türkiye'de siyasal afişin gelişimi 1990-2000 yılları arası örnek iki parti

83 Pages·2006·12.19 MB·Turkish

i

T.C.
SÜLEYMAN DEMĐREL ÜNĐVERSĐTESĐ
SOSYAL BĐLĐMLER ENSTĐTÜSÜ
GRAFĐK ANASANAT DALI

TÜRKĐYE’DE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ
1990-2000 YILLARI ARASI ÖRNEK ĐKĐ PARTĐ
(ANAP-CHP) SEÇĐM AFĐŞLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ

YÜKSEK LĐSANS TEZĐ

Serkan Rıza ULUĞKAY

Tez Danışmanı: Yrd. Doç. Şemsettin Ziya DAĞLI

ISPARTA – 2006
i
ĐÇĐNDEKĐLER

ĐÇĐNDEKĐLER.............................................................................................................i
ÖZET............................................................................................................................ii
ABSTRACT................................................................................................................iii
GĐRĐŞ..........................................................................................................................iii
I. BÖLÜM....................................................................................................................3
1.1. AFĐŞĐN TANIMI..................................................................................................3
1.2. AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ............................................................................................5
1.3. TÜRKĐYE’DE AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ.................................................................15
1.4. ĐLETĐŞĐMDE SOSYO-KÜLTÜREL FAKTÖRLER.........................................20
1.5. ĐLETĐŞĐM ARACI OLARAK AFĐŞ...................................................................23
II.BÖLÜM..................................................................................................................26
2.1. SĐYASAL AFĐŞLER...........................................................................................26
2.2. PROPAGANDA.................................................................................................26
2.3. SĐYASAL AFĐŞLERDE AMAÇ........................................................................39
2.4. SĐYASAL AFĐŞLERDE HEDEF KĐTLE...........................................................43
2.5. SĐYASAL AFĐŞLERDE UYULMASI GEREKEN YASAL KURALLAR......47
III. BÖLÜM...............................................................................................................49
3.1. TÜRKĐYE’DE SĐYASET VE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ..........................49
3.2. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA ANAP SEÇĐM AFĐŞLERĐ......................59
3.2.1. 1991 GENEL SEÇĐMLERĐ..............................................................................59
3.2.2. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ..............................................................................62
3.2.3. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ..............................................................................63
3.3. 1990 – 2000 YILLARI ARASINDA CHP SEÇĐM AFĐŞLERĐ.........................67
3.3.1. 1995 GENEL SEÇĐMLERĐ..............................................................................67
3.3.2. 1999 GENEL SEÇĐMLERĐ..............................................................................69
SONUÇ......................................................................................................................73
KAYNAKÇA.............................................................................................................75
ÖZGEÇMĐŞ...............................................................................................................79
ii

ÖZET
TÜRKĐYE’DE SĐYASAL AFĐŞĐN GELĐŞĐMĐ
1990-2000 YILLARI ARASI ÖRNEK ĐKĐ PARTĐ (ANAP-CHP)
SEÇĐM AFĐŞLERĐNĐN ĐNCELENMESĐ

Serkan Rıza ULUĞKAY

Süleyman Demirel Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Grafik Anasanat Dalı
Yüksek Lisans Tezi, 83 Sayfa, Haziran 2006

Danışman: Yrd. Doç. Şemsettin Ziya DAĞLI

Çalışmanın amacı, Türkiye’de ve dünyada gelişen teknoloji ve iletişim
araçlarının sayısının artmasına rağmen afişin önemini yitirmeden günümüzde de
önemli bir propaganda aracı olarak kullanılmasının nedenlerini araştırmak;
çalışmanın bir diğer amacı da geçmişten günümüze siyasal iletişimin ve esas olarak
siyasal afişin iletişim aracı olarak üstlendiği görevleri ortaya koymak; askeri
müdahalelerle birçok kez kesintiye uğrayan demokratik çok partili siyasal hayatımızı
ve bu kesintilerin ardından yeniden toparlanan bir siyasal ortamı da irdelemektir.

Đlk olarak, afişin tanımı, dünyada ve Türkiye’de afişin gelişim süreci ile
iletişim aracı olarak afiş konuları ele alınmıştır.

Đkinci olarak, Siyasal afişin ve propagandanın tanımı, Siyasal afişlerde amaç,
Siyasal afişlerde hedef kitle ve siyasal afişlerde uyulması gereken yasal kurallar
konuları irdelenmiştir.

Üçüncü olarak, Türkiye’de siyasal afişin gelişimi ve o dönemin siyasal yapısı
incelenmiş ve örnek olarak alınan partilerin (Anavatan Partisi – Cumhuriyet Halk
Partisi) 1990–2000 yılları arasında genel seçimlerde kullandıkları seçim afişleri
irdelenmiştir.

Sonuç olarak, Partiler bulundukları döneme ya da o anki ihtiyaçlarına göre
değişik kitle iletişim araçlarında kendilerini ifade etmelerine rağmen ortak noktaları,
afişten vazgeçememeleridir; Bunun en önemli sebepleri, afişin ekonomik, akılda
kalıcı, yorumdan uzak ve kısa sloganlarla kitle üzerinde etkili oluşudur. Afiş
kullanım özellikleri ve sağladığı etkiyle hem Türk siyasal yaşamına tanıklık etmiş
hem de bu tanıklığı insanlara etkili biçimde anlatmıştır. Bu süreçte hem çok partili
sistemin demokratikleşmesine yardım etmiş hem de hem de kendi gelişimini
sürdürmüştür. Bu gelişim çizgisi, günümüzde de sürmektedir.

Anahtar Kelimeler: Siyasal Afişin Gelişimi. Siyasal Afişlerde Amaç. Geçmişten
Günümüze Siyasal Đletişim.
iii
ABSTRACT

THE PROGRESS OF POLITCAL POSTER ĐN TURKEY
TWO SAMPLE POLITCAL PARTIES (ANAP-CHP) BETWEEN THE
YEARS 1990-2000 THE STUDY ON THE POSTERS OF ELECTION
Serken Rıza ULUĞKAY
S.D.U., Social Science Institute The Branch Of Main art
Master thesis, page 83, June 2006
Asst. Prof. Şemsettin Ziya DAĞLI
The aim of the study is to investigate the reasons of the preference of posters
as a tool for propaganda, still having a great influence although there has been an
increase on the number of the developing technological and communication tools in
turkey and the world; another aim of the study is to reveal the duties of political
interaction, manly the political posters as a tool for interaction from past to now; and
to examine our democratic multi-partisanship political life that has been interrupted
many times and the political situation recovered after these interruptions.
First of all, the subject that, description of poster and the process of poster’s
development and the usage of posters as a tool for interaction are studied.
Secondly, the subject that the description of political and propaganda, the aim
of the political posters, the target population and the legal rules to obey for political
posters are studied.
Thirdly, the development of political posters in turkey and political structure
of that, period are studied and political and the sample parties (Anavatan Patisi-
Cumhuriyet Halk Partisi) election posters that were used general election between
the years 1990-2000 are examined.
As a conclusion, all the political parties has a common point that they don’t
abandon political posters although they use different mass media tools to express
themselves for their needs or the period that they live in. The main reasons of this
are; political posters are economical, they are easy to keep in mind, they don’t, lead
any inference and they are more effective with short slogans on the population.
Posters both have witnessed the Turkish political life and have explained this to
people efficiently with its features of usage and its influence, in this period, posters
have both helped the multi-partisanship to become democratic and also continued its
development. This development process is also going on today.
Key worts: Process of political poster. Purpose of the political posters.
Political interaction from past to now.
1
GĐRĐŞ

Türkiye’nin çok partili siyasal sisteme geçmesi ile Türkiye için yepyeni bir
dönem başlamıştır. Bu yeni dönem Türkiye’nin hem siyasal yaşantısı açısından hem
de iletişim açısından bir hayli sancılı geçmiştir. Bu geçiş döneminde etkinlikte
bulunan siyasi partiler ve bu partilerin seçim çalışmaları dönem dönem zorluklara ve
kesintilere takılsa da gelişimini sürdürmüştür. Türk halkı bir taraftan çok partili
yaşama alışırken, bir taraftan da yeni bir iletişim türü olarak siyasal iletişim ve
siyasal afişle tanışmıştır. Türkiye için hem çok acı deneyimler hem de tam bir
demokratikleşme süreci anlamı taşıyan bu döneme kısaca değinerek bu süreçteki
siyasal seçim kampanyaları ve özellikle seçim afişleri incelenmiştir. Çalışmanın
konusu “Türkiye’de Siyasal Afişin Gelişimi”dir.

Dünyada ve Türkiye’de önce radyo sonra televizyon ve daha sonra da renkli
televizyon yayınları “afiş”in bazı işlevlerini elinden almış olmasına karşın afişi yok
edememiştir. Afiş, önemini yitirdiğinin düşünüldüğü dönemlerde bile en önemli ve
etkili kitle iletişim araçlarından biri olmayı başarmıştır.

Çalışmanın amaçlarından biri, genelde, Türkiye’de ve dünyada gelişen
teknoloji ve iletişim araçlarının sayısının artmasına rağmen afişin önemini
yitirmeden günümüzde de önemli bir propaganda aracı olarak kullanılmasının
nedenlerini araştırmak; çalışmanın bir diğer amacı da geçmişten günümüze siyasal
iletişimin ve esas olarak siyasal afişin iletişim aracı olarak üstlendiği görevleri ortaya
koymak; askeri müdahalelerle birçok kez kesintiye uğrayan demokratik çok partili
siyasal hayatımızı ve bu kesintilerin ardından yeniden toparlanan bir siyasal ortamı
da irdelemektir.

Radyo ve televizyonun yayına başlamasıyla, afişin haber verme ve
bilgilendirme işlevini bu araçlara devrettiği düşünülmüştür. Gerçekte, zaman içinde
afişin değer kaybetmediğini, hatta daha fazla görev üstlendiğini görmekteyiz.
2
1991 yılında istikrar kazanmış ve daha demokratik bir yapıya kavuşmuş
siyasal hayatta, siyasal partilerin çoğalıp özgürce propaganda yapmaya başlamasıyla
siyasal iletişim ve siyasal afişler daha da önem kazanmıştır. Araştırmanın kapsamı,
1990 - 2000 yılları arasındaki dönem incelenmiştir ve 1999 seçimlerine katılan
partilerden Anavatan Partisi ve Cumhuriyet Halk Partisi’nin seçim afişlerinde geniş
kapsamlı örnekler verilerek ülkemizdeki siyasal afişin nitelikleri ortaya konmaya
çalışılmıştır. Bu sınırlandırmanın sebebi 1991, 1995 ve 1999 genel seçimlerine
katılan parti sayısının fazla olmasına karşın iki yaklaşımı temsil eden ve kitle iletişim
araçlarından en yoğun biçimde yararlanmış olan partiler olmasından dolayı bu
sınırlandırmaya gidilmiştir.

Birinci bölümünde, afişin başlangıcını ve gelişimi inceledikten sonra, bu
sürecin Türkiye’deki gelişimine bakılmıştır. Hemen ardından, Türkiye’de azınlıkların
kurduğu ilk matbaa, Türkiye’deki ilk litografi atölyesi ve ilk ciddi afiş tasarımcıları
ele alınmıştır.

Đkinci bölümde, konu olan “siyaset, afiş ve propaganda etkinlikleri”
kavramsal olarak açıklanmaya çalışılmaktadır. Siyasal afişin tanımı, tarihçesi ve
genel özellikleri; propaganda sanatının tarihçesi ve nitelikleri; ayrıca, siyasal afişin
hedef kitlesi konuları bu bölümde araştırılmıştır.

Üçüncü bölümde, Türkiye’de siyasal iletişim ve siyasal afişlerin gelişimini
incelerken bir bakıma Türkiye’nin siyasal tarihini de incelemiş olduk. 1946 yılında
gerçekleştirilen ilk çok partili seçimden, 1991 seçimlerine kadar olan bölümü sadece
siyasal afişin gelişimini etkileyen yönleriyle anlatırken; 1991, 1995 ve 1999
seçimlerine katılan iki ana siyasal partinin (Anavatan Partisi ve Cumhuriyet Halk
Partisi) seçim afişleri incelenmeye çalışılmıştır.

“Sonuç” bölümünde incelediğimiz afişlerin değerlendirmesi yapılarak;
kompozisyon, yazı, slogan, resim ilişkileri bağlamında elde edilen çıkarımlar ortaya
konulmuştur.
3
I. BÖLÜM

1.1. AFĐŞĐN TANIMI

Fransızca “affiche” kökünden Türkçe’ye geçmiş olan “afiş” sözcüğü Güncel
Türkçe Sözlük’te şöyle tanımlanmaktadır: “Bir şeyi duyurmak veya tanıtmak için
hazırlanan, kalabalığın görebileceği yere asılmış, genellikle resimli duvar ilanı, ası”1.
Bu tanımdan yola çıkarak, afişin kamuyu ilgilendiren her türlü konuda, belli bir
görsel nitelik içeren, reklam amaçlı bir grafiksel ürün olduğu söylenebilir. Bu genel
tanımın yanında, afişi kavramsal olarak kuşatmamızı sağlayacak çeşitli tanım
denemelerine de rastlamaktayız. Öyle ki, “Yaşantımızın büyük bir bölümü sokak ve
caddelerde geçer. Cadde ve sokak duvarlarına ya da ilan panolarına yapıştırılarak
kullanılan afişler en etkili iletişim araçları, en güçlü silahlardır. Grafik sanatlar
dünyasında tüm iletilenler içinde farklı ve ayrıcalıklı bir yeri olan afişler, yaşadıkları
duvarlara, panolara, üretildikleri ülkelerin kişiliklerini verirler. Ticari veya kültürel
olsun, tüm afişler, toplumun yapısıyla ilgili mesajları haykıran grafik objelerdir”2.

Diğer yaklaşıma göre; “Afişler, çarpıcı ve göze batan reklam araçları olarak
reklam veren için oldukça önemli bir konuma sahiptirler. Kısa ve etkili mesajların,
söz dışındaki diğer öğeler ile uyumlu ve anlamı tamamlayacak şekilde
bütünleşmesiyle hedef kitle üzerinde son derece etkili bir yapıya sahip olabilirler.
Ancak burada dikkat edilmesi gereken hususlar; afiş yazılarının okunaklı olması,
afişin renkli ve dikkat çekici bir görsel düzenleme içinde olması, aynı zamanda
karmakarışık olmaması, anlaşılabilir olması, afişteki düşüncenin alışılmışın dışında
olması ve doğaldır ki afişin her şeyden önce reklam görevini yerine getirmesidir”3.
biçiminde ifade edilebildiği gibi; “Herkesin görebileceği bir yere asılan, ilan ya da
reklam işlevi gören basılı kağıttır”4. “Tanıtım ya da reklam amacıyla hazırlanmış ve

1 Türkçe Sözlük: http://www.tdk.org.tr/TDKSOZLUK/SOZBUL.ASP?kelime=afi%FE - 02.03.2006
2 Yüksel Çetin, Grafik Sanatı, Đstanbul, ABC Yayınları, 1989, s. 15
3 Füsun Kocabaş - Müge Elden, Reklamcılıkta Kavramlar, Kararlar, Kurumlar, Đstanbul, Đletişim
Yayınevi, 1997, s. 47.
4 Ana Britannica, Đstanbul, Ana Yayıncılık A.Ş., 1986, Cilt.3, s. 122.
4
resimli grafik sanatı ürünlerine verilen addır”5. “Afiş önce göze etki eden yani görsel
yönden büyük kitlelere ilk vurguyu yapan bir reklam aracıdır”6. “Broşür, kişisel bir
görsel iletişim aracı iken afiş ise geneldir”7. şeklinde pek çok tanıma da
rastlanmaktadır. Bu bağlamda, genel olarak afişin ana nitelikleri şöyle ortaya
çıkmaktadır:

Afişlerin hem görsel yapısı hem de içeriği mümkün olduğunca sade ve
anlaşılır olmalıdır. Afişte minimalist yaklaşım, hedef kitlenin eğitsel düzeyi ile de
yakından ilgilidir. Öncelikle, geniş kitleyi etkileme amacını taşıyan afişte en önemli
unsur, herkes tarafından en geniş ölçekte alımlanmadır. Bu anlamda, etkili bir afişte
bir başlık ve ana slogan bile yeterlidir. Afiş, kitlelere ulaşım açısından grafik
iletişiminin en önemli kolu olmasına karşın; afişlerde, broşürlerdeki gibi çok fazla
ayrıntılı bilgi yer almamalıdır. Afişin konusu veya amacı tasarım alanında asıl
belirleyici etkendir. Renk, boyut, tipografi, fotoğraf vs. konuyla bağlantılıdır. Örn:
Harley Davidson için bir afiş yapılacaksa kırmızı renkler, absürt bir fotoğraf ya da
illüstrasyonla sert yapılı bir yazı tipi kullanılırken, Kızılay için yapılacak bir afişte
kullanılacak yazı tipi yumuşak ve hoş görünümlü olacaktır.8

Afişlerde boyutların düzenlenmesi çok önemlidir. Afişlerin kullanım amacı,
sergileneceği/asılacağı yer veya alan ve hatta hedef kitlesi afişin boyutlarında önemli
rol oynamaktadır. Özetle afiş, bir iletiyi, bir kitleye, en sade ve en açık biçimde
duyurmak; bunu yaparken grafiksel öğelerden ve sanatsal biçimlerden yararlanmak
amacını taşıyan bir iletişim yöntemidir.

5 Sözen Tanyeli, Sanat Terimleri Sözlüğü, Đstanbul, Remzi Kitabevi, 1986, s. 147.
6 Sezer Tansuğ, Çağdaş Türk Sanatı, Đstanbul, Altın Kitaplar, 1986, s. 236.
7 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.
8 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.
5
1.2. AFĐŞĐN TARĐHÇESĐ

Eski çağlardan günümüze kadar gelişen teknolojiyle birlikte insanların
kullandıkları iletişim ve kitle iletişim araçları da gelişmektedir. Modern kent yaşamı
öncesi dönemde, tellallar, ellerinde davullarla, geniş kitleye duyuruda bulunmuşlar;
böylece, bugünün kitle iletişim yöntemlerine öncülük yapmışlardır. Afiş, bu
yöntemden hem geniş kitleye ulaşmada, uzun süreli duyuru yapmada ve iletiyi hızlı
yaymada çok daha etkili bir araçtır. Eski çağlardan bugüne, afişlerin kitle
iletişiminde ne kadar önemli bir yere sahip olduğu bu örnekle kolayca
anlaşılabilmektedir. Bu noktada, John Berger, afişin ilkel duyuru yöntemlerine göre
görsel etkisine ışık tutabilecek saptamalarda bulunmaktadır: “Düşündüklerimiz ya da
inandıklarımız nesneleri görüşümüzü etkiler. Eskiden kalan kutsal kalıt ya da
metinlerin hiçbiri, o zamanlarda yaşayan insanların dünyasını, imgeler ölçüsünde
doğrudan kanıtlar değildir. Bu bakımdan imgeler, edebiyattan daha keskin, daha
zengindir. Bu, sanatı yalnızca geleneksel bir kanıt gibi görerek onun anlatımcı ya da
imgelemci niteliğini yadsımak anlamına gelmez. Yapıt ne denli imgelem yüklü
olursa biz de sanatçının görünenleri algılayışına o denli derinden katılırız”9.

Geçmişten günümüze afişin gelişim aşamaları, toplumsal değişimlerden
kaynaklanan görsel imge anlayışının değişimine koşuttur. Bilindiği kadarıyla ilk
duvar afişi 1480’de, Londra’da bir kilisenin kapısına asılan bir din kitabı ilanıdır.10
Çeşitli duyuruların ve imgelerin basılı kâğıtlar aracılığıyla geniş kitlelere iletilmesi,
doğrudan Gutenberg’in 1450’lerde matbaa makinesini geliştirmesiyle ilişkilidir. Bu
dönemden önce de değişik teknik ve yöntemler geliştirilip denenmiştir. “14. yüzyılın
sonlarından itibaren, özellikle Kuzey Avrupa’da pek çok kitap tasarımcısı daha hızlı
ve etkin kitap üretme yöntemleri üzerine düşünce üretmeye başlamıştı. Baskı ve
matbaacılığın özellikle Kuzey Avrupa’da gelişmesinin en önemli sebebi kilisenin

9 John Berger, Görme Biçimleri, Đstanbul, Metis Yayınları, 1986, s. 10.
10 Işıl Nisan: http://66.249.93.104/search?q=cache:or6stIGsNQgJ:www.dharma.com.tr/dkm
/comments.php%3Fop%3DReply%26pid%3D0%26sid%3D26+ilk+afi%C5%9F&hl=tr&gl=tr&ct=cl
nk&cd=1 – 02.03.2006
6
baskılarına karşı sürgüne gönderilen ya da bu baskı ortamından kaçan tasarımcıların
Kuzey Avrupa’ya yerleşmeleridir”11.

Bu dönemden önce, tipo baskıya öncülük etmiş olan bir başka baskı tekniği
kullanılmaktadır. “Incunabula” adıyla bilinen bu baskı türünün özellikleri şunlardır:
“Tüm kitap sayfası tek bir tahta kalıba oyuluyor ve kalıbın içine oyulan resimler daha
sonra elle renklendiriliyordu. Tümü elle yapılmış kitaplara göre daha hızlı
üretilebiliyordu. Ama kalıplardaki hızlı aşınmalar yüksek tirajlara izin vermiyordu.
Bu da, yöntemin en büyük sorunlarından birini oluşturuyordu. Albrecht Dürer
yaşadığı Nürnberg kentinin en büyük matbaasının sahibi idi. Kitap tasarımı ve baskı
teknikleri üzerine büyük çalışmalar yaptı. Romalılar’dan bu yana Albrecht Dürer
kadar yoğun bir biçimde harf tasarımı üzerinde duran kimse olmamıştı. Kendisinden
sonra gelecek kitap tasarımcılarına büyük çığır açacak olan buluş da ondan geldi.
Yani bir kasnak içerisine birden fazla kalıp bağlamak ve kalıpların aynı malzemeden
oluşmasını sağlamak”12.

Bu dönemde grafik tasarım ve baskı teknolojisinde çığır açan buluşlardan biri
gerçekleştirilmiştir. Mainzli Johann Gensfleish Gutenberg, 1450’de bir kitabın
tipografi tekniği ile basılabilmesine olanak sağlayan sistemi bulmuştur. Gutenberg,
tipografi tekniğini geliştirirken, ilk kez Çin’de tahta kalıplara yüksek rölyef olarak
oyulan ve “Xylotypography” adı verilen baskı tekniğinden esinlenmiştir. Tipo grafik
baskı bir önceki tekniğe oranla çok daha işlevseldir. Gutenberg, her birinin üzerinde
yüksek kabartma bir harfin yer aldığı; bağımsız, yer değiştirebilen ve tekrar
kullanılabilen metal parçacıklarından yararlanmıştır. Tipo grafik baskı tekniği ile
ağaçbaskı resim sanatının işbirliği sayesinde Almanya’da resimli kitap basımı
yaygınlaşmıştır. Ağaç baskı resimlemelerle basılan ilk kitap, 1460 tarihli “Böhmenli
Çiftçi”dir. Almanya’da basılan resimli kitapların en güzel örnekleri, ağaçbaskı
sanatçısı ve grafik tasarımcı Albrecht Dürer tarafından gerçekleştirilmiştir.13

11 Enis Tan, Tipografi Ders Notları, Isparta, 2005.
12 Ragıp Đstek, Görsel Đletişimde Tipografi ve Sayfa Düzeni, Đstanbul, Pusula Yayınevi, 2004, s. 78.
13 Emre Becer, Đletişim ve Grafik Tasarım, Ankara, Dost Kitabevi, 1997, s. 92-93.