Уж тӀера хьаязде царца барт беча цӀерде-
шашца цхьана. Хьахьокха белгалдешай разрядаши дожараши.
* Белгалдаьккхача деша маӀан хьаала.
Упражнени 14. Ӏодеша.
Е ди е бийса Дог ловзадаьнна,
Къоаста ца деш, Вод ар говрбаьри.
Уйла къаьга, Доккхача дунех
8
