Wspólny mianownik: szkice o poezji i krytyce po 2010 roku

344 Pages·2020·1.347 MB·Polish

by  Jakub Skurtys

Jakub Skurtys
Wspólny
mianownik
Szkice o poezji i krytyce po 2010 roku
1

Jakub Skurtys
Wspólny
mianownik
Szkice o poezji i krytyce po 2010 roku
Wrocław 2019
Recenzent jest zawiadowcą, mającym nawiązać
kontakt z nieświadomym często sojusznikiem bądź
rozpoznać podstępy wroga. W sumieniu recenzji
jako gatunku literackiego tai się kontestacja: nie
sposób być recenzentem literackim, nie będąc kry-
tykiem ustroju.
Jan Gondowicz, Genealogia recenzenta
4 wspólny mianownik
Wstęp. We „wspólnym
mianowniku”
Nie zamierzam proponować w tej książce nowej metody czytania, nowego teo-
retycznego sposobu pisania o wierszach, o relacjach między znakiem i znacze-
niem, tekstem i komunikacją, społeczeństwem i instytucją literatury. Nie będzie
to również wywód o problemie reprezentacji, którego przemyślenie wydaje się
dzisiaj fundamentalną sprawą, zdolną przeprowadzić nas między raczkującym
poststrukturalizmem spod znaku wczesnego Jacques’a Derridy i Paula de Mana
a współczesnym antropologizowaniem kultury i tęsknotą za silnymi gestami, za
materialnością czy obecnością. Zawsze czytałem poezję w pobliżu teorii i filozofii,
jako wariantywne opowieści o naszej kulturze, o duchu dziejów, który ujawnia się
sam przed sobą w postaci konkretnych tekstów i który, jak pisał Szczepan Kopyt,
wykańcza się na tajnych bankietach1. Jest to model krytyki intelektualnej, czasami
nawet akademickiej, poszukującej teoretycznego lub filozoficznego rozszerzenia
diagnoz i impresji zawartych w samych wierszach. Przede wszystkim jednak jest
to model bliskiej lektury, zrodzony z dwóch, paradoksalnych może, ale niezbęd-
nych dziś założeń – o niezbywalnej autonomii literatury oraz politycznych konse-
kwencjach owej niezbywalności.
Sądy i studia o literaturze traktuję jako twierdzenia oparte na zjawiskach
estetycznych, a więc podlegających ocenie i hierarchizacji. Jeśli coś się w krytyce li-
terackiej przez ostatnie dwie dekady zmieniło, było to odejście od elegii na śmierć
krytyka i jego władzy sądzenia (charakterystycznej jeszcze dla szkiców z tomów
Była sobie krytyka... czy Świat na brudno... Piotra Śliwińskiego) na rzecz wiary w jego
widmową, ale jednak istotną obecność jako aktora procesów komunikacyjnych.
Współczesna poezja potrzebuje krytyków i krytyczek, potrzebuje ich głosów, spo-
rów i pomyłek, a w szczególności potrzebuje dyskusji, której język będzie wykra-
czał poza impresyjne doznania i odsyłał do racjonalnej mimo wszystko wspólnoty
1   Sz. Kopyt, duch, w: tegoż, buch, Poznań 2011, s. 27.
5
czytających. Stąd wynika moja wiara w znaczenie sądów wartościujących, cza-
sem radykalnych, czasem nieprzyjemnych lub pochopnych. Prawo krytyki to rów-
nież prawo do pomyłek w ocenach i diagnozach, w nich bowiem zapisana jest ta
„resztka życia”, które zawsze wymyka się historii literatury. Nawiązuję tu do
książki Krzysztofa Uniłowskiego właśnie pod tytułem Prawo krytyki. Otwierający
ją tekst Kukuryku! Krytyka przeciwko wspólnotom wydaje się dobrze wpisywać w wi-
zję krytyki z lat dziewięćdziesiątych, afirmującej różnice i partykularyzmy, jest tak
jednak tylko po części. Uniłowski opisał podstawowe warunki krytycznoliterackiej
wypowiedzi i określił je jako stronniczość i niekonkluzywność (a więc również
nieostateczność). Od początku postawił tym samym na agon, którego fundamen-
tem jest „ja”, gotowe do obrony własnego stanowiska. Odpierając wspólnotowe
propozycje Richarda Rorty’ego, Stanleya Fisha i Alaina Badiou, śląski badacz swoją
wizję oparł na etymologicznym poróżnieniu wpisanym w samo pojęcie krytyki,
które pochodzi od greckiego słowa krineín, oznaczającego ‘kroić’, a więc ‘dzielić’,
‘wydzielać’. Na tym założeniu bazowała zresztą cała nowoczesna estetyka. Z pro-
pozycji Uniłowskiego wyłania się wizja krytyki jako działalności autotelicznej,
skupionej na sobie i zmuszonej nieustannie podważać własne sądy. W pewnych
momentach radykalne konsekwencje agonicznego modelu zdają się jednak prze-
mawiać przeciwko autorowi i mimo retorycznej szarży brzmieć w duchu słabego,
lękliwego poststrukturalizmu naszej akademii:
Właściwą stawką krytycznej gry nie jest więc objaśnianie tek-
stu lub rzeczywistości. Wręcz przeciwnie – chodzi raczej o to, by
odwlekać moment zakończenia lektury, wyciągnięcia konkluzji,
zamknięcia sekwencji zdarzeń. (...) Dlatego też krytyka sama przez
się nie mieści się w ramach żadnej wspólnoty (interpretacyjnej).
Owszem, krytyka może dawać podnietę do tworzenia nowych
wspólnot bądź redefiniowania już istniejących – co współcześni
Rzymianie uznaliby za całkiem pożyteczne. Ale jednocześnie ta
sama krytyka pokazuje, że nie ma innych wspólnot niż wyimagino-
wane. Każda wspólnota jest wyłącznie projektem i może się ziścić
jedynie za cenę policyjnego dozoru nad poprawnością interpretacji
(lub prawomocnością wykorzystanych kontekstów).2
2 K. Uniłowski, Prawo krytyki. O nowoczesnym i ponowoczesnym pojmowaniu literatury, Katowice 2013, s. 19.
6 wspólny mianownik
To dość idealistyczne rozumienie krytyki i trudno na nie przystać zarówno w kwe-
stii nieskończonego odwlekania (co brzmi jak echo rodzimej recepcji Derridy),
jak i owego obowiązku wykraczania poza ramy każdej wspólnoty interpretacyjnej.
Warunki formułowania sądów estetycznych oraz sposoby ich legitymizowania są
ściśle związane z miejscem zajmowanym przez krytyka (i krytykę) w danym polu
społecznym, a więc również w owych wspólnotach interpretacyjnych. Jak wskazu-
ję dalej, posiłkując się nie tyle krineín, ile partage (fr. ‘dzielić’, ‘dzielenie’), w każdym
akcie podziału zawarte jest też zobowiązanie: do udziału i współdziałania.
Drugie z wymienionych przeze mnie założeń dotyczy politycznego znacze-
nia poezji, mimo zdeklarowanej wcześniej wiary w niezbywalność jej autonomii3.
Większość przedstawionych dalej tekstów próbuje odpowiedzieć na pytanie, na
ile dane dzieła, oprócz tego, że reprezentują sobą pewną wartość estetyczną,
zdolne są do interwencji w otaczający nas świat; na ile są w stanie zmienić języ-
ki, którymi się posługujemy, a co za tym idzie zrewolucjonizować również naszą
wyobraźnię i sposoby myślenia o przyszłości. Relacja między tekstem literackim
a działaniami społecznymi rzadko jest relacją bezpośrednią, a jeśli już taką bywa,
raczej nie ma to związku z wartościami estetycznymi. W bliskiej mi wizji krytyki
chodzi o polityczność rozumianą inaczej, czasem na zasadzie strukturalnych ana-
logii między różnymi polami symbolicznymi, w jakich toczy się nieustanna walka
o wzajemną legitymizację, czasem zaś na zasadzie konfliktu między tymi polami;
konfliktu, który literatura jest zdolna odsłaniać lub prowokować (takie podejście
byłoby bliższe myśli Jacques’a Rancière’a o dzieleniu zmysłowego oraz ważnej roli
tekstów kultury w odsłanianiu podziałów zarządzających naszymi sposobami wi-
dzenia świata i tym samym hierarchizujących go4). To dzielenie, rozumiane tutaj
jako siłowe rozdzielanie, ale też podzielanie i współdzielenie (poglądów, opinii),
3 Samo pojęcie autonomii jest dziś, w późnej nowoczesności, bardzo problematyczne, może się bo-
wiem odnosić do autonomii doświadczenia estetycznego, autonomii dzieła albo (na ogół) autono-
mii pola lub instytucji, w obrębie których dzieło to szuka legitymizacji. Wszystkie te rozumienia są
w rzeczywistości mocno nieautonomiczne, nieustannie nawiązują bowiem heterogeniczne połącze-
nia, kierują nimi siły przekraczające dane pole i wynikające ze społeczno-politycznego usytuowania
samego krytyka. Przez autonomię poezji rozumiem jej zdolność do negocjowania tak rozumianego
pola i swoich języków z innymi dyskursami i sferami symbolicznej władzy oraz prawo wiersza do
bycia czytanym „na własnych zasadach”, nie zaś jako poręczny dowód w jakimkolwiek sporze kul-
turowym lub ekonomicznym. Por. trzy różne ujęcia tej kwestii z ostatnich lat: J. Orska, Republika
poetów. Poetyckość i polityczność w krytycznej praktyce, Kraków 2013; A. Rejniak-Majewska, Puste
miejsce po krytyce? Modernizm i materialistyczna rewizja autonomii sztuki, Łódź 2014; A. Świeściak,
Współczynnik sztuki. Polska poezja awangardowa i postawangardowa między autonomią a zaan-
gażowaniem, Kraków 2019.
4 Por. J. Rancière, Dzielenie postrzegalnego. Estetyka i polityka, tłum. M. Kropiwnicki, J. Sowa, Kraków
2007.
7
wybrzmiewa we francuskiej postaci czasownika partage i ma bezpośredni związek –
świetnie opisany przez Jeana-Luca Nancy’ego w Rozdzielonej wspólnocie – z kwestią
wspólnotowości, jako zadania ciągłego oscylowania między tym, co nas różni i dzie-
li, a tym, co dzielimy wspólnie, podtrzymując lub porzucając te partykularne różni-
ce. To zdaniem Nancy’ego sedno i jedyna nieopresyjna forma politycznego aktywi-
zmu, a jest to sposób funkcjonowania języka i samej literatury.
Tytułowa metafora „wspólnego mianownika” odnosi się do dwóch podstawowych
dla naszej edukacji dyscyplin: do działań na ułamkach oraz do działań na zda-
niach – rozbiorów gramatycznych, których celem było syntaktyczne rozpisanie
wypowiedzeń, a z uczniowskiej perspektywy – uzyskanie pozytywnej oceny na lek-
cjach polskiego. Jeśli podążyć tym pierwszym tropem, poza błogimi wspominkami
otrzymamy pewną wskazówkę, czym ta książka być nie chce i przeciwko jakiej
wizji krytyki występuje: szkolnej, wyjaśniającej, partykularnej i dyscyplinującej,
pisanej na zamówienie czy z potrzeby awansu. Żeby dodać lub odjąć od siebie
ułamki, trzeba je sprowadzić do wspólnego mianownika, a następnie pracować
na licznikach. Z poezją jest podobnie. Jeśli chcemy dokonać syntezy, próby uogól-
nienia, zebrania poszczególnych głosów i poetyk w jakikolwiek porządkujący pole
literackie zamysł, takie równanie będzie możliwe tylko wówczas, gdy zwrócimy
uwagę na to, co u podstaw wspólne, dopiero potem zaś oddamy głos różnicom.
Z krytyką poetycką po 1989 roku było wręcz przeciwnie: kolejne książki
(z drobnymi wyjątkami) deklarowały pasywność i bezradność, które odpowiadały
nastrojom zmierzchu wielkich narracji (Jean-François Lyotard), poststruktural-
nego kultu różnicy (Jacques Derrida) lub neoliberalnego konsensusu opartego na
celebracji różniących się od siebie (choć tylko pozornie) tożsamości konsumentów
kultury (Richard Rorty, Stanley Fish). Takie rozstrzygnięcia, skupione wyłącznie na
idiosynkrazjach poetyckich, próbujące każdemu autorowi lub wierszowi z osobna
oddać należne mu miejsce, sprawiały zarazem, że przeważać zaczęła wizja zerwania
komunikacji, chaotycznej mieszaniny, w której nie da się wyznaczyć punktów orien-
tacyjnych, bo mapa rozdarła się wraz z kresem naszej metafizycznej wiary w całość.
Rozstrzygnięcia te nie tylko sprzyjały poczuciu chaosu, ale też wprost je wywo-
ływały, skutkując diagnozami o rozproszeniu (z początku – jak jeszcze w wypadku
Zaniku centrali Janusza Sławińskiego – brzmiącymi nawet pozytywnie), słabnięciu,
wytracaniu się sił literatury (zwłaszcza poezji), upadku jej symbolicznego kapita-
łu, bezradności wobec świata oraz liryce jako formie hobbystycznego eskapizmu,
8 wspólny mianownik
który dawno zatracił związek z rodzimą kulturą. Był to lęk przed silnym gestem,
przed wartościowaniem, przed potencjalną symplifikacją, jaka mogłaby wystawić
nasze oceny na widok publiczny i odsłonić ich socjologiczne i filologiczne zaplecza.
Takie rozstrzygnięcia preferowały oczywiście tryb recenzencki, przygodność nota-
tek, „małych gestów” i brudnopisów, a rozprawy krytycznoliterackie – te, od których
czytelnicy wymagają wizji oraz estetycznych i etycznych rozstrzygnięć – zmieniały
w luźne wybory przypadkowych omówień i doraźnych typologii.
Na tym tle wybijały się właściwie tylko dwie książki: Liryczne narracje Joanny
Orskiej oraz Pod grą Anny Kałuży. Ta pierwsza była poststrukturalnie motywo-
waną, z gruntu postawangardową (tzn. skupioną na autotelicznej kreacyjności
okołoliterackiego dyskursu i jego walce z mimetyzmem) próbą przepisania litera-
tury roczników sześćdziesiątych; ta druga zaś – jako część programu krytyczne-
go Kałuży – była opowieścią o „wspólnych sprawach poezji i krytyki”, o zmianach
miejsca poezji w systemie komunikacyjnym i zużytkowaniu wiersza na potrzeby
„komunikacyjnej gry” ze społeczeństwem5.
Pisząc o wspólnym mianowniku, wychodzę z założenia, że prawo krytyki
literackiej do wykonywania uwspólniających gestów, konkretyzowania, dopowia-
dania i spajania pola literackiego jest nieodwołalne, nawet jeśli skazuje ją to na
pomyłki i nadużycia. Także w neoliberalnym świecie zróżnicowanych słowników,
przedstawianych przygodnie kryteriów i spierających się wspólnot interpreta-
cyjnych, istnieje pewna metafizyczna resztka, która pozwala poszukiwać raczej
jedności, niż poróżnienia. Społeczne pytania o wspólnotowość powróciły, gdy
z rozproszenia i chaosu, z indywidualnych, konsumenckich mikropraktyk oporu
i podzielanych afektów, zaczęło powoli dochodzić wołanie o odzyskanie spraw-
stwa w zbiorowości, o klasę, lud, wielość, sforę, motłoch, kolektyw; o możliwość
zmiany, która jest ponadpartykularna i ponadjednostkowa i za którą nie weźmie
5 Pewną wątpliwość może budzić, że nie wspominam tu o słynnym i zarazem kontrowersyjnym Zwro-
cie politycznym Igora Stokfiszewskiego (Warszawa 2009). Mimo że w wielu ogólnych sądach się
z nim zgadzam (np. gdy autor pisze o końcu poststrukturalnego paradygmatu, w jakim dominowała
wiara w swobodną grę znaków), mam jednak z książką Stokfiszewskiego kłopot. Choć zaproponowa-
ny w niej powrót do poetyki manifestu oraz do krytyki preskryptywnej wydaje mi się interesujący, to
już sposób stawiania wielu tez – niekoniecznie. Poświęcona poezji część książki cierpi z powodu wy-
raźnych problemów z udowadnianiem twierdzeń oraz z przechodzeniem od nich do lektury wierszy.
Wskutek tego winni wszystkich zaniechań okazują się np. „poeci hermetyczni” (Andrzej Sosnowski,
Darek Foks), których politycznego potencjału krytyk nie jest w stanie zrozumieć, bazując na całkowi-
cie negatywnym (i nieprawdziwym) obrazie apolityczności samej „Teorii” i francuskiej filozofii okolic
roku 1968. Odczytuję jednak Zwrot polityczny jako warte uwagi świadectwo krytyki wywodzącej się
z późnych roczników siedemdziesiątych, która duchem bliższa jest już poetom i poetkom urodzonym
w kolejnej dekadzie, a ofiarą jej pokoleniowych rozliczeń, nie zawsze sprawiedliwie, pada w pierw-
szej kolejności „brulion” i literatura lat dziewięćdziesiątych.
9
odpowiedzialności żadna niewidzialna ręka. W tym sensie mianownik jest zawsze
wspólny: jest tym, co nas łączy jako czytających i piszących w tej krótkiej chwili, za
którą jesteśmy odpowiedzialni.
Jeśli jednak podążyć ścieżką filologiczną i powrócić do błogich czasów roz-
biorów zdań, rzeczownik w mianowniku okaże się związany z podmiotem, choć
nie jest on w polszczyźnie osią zdania ani jego motorem (funkcję tę pełni oczy-
wiście orzeczenie). Mianownik, odpowiadający na ontologiczne pytania: „kto?”,
„co?”, jest przypadkiem samowystarczalnym, ustanawiającym. Jego etymologicz-
na historia wiąże się przecież z „mieniem”, „mianowaniem”, „imieniem”, „nazy-
waniem”, a więc z samą istotą poetyckiej procedury. Mianownik jest tym, czym
poetyckie imię: osobnością i sygnaturą.
Ryszard Nycz przedstawił w ostatnich latach propozycję, by o najnowszej hu-
manistyce pomyśleć w kategoriach czasownikowych. Autor Tekstowego świata pisał:
Przyjąwszy perspektywę tych kulturowych części mowy, można po-
wiedzieć, że kultura jako przymiotnik to cecha przypisywana przede
wszystkim podmiotowi (podmiotom), a pochodnie też przedmio-
tom, instytucjom, dyskursywnym porządkom. (...) Kultura w tym
znaczeniu ma charakter formacyjny; chodzi o ukształtowanie czło-
wieka, o celowy rozwój jednostek, podporządkowany wcześniej
wypracowanym – uznanym za obowiązujące – wzorom, które wy-
magają przyswojenia (uczenia, ćwiczenia, „tresury”), aż staną się
naturalną cechą człowieka kulturalnego. (...) Jeśli kultura w sensie
przymiotnikowym to zasadniczo to, co jest „przed nami”, bo określa
kierunek, cel oraz cechę uzyskaną w rezultacie rozwoju człowieka,
to jej rzeczownikowe pojęcie jest zawsze tym, co jest „za nami”, jako
rodzaj bytu, rzeczywistości zastanej, uprzedniej i niezależnej od hi-
storycznych jednostek i wspólnot; rzeczywistości, którą dziedziczą,
której się podporządkowują, którą poznają, cenią i rozumieją.6
Te dwa modusy uzupełnić ma właśnie czasownikowe rozumienie kultury, w któ-
rej kluczowe jest stawanie się, przekształcanie, aktywny podmiotowo i społecznie
charakter „kultywacji”, ale też np. otwarcie na zmianę i niezdolność jej pełnego
zwerbalizowania.
6  R. Nycz, Kultura jako czasownik. Sondowanie nowej humanistyki, Warszawa 2017, s. 64–66.
10 wspólny mianownik