Table Of ContentW STRONĘ ONTOLOGII
Alicja Pietras
W STRONĘ ONTOLOGII
Nicolaia Hartmanna
i Martina Heideggera
postneokantowskie
projekty filozofii
Kraków
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
© Copyright by Alicja Pietras and Towarzystwo Autorów
i Wydawców Prac Naukowych UNIVERSITAS, Kraków 2012
ISBN 97883-242-1689-5
TAIWPN UNIVERSITAS
Opracowanie redakcyjne
Wanda Lohman
Projekt okładki i stron tytułowych
Ewa Gray
www.universitas.com.pl
Z podziękowaniami dla moich nauczycieli:
Profesora Wojciecha Świątkiewicza
i Profesora Andrzeja J. Norasa
Spis treści
Wstęp ........................................................................................ 9
Rozdział 1: Kantowski projekt filozofii.................................... 17
1.1. Kantowski projekt odrodzenia metafizyki na tle toczącego
się w drugiej połowie XVIII wieku sporu o oczywistość
podstaw nauk metafizycznych................................................... 18
1.2. O dwóch znaczeniach Kaniowskiego terminu rzecz
sama w sobie............................................................................... ‘2.7
1.2.1. Wieloznaczność filozofii Kanta................................................. 27
1.2.2. Dwa pojęcia rzeczy samej w sobie w filozofii po Kancie........... 29
1.2.3. Dwuznaczność terminu rzecz sama w sobie w filozofii
Kanta.......................................................................................... 34
1.2.4. Epistemologiczne i ontologiczne konotacje terminu
rzecz sama w sobie...................................................................... 48
1.3. Kaniowskie pojęcie metafizyki................................................. 54
1.3.1. Problemy z określeniem Kantowskiego pojęcia metafizyki .... 54
1.3.2. Kantowski podział filozofii........................................................ 57
1.3.3. Metafizyka jako epistemologia oraz
metafizyka jako ontologia.......................................................... 64
1.3.4. Metafizyka krytyczna jako przezwyciężenie dogmatyzmu
i sceptycyzmu............................................................................. 68
Rozdział 2: Nicolaia Hartmanna interpretacja
Kantowskiego projektu filozofii............. 73
2.1. Metafizyczne interpretacje filozofii Kanta.............................. 74
2.2. Szkoła marburska........................................................................ 80
2.3. Nicolaia Hartmanna krytyka marburskiej interpretacji
filozofii Kanta............................................................................... 83
2.4. Pojęcie rzeczy samej w sobie jako podstawa
stanowiska krytycznego.............................................................. 87
2.5. Kantowska krytyka jako krytyka epistemologiczna............... 94
2.6. Kantowska krytyka jako propedeutyka
krytycznej ontologii.................................................................... 105
8 Spis treści
Rozdział 3: Martina Heideggera interpretacja
Kantowskiego projektu filozofii............................ 111
3.1. Neokantyzm jako punkt wyjścia............................................... 112
3.2. Kantowska krytyka jako ugruntowanie metafizyki,
czyli ontologia............................................................................. 117
3.3. Rzecz sama w sobie jako bycie................................................... 129
3.4. Kantowska krytyka jako kres metafizyki.................................. 137
3.5. Bycie jako rzecz sama w sobie................................................... 152
Rozdział 4: Dwa projekty nowej ontologii............................... 161
4.1. Hartmannowski i Heideggerowski projekt filozofii
w perspektywie problemowej................................................... 162
4.2. Ontologia..................................................................................... 165
4.3. Metafizyka................................................................................... 177
4.4. Metoda filozofii........................................................................... 188
4.5. Filozofia a nauka ....................................................................... 197
Rozdział 5: Człowiek i świat. Dwie próby ontologicznego
ujęcia problemu poznania..................................... 213
5.1. Poznanie...................................................................................... 214
5.2. Prawda............................................................................................222
5.3. Człowiek i świat ......................................................................... 232
5.4. Świat a tajemnica.........................................................................248
Zakończenie ............................................................................ 253
Bibliografia ................................................................................263
Indeks nazwisk ....................................................................... 275
Wstęp
Nawet najbardziej samodzielny i wybitny myśliciel zaczyna
filozofować w jakimś miejscu i czasie, a więc w odniesieniu do
„czegoś”: do jakichś aktualnych problemów, do aktualnie rozwi
janej problematyki filozoficznej, do jakichś popularnych teorii
czy prób myślenia o świecie itd. Filozofowanie bowiem, jak każdy
rodzaj myślenia, zawsze posiada swój kontekst. Jako istoty zako
rzenione w bycie realnym zaczynamy nasze filozofowanie w ja
kimś punkcie po to, by móc od tego punktu poruszać się dalej.
Nasze myślenie, wraz ze swoim rozwojem, coraz częściej zaczyna
samo wyznaczać sobie kierunek. Problemy, które podejmujemy,
swą istotową zawartością stwarzają kontekst dalszego myślenia,
co nie oznacza przecież jeszcze wcale, że także kontekst historycz
ny nie może w istotny sposób ich modyfikować. Kierunek roz
woju myślenia konkretnego filozofa pozostaje więc wypadkową
pewnej nieznanej nam nigdy do końca liczby czynników, dlatego
dążąc do uchwycenia zawartości problemowej czyjegoś filozo
fowania, musimy starać się uchwycić je w możliwie najszer
szym kontekście.
Jednocześnie należy mieć świadomość, że każda pojedyncza
próba ujęcia czyjejś myśli sama jest zawsze w pewien sposób
ograniczona, i ograniczoną być musi. Wyznaczając więc sobie pe
wien kontekst myślenia, należy starać się także pamiętać o jego
granicach. Tym samym pojęcie kontekstu nabiera podwójnego
znaczenia: z jednej strony mówimy o posiadaniu szerokiego kon
tekstu, o stałym rozszerzaniu naszego myślenia o coraz to nowsze
konteksty, z drugiej zaś strony, mówiąc o kontekstowości my
ślenia, zwracamy uwagę na pewien rodzaj jego ograniczenia do
tych konkretnych kontekstów (jakkolwiek wiele ich bowiem jest,
z pewnością nigdy nie możemy stwierdzić, że wyczerpują one
10 Wstęp
uniwersum wszelkich możliwych kontekstów danego problemu).
Myślenie kontekstowe jest więc myśleniem krytycznym,
a więc takim, które „dba o to, by niczego nie pominąć”1.
W swojej pracy starałam się pozostać jak najbardziej wierna
postulatowi myślenia krytycznego. Projekt ujęcia filozofii Nicola
ia Hartmanna (1882-1950) i Martina Heideggera (1889-1976)
jako filozofii postneokantowskich jest próbą myślenia kon
tekstowego. Jednocześnie należy podkreślić, że jest on próbą
wskazania właśnie na te konteksty ich myśli, które do tej pory
często były pomijane. W filozofii Hartmanna oraz w tym samym
stopniu w filozofii Heideggera „widzi się” bowiem zazwyczaj pew
nego rodzaju kontynuacje Husserlowskiego projektu fenomeno
logii. Tymczasem okazuje się, że ich myślenie pozostaje postneo-
kantowskie co najmniej w tym samym stopniu, w jakim
jest fenomenologiczne. Dlatego w mojej pracy filozofia Hartman
na i Heideggera zostają przedstawione po pierwsze w odniesieniu
do filozofii Kanta, po drugie w odniesieniu do neokantyzmu,
potrzecie zaś także w odniesieniu do siebie nawzajem. Filozo
fię Hartmanna oraz filozofię Heideggera rzadko stawia się obok
siebie. W polskiej literaturze filozoficznej w ogóle brak pracy,
której głównym tematem byłaby próba porównania tych dwóch
projektów filozofii. Jeśli chodzi natomiast o filozoficzną literaturę
niemieckojęzyczną, to udało mi się znaleźć jedną książkę poświę
coną porównaniu projektu ontologii Hartmanna z projektem
ontologii Heideggera (Josef Stallmach: Neue Wege der Ontolo
gie bei Nicolai Hartmann und Martin Heidegger. Bonn 1987)
oraz jedną pracę dotyczącą metafizycznych interpretacji filozofii
Kanta, w której interpretacje Hartmanna i Heideggera stawiane
są obok siebie (Christian Baertschi: Die deutsche metaphysische
Kantinterpretation der ig2oer Jahre, Ziirich 2004). Obok kon
tekstu historycznego równie ważny dla moich badań pozo
staje kontekst problemowy. Interesujące mnie tutaj projekty
filozofii starałam się bowiem przedstawić także w perspektywie
problemowej. Jednym z najważniejszych zagadnień, wokół któ
1J. Pieper: W obronie filozofii. Tłum. P. Waszczenko, Warszawa 1985,
s. 37-
