TÜRKİYE'DE YAŞANAN FİNANSAL KRİZ DÖNEMLERİNDE ULUSLARARASI BRÜT SERMAYE ...

283 Pages·2015·2.68 MB·Turkish

T.C.
BAŞKENT ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
MUHASEBE VE FİNANSMAN DOKTORA PROGRAMI

TÜRKİYE’DE YAŞANAN FİNANSAL KRİZ DÖNEMLERİNDE
ULUSLARARASI BRÜT SERMAYE HAREKETLERİNİN ANALİZİ

DOKTORA TEZİ

HAZIRLAYAN:
Gökhan GÖKSU

TEZ DANIŞMANI:
Prof. Dr. Güray KÜÇÜKKOCAOĞLU

Ankara-2015

TEŞEKKÜR

Doktora programı süresince bana sağladığı bakış açısı ve destekleri için tez
danışmanım Sayın Prof. Dr. Güray KÜÇÜKKOCAOĞLU’na, bilgi dağarcığımın
artmasında desteklerini unutmayacağım Sayın Prof. Dr. Orhan SEVİLENGÜL ile Sayın
Prof. Dr. Nalan AKDOĞAN’a ve doktora eğitimi boyunca değerli görüş ve katkılarından
yararlandığım Sayın Prof. Dr. Adem ŞAHİN’e, sabır ve anlayışlarından dolayı aileme
teşekkürlerimi sunuyorum.
ÖZET

Bu araştırmanın temel amacı, Türkiye’de 1998-2013 yılları arasında yaşanan ekonomik
krizlerde, ödemeler dengesi finans hesabında yer alan sermaye akımlarının hareketlerini tespit
ederek, bu hareketlere neden olan makroekonomik ve finansal dinamikleri incelemektir.
Bu amaç doğrultusunda araştırmanın birinci bölümünde, küreselleşen dünyada finansal
kriz kavramı ikinci bölümünde uluslararası sermaye akımları ve üçüncü bölümünde günümüz
ekonomik konjonktüründe uluslararası sermaye akımlarının bölgesel hareketleri ve fonksiyonları
teorik olarak incelenmiştir. Araştırmanın dördüncü bölümünde ise kriz ve sermaye arasındaki
ilişkiyi konu alan teorik ve ampirik literatür taranarak araştırmanın yöntemi ve modelleri
tanımlanmıştır.
Araştırma sonucuna göre kriz dönemlerinde sermaye hareketleri normal dönemlere göre
farklılaşmakta, özellikle yabancı yatırımcılar yerli yatırımcılara göre kriz dönemlerinde farklı
yönde hareket etmektedir. 1998 ve 1999 yıllarında yaşanan krizler öncesinde yoğun miktarda
yabancı sermayenin ülkeye giriş yaptığı, 2001 yılında yaşanan krizden önce ülkeden ayrılan
yabancı yatırımcıların aynı yıl yaşanan ikinci kriz sonrasında yoğun bir şekilde Türkiye’ye geri
dönmeye başladığı tespit edilmiştir. 2007 yılı sonunda ABD’de başlayan küresel krizden önce
ülkeye yoğun bir şekilde giriş yapan yabancı sermaye akımlarının, kriz zirvedeyken ülkemizden
aynı yoğunlukta ayrılmaya başladığı; yerli sermayenin, yabancıların boşalttığı yatırım alanlarını
doldurduğu tespit edilmiştir.
1998-2013 yılları arasında Türkiye’de toplam 12 adet finansal kriz yaşandığı tahmin
edilmiş olup, incelenen dönemde 2002, 2003 ve 2004 yılları arasında geçen 27 aylık dönem ile
2005, 2006 ve 2007 yılları arasında yaklaşık 15 aylık dönemde kriz yaşanmadığı görülmüştür.
Krizsiz geçen birinci dönemde ödemeler dengesi net hata noksan kalemindeki muazzam orandaki
artışın; kriz tespit edilmeyen ikinci dönemde ise ülkeye portföy türü yatırımlardaki ani sıçramanın
önemli ölçüde etkili olduğu sonucuna varılmıştır.
Krizi açıklayan değişkenlerin (Borsa İstanbul 100 Endeksi, ekonomideki büyüme oranı,
enflasyon oranı, reel faiz oranı, döviz kurları, döviz cinsinden para arzının gayri safi yurt içi
hâsılaya oranı, döviz cinsinden para arzının Türk Lira’sına oranı, Rezervlerdeki değişimler,
ihracatın ithalatı karşılama oranı ve Net hata noksan kalemi) hareketlerinin, EMP modeliyle tespit
edilen kriz dönemlerinde (kriz öncesi, kriz zirvedeyken ve kriz sonrasında) farklılaştığı tespit
edilmiştir.

II
Anahtar Kelimeler: Finansal Krizler, Uluslararası Sermaye Hareketleri, Ödemeler
Dengesi Sermaye ve Finans Hesapları, Uluslararası Sermayenin Ayrıştırılması, EMP Modeli,
ARDL Sınır Testi

III
ABSTRACT

The main aim of this research is to identify the capital flows which are a part of the
movements of capital flows in the financial account of current account balance during the crisis in
Turkey between 1998 and 2013, and to investigate macroeconomic and financial dynamics causing
the movements.
With this purpose, in the first part of the research, the concept of financial crisis in
globalizing world; in the second part, international capital flow; and in the third part, approaches of
regional movement and functions of international capital flow in terms of modern-day economic
conjuncture was investigated theoretically. In the fourth part of the research, the methods and
models of the research were defined by reviewing the empirical and theoretical literature on the
relationship between the crisis and capital.
According to research results, the capital flow changes during crisis times, especially
foreign investors act differently than domestic investors during those times. It is confirmed that
before the crises in 1998 and 1999, a huge amount of foreign capital entered the country, and
foreign investors who left the country before the first crisis in 2001, started to come back to Turkey
after the second crisis in the same year. Foreign capital flow which enters the country intensely
before the global crisis which started in the USA at the end of 2007, left the country when the crisis
peaked, and domestic capital which was abroad previously seized the investment areas which were
left by foreign investors. .
Between 1998 and 2013, it is estimated that 12 financial crises were experienced in
Turkey, and, it has been observed that no crises experienced between the 27-month-period during
2002, 2003, 2004 and 15-month-period during 2005, 2006, 2007. It is concluded that; the huge rise
in net errors and omissions in the current account balance during the first period without crisis, and
sudden leap in portfolio investments to the country in the second period in which crisis was not
confirmed, were highly effective.
It is determined that the movements of variances which explain crisis (Borsa Istanbul 100
Index, Growth rate of economy, inflation rate, real interest rate, exchange rate, ratio of money
supply in terms of exchange rate to GDP, ratio of money supply in terms of exchange rate to
Turkish Lira, changes in the reserves, export import coverage ratio, Net errors and omissions) differ
in crisis periods (before crisis, peak of crisis, after crisis) which was confirmed by EMP model.
Keywords: Financial Crises, International Capital Movements, Balance of Payments
Capital and Finance Accounts, Separation of International Capital, EMP Model and ARDL Limit
Test
IV
İÇİNDEKİLER LİSTESİ

ÖZET .................................................................................................................................... II
ABSTRACT ........................................................................................................................ IV
İÇİNDEKİLER LİSTESİ ..................................................................................................... V
TABLOLAR LİSTESİ ........................................................................................................ XI
ŞEKİLLER LİSTESİ .......................................................................................................... XII
KISALTMALAR DİZİNİ ................................................................................................ XIII
GİRİŞ ..................................................................................................................................... 1
1.1. KRİZ KAVRAMININ YAPISAL ANALİZİ ................................................................ 5
1.1.1. Ekonomik Krizlerin Tanımlanması ..................................................................... 5
1.1.2. Krizlerin Temel Özellikleri ................................................................................. 7
1.1.2.1. Krizin Aniden Ortaya Çıkması ..................................................................... 7
1.1.2.2. Krizin Önceden Tahmin Edilememesi ......................................................... 7
1.1.2.3. Krizlerin Tehdit ve Yeni Fırsatlar Yaratması ............................................... 8
1.1.2.4. Krizin Dönemselliği ..................................................................................... 8
1.1.3. Krizlerin Yayılma Etkisi ...................................................................................... 9
1.1.3.1. Döngüsel Yayılma (Spill-over) .................................................................... 9
1.1.3.2. Yalın Yayılma (Pure Contagion) ................................................................ 10
1.1.3.3. Sürü Davranışıyla Yayılma ........................................................................ 11
1.1.4. Krizlerin Nedenleri ............................................................................................ 12
1.2.KRİZLERİN SINIFLANDIRILMASI VE TÜRLERİ .................................................. 15
1.2.1. Reel Sektör Krizleri ........................................................................................... 16
1.2.2. Finansal Krizler ................................................................................................. 18
1.2.2.1. Bankacılık Krizleri ..................................................................................... 19
1.2.2.2. Döviz Krizleri ............................................................................................. 20
1.2.2.3. Borsa Krizleri ............................................................................................. 21
1.2.2.4. Para Krizleri ................................................................................................ 22
1.2.2.5.Dış Borç Krizleri ......................................................................................... 22
1.2.3.Yayılma Bölgesine Göre Krizler ........................................................................ 23
1.2.3.1. Ulusal Kriz .................................................................................................. 23
1.2.3.2. Bölgesel Kriz .............................................................................................. 24
1.2.3.3. Küresel Kriz ................................................................................................ 24
V
1.3. FİNANSAL KRİZ MODEL VE YAKLAŞIMLARI ................................................... 25
1.3.1. Birinci Nesil Modeller (Kanonik Kriz Modeli) ................................................. 26
1.3.2. İkinci Nesil Modeller (Kendi Kendini Doğrulayan Kriz Modelleri) ................. 28
1.3.3. Üçüncü Nesil Modeller ...................................................................................... 29
1.4. TÜRKİYE EKONOMİSİNDE KRİZLER ................................................................... 31
1.4.1. 1998 Rusya Krizi ............................................................................................... 31
1.4.1.1. Krizin Nedenleri ......................................................................................... 32
1.4.1.2. Krizin Rusya Ekonomisine Yansımaları .................................................... 33
1.4.1.3. Krizin Türkiye Ekonomisine Yansımaları .................................................. 34
1.4.2. 2000 Yılı Kasım Krizi ....................................................................................... 35
1.4.2.1. 17 Ağustos 1999 Marmara Depremi .......................................................... 35
1.4.2.2. 2000 Yılı Kasım Krizi ................................................................................ 37
1.4.3. Türkiye’de 2001 Yılı Krizleri: İkiz Kriz Dönemi ............................................. 40
1.4.3.1. 2001 Yılı Krizlerinin Nedenleri .................................................................. 41
1.4.3.2. 2001 Krizlerinin Türkiye Ekonomisine Yansımaları ................................. 43
1.4.4. 2008 ABD Küresel Krizi ................................................................................... 46
1.4.4.1. Küresel Krizin Nedenleri ............................................................................ 47
1.4.4.2. Küresel Krizin ABD Ekonomisine Yansımaları ........................................ 48
1.4.4.3. Küresel Krizin Türkiye Ekonomisine Yansımaları .................................... 49
2.1. ULUSLARARASI SERMAYE AKIMLARI ............................................................... 52
2.1.1. Uluslararası Sermaye Akımları Kavramının Tanımı ......................................... 52
2.1.2. Uluslararası Sermaye Akımlarının Türleri ........................................................ 54
2.1.2.1. Doğrudan Yatırımlar................................................................................... 55
2.1.2.2. Portföy Yatırımları ..................................................................................... 56
2.1.2.3. Kısa Vadeli Yatırımlar................................................................................ 59
2.1.2.4. Uzun Vadeli Yatırımlar .............................................................................. 61
2.1.3. Uluslararası Sermaye Akımlarını Açıklayan Teori ve Yaklaşımlar .................. 63
2.1.3.1. Modern Portföy Teorisi .............................................................................. 63
2.1.3.2. Doğrudan Sermaye Akımı Teori ve Yaklaşımları ...................................... 66
2.2. SERMAYE HAREKETLERİNİ BELİRLEYEN FAKTÖRLER ................................ 69
2.2.1. İtici (Push) Faktörler .......................................................................................... 71
2.2.1.1. Küresel ve Bölgesel Ticaret Anlaşmaları ................................................... 71
2.2.1.2. Karlılığın Azalması ve Faiz Oranlarının Düşmesi ..................................... 72
VI
2.2.2. Çekici (Pull) Faktörler ....................................................................................... 72
2.2.2.1. Sermaye Hareketleri Üzerindeki Kontrollerin Kalkması ........................... 73
2.2.2.2. Ulaşım ve Haberleşme Teknolojilerindeki Gelişmeler .............................. 74
2.2.2.3. Keşfedilmemiş Pazar ve İşgücü Maliyetindeki Düşüklük .......................... 74
2.2.2.4. Bütçe Açıklarının Azalması ve Vergi Oranlarının Düşmesi ...................... 75
2.2.2.5. Döviz Kuru Politikaları .............................................................................. 75
2.2.2.6. Mali Teşvikler ............................................................................................ 76
2.2.2.7. Özelleştirme Uygulamaları ......................................................................... 77
2.2.2.8. Makroekonomik İstikrar ............................................................................. 77
2.2.2.9. Bürokrasinin Kalitesi ve Siyasal İstikrar .................................................... 78
2.3. Uluslararası Sermaye Hareketlerinin Ekonomiye Etkileri ................................... 79
2.3.1.1. Ekonomik Büyümeye Etkisi ....................................................................... 79
2.3.1.2. Faiz Oranlarına Etkisi ................................................................................. 81
2.3.1.3. Enflasyona Etkisi ........................................................................................ 81
2.3.1.4. Döviz Kurlarına ve Dış Ticarete Etkisi ...................................................... 82
2.3.1.5. Kamu Bütçe Dengesine Etkisi .................................................................... 83
2.3.1.6. Para Piyasasına Etkileri .............................................................................. 84
BÖLÜM III. DÜNYADA ve TÜRKİYE’DE SERMAYE HAREKETLERİ .................... 86
3.1. GELİŞMİŞ EKONOMİLERDE SERMAYE HAREKETLERİ VE
FONKSİYONLARI ............................................................................................................. 87
3.1.1. ABD Ekonomisi ................................................................................................ 88
3.1.2. Avrupa Birliği Ekonomisi ................................................................................. 89
3.1.3. Japonya Ekonomisi ............................................................................................ 93
3.2. YÜKSELEN EKONOMİLERDE SERMAYE HAREKETLERİ VE
FONKSİYONLARI ............................................................................................................. 94
3.2.1. Çin ..................................................................................................................... 95
3.2.2. Hindistan ............................................................................................................ 98
3.2.3. Brezilya ............................................................................................................ 100
3.2.4. Rusya ............................................................................................................... 102
3.2.5. Güney Afrika Cumhuriyeti .............................................................................. 103
3.3. GELİŞMEKTE OLAN EKONOMİLERDE SERMAYE HAREKETLERİ VE
FONKSİYONLARI ........................................................................................................... 106
3.3.1. Endonezya ....................................................................................................... 107
VII
3.3.2. Malezya ........................................................................................................... 109
3.3.3. Meksika ........................................................................................................... 110
3.3.4. Arjantin ............................................................................................................ 112
3.4. TÜRKİYE’DE SERMAYE HAREKETLERİ ve FONKSİYONLARI ..................... 114
3.4.1. Türkiye’nin Ödemeler Dengesi Hesaplarında Sermaye Hareketleri ............... 115
3.4.2. Cari Açığın Finansmanı Açısından Uluslararası Sermaye Hareketleri ........... 119
3.4.3. Türkiye’deki Uluslararası Sermayenin Yatırım Pozisyonları ......................... 121
3.4.4. Doğrudan Yatırımların Seyri ........................................................................... 124
3.4.5. Portföy Türü Yatırımların Seyri ...................................................................... 127
3.4.6. Net Hata Noksan (NHN) Kalemindeki Değişimler ......................................... 129
BÖLÜM IV. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ ve KRİZ DÖNEMLERİNDE SERMAYE
HAREKETLERİNİN ANALİZİNE YÖNELİK MODEL ÖNERİSİ .............................. 134
4.1. TEORİK LİTERATÜRÜN TARANMASI ................................................................ 134
4.1.1. Kriz Dönemlerinde Doğrudan Sermaye Hareketleri ....................................... 136
4.1.2. Kriz Dönemlerinde Portföy Türü Sermaye Hareketleri .................................. 140
4.2. AMPİRİK LİTERATÜRÜN TARANMASI VE MODEL ÖNERİLERİ .................. 143
4.2.1. Sermaye Hareketlerine İlişkin Literatür Taraması .......................................... 144
4.2.2. Kriz Tahmini İçin Ampirik Literatür Taraması ve EMP Modeli Önerisi........ 151
4.2.2.1. Sinyal Yaklaşımına Dayalı Erken Uyarı Modelleri .................................. 151
4.2.2.2. İkili Lojistik Regresyon Modeli (İLR Modeli) ......................................... 155
4.2.2.3. Markov Rejim Değişimi Modeli (Markov Regime Switching-MRS) ...... 156
4.2.2.4. Multinomial Lojistik Regresyon Modeli (MLR) ...................................... 157
4.2.3. EMP İle Kriz Tahmin Modeli Önerisi ............................................................. 158
4.2.4. Model ve Analizlerde Kullanılan Değişkenler ................................................ 161
4.2.5. Verinin Güvenilirlik Testleri ........................................................................... 166
4.2.5.1. Birim Kök Testleri .................................................................................... 167
4.2.5.2. ARDL Yöntemiyle Eşbütünleşme ve Sınır Testi ..................................... 168
4.2.5.2.1. F Testi Bulguları ve Yorumlanması .................................................... 169
4.2.5.2.2 ARDL Sınır Testi ile LOGIT Analiz Bulguları ve Yorumlanması...... 170
4.2.5.2.3. Krizi Açıklayan Değişkenlerinin Kriz Dönemlerindeki Seyri ............ 171
4.2.5.2.3.1 Borsa İstanbul Getirisi ve Borsa İstanbul 100 Endeksi ................. 174
4.2.5.2.3.2. Büyüme ve GSYİH ...................................................................... 174
4.2.5.2.3.3. Enflasyon Oranı............................................................................ 175
VIII