Türkiye'de Din ve Eğitim

34 Pages·2011·1.37 MB·Turkish

e
d
e’
y
ki
r
ü
T m
ti
ği
E
e
v
Din deki
m
ne
ö
Son D meler ve
Geliş üreci
m S
ğişi
De

Türkiye’de Din ve Eğitim
Son Dönemdeki Gelişmeler ve Değişim Süreci
Bu belge Eğitim Reformu Girişimi tarafından Avrupa Birliği mali desteği ile yürütülen Eğitimde Haklar II Projesi kapsamında hazırlanmıştır.
Bu belgede dile getirilen görüşler yazarlarına aittir ve Avrupa Birliği’nin resmi görüşleri olarak yorumlanamaz.
Türkiye’de Din ve Eğitim:
Son Dönemdeki Gelişmeler ve Değişim Süreci
Yay›na Haz›rlayanlar
Aytuğ Şaşmaz, Batuhan Aydagül, Işık Tüzün, İrem Aktaşlı
Yap›m
MYRA
Koordinasyon
Rauf Kösemen, Engin Do¤an
Sayfa Düzeni
Gülderen Rençber Erbaş
ISBN 978-605-4348-14-5
‹stanbul, Şubat 2011
Bu yay›n›n tüm haklar› Sabanc› Üniversitesi’ne aittir.
Sabanc› Üniversitesi
Karaköy ‹letişim Merkezi
Bankalar Caddesi 2, Kat 5
Karaköy 34420 ‹stanbul
T [phone]
F [phone]
erg.sabanciuniv.edu
www.egitimdehaklar.org
Türkiye’de eğitim politikası üzerine düşünen, soru ERG 2007’den bu yana sürdürdüğü Eğitimde
soran, sorunları tanımlayan ve çözüm seçenekleri Haklar çalışmaları kapsamında, çocukların
geliştiren Eğitim Reformu Girişimi’nin (ERG) amacı, eğitim süreç ve ortamlarındaki insan haklarının
kız ve erkek bütün çocukların hakları olan kaliteli gerçekleştirilmesine katkıda bulunmayı amaçlıyor.
eğitime erişimini güvence altına alacak ve Türkiye’nin Bu bağlamda, karar alıcıların farkındalıklarının
toplumsal ve ekonomik gelişmesini üst düzeylere artırılması, hak sahiplerinin güçlenmesi ve eğitim
taşıyacak eğitim politikaları oluşturmak ve eğitim ile insan hakları alanlarında çalışan sivil toplum
alanında katılımcı, saydam ve yenilikçi politika kuruluşları arasında paylaşım ve ortak savunuculuk
üretme süreçlerinin yaygınlaşmasına katkıda çalışmalarının geliştirilmesi hedefleniyor.
bulunmaktadır.
ERG, Anne Çocuk Eğitim Vakfı, Aydın Doğan Vakfı,
Sabancı Üniversitesi İstanbul Politikalar Merkezi Bahçeşehir Üniversitesi, Borusan Kocabıyık Vakfı,
bünyesinde 2003 yılında hayata geçen ERG, araştırma, Enerji-Su, Enka Vakfı, Hedef Alliance, İstanbul Bilgi
savunu ve izleme çalışmaları ile pilot uygulamalarını Üniversitesi, Kadir Has Vakfı, Mehmet Zorlu Vakfı,
“herkes için kaliteli eğitim” hedefi doğrultusunda MV Holding, Nafi Güral Eğitim Vakfı, Sabancı
sürdürüyor. Üniversitesi, The Marmara Hotels & Residences,
Türkiye Vodafone Vakfı, Vehbi Koç Vakfı ve Yapı
Merkezi tarafından desteklenmektedir.
kurumsal
destekçilerimiz
MHMHMHMHOMHVOMHVOMHVOVMHLMHOMHOVMHLMHVMHMHOLMHMHVDLODOLVOVOLMHOVVDOVODVLOVOIVVDIDLLNLOLLINDVLILLNLDDINDIDDGNDLDGNIDDGNIIGIIIDNNGIINGNININNGNNIGGGGGNGGGGG
4
İçindekiler
KısalTmalar, 6
ÖnsÖz, 7
YÖNETİCİ ÖZETİ, 8
I. GİRİŞ, 10
II. ERG’NİN dİN vE EğİTİm alaNINdakİ GEçmİŞ çalIŞmalaRI, 11
III. küREsEl çERçEvEdE dİN vE EğİTİm, 12
A. Uluslararası İnsan Hakları Normları, 12
B. Çocuk Haklarını Önceliklendirme Gereksinimi, 14
C. Uluslararası Aktörler, 15
1. Avrupa Konseyi, 15
2. Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı, 16
3. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi, 16
D. Uluslararası Uygulamalar, 17
Iv. TüRkİYE’dE dİN vE EğİTİm: soN dÖNEmdEkİ GElİŞmElER vE dEğİŞİm süRECİ, 19
A. Öğretim Programlarında 2005 ve 2006’da Yapılan Değişiklikler, 19
B. Davalar, 20
C. Alevi Çalıştayları ve Öğretim Programlarında 2010’da Yapılan Değişiklikler, 20
D. 18. Milli Eğitim Şurası, 21
v. dEğİŞİm süRECİNdE dİkkaTE alINmasI GEREkEN koNulaR, 22
A. Din ve Eğitime ilişkin Toplumsal Taleplerin Çeşitliliği, 22
1. Dinler Hakkında Eğitim Felsefesinde Uzlaşı ve İlgili Riskler, 22
2. Anayasada Din ve Eğitim, 23
3. Din Eğitimi Talebi ve Dinler Hakkında Eğitime Etkisi, 23
B. Kavramsal Uzlaşının Uygulamaya Dönüşmesindeki Engeller, 24
Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi Dersi Öğretmenlerinin Bakış Açıları ve Tutumları, 25
vI. soNuç vE ÖNERİlER, 28
kaYNakça, 30
Kısaltmalar
aB Avrupa Birliği
aGİT Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı
aİHm Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi
aİHs Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesi
çHk Birleşmiş Milletler Çocuk Hakları Komitesi
çHs Birleşmiş Milletler Çocuk Haklarına dair Sözleşme
dkaB Din Kültürü ve Ahlak Bilgisi
dÖGm Milli Eğitim Bakanlığı Din Öğretimi Genel Müdürlüğü
ErG Eğitim Reformu Girişimi
EskHus Birleşmiş Milletler Ekonomik, Sosyal ve Kültürel Haklar Uluslararası Sözleşmesi
İHk Birleşmiş Milletler İnsan Hakları Komitesi
mEB Milli Eğitim Bakanlığı
msHus Birleşmiş Milletler Medeni ve Siyasi Haklar Uluslararası Sözleşmesi
6
Önsöz
Ülkemizde din çoğu zaman bir ötekileştirme Birincil amacı kamuoyunu son gelişmeler ve değişim
aracı olarak kullanıldı, tarihin belirli dönemlerinde sürecine ilişkin bilgilendirmek ve buna paralel olarak
toplumda ciddi bir gerilim kaynağı oldu ve hatta aşılması gereken zorluklara işaret etmek olan bu
fiziksel şiddet doğurdu. Yakın tarihimize baktığımızda not hazırlanırken, ERG farklı kişi ve kurumların
bunun birçok farklı acı örneğini görüyoruz. Bu görüşlerinden yararlanma olanağı buldu. Bu
örneklerin ortaya çıkışında, dönemin siyasal ve vesileyle, konuya ilişkin farklı uzmanlık ve görüşlere
toplumsal eğilimlerinden bağımsız olarak tarafların sahip kişilerin katılımıyla Mart 2010’da düzenlenen
birbirleri hakkında yanlış, çarpıtılmış bilgilere sahip Çocuğun Eğitim Hakkı Açısından Din ve Eğitim
olması ve “ötekileştirme” olgusu göze çarpar. Oysa Danışma Toplantısı’nda değerli görüşlerini bizimle
tarihimizde değişik dinlerin beraber yaşamasına paylaşan herkese teşekkür ederiz.
olanak tanımış, kültürlerarası saygının daha belirgin
Bu politika notu hazırlanırken ek olarak sürece
olduğu, zamanına göre ileri örnekler de vardır. Bugün
farklı biçimlerde katkıda bulunan kişilerle görüşmeler
eğitim, toplumda var olan önyargıları gidermek ve
yapılmış ve değişim sürecine ilişkin görüşleri
farklı inançlar arasındaki benzerliklere vurgu yaparak
alınmıştır. Bizimle değerli görüşlerini paylaşarak bu
toplumsal bağları güçlendirmek için çok önemli bir
belgenin ortaya çıkmasında önemli rol oynayan MEB
araçtır.
Din Öğretimi Genel Müdürü Prof. Dr. İrfan Aycan, Alevi
Eğitim Reformu Girişimi (ERG) Türkiye’de uzun Bektaşi Federasyonu Eğitim-Bilim Sekreteri Kemal
süredir tartışılan “din ve eğitim” konusuyla ilgili 2004 Bülbül, Eğitim-Sen Genel Sekreteri Mehmet Bozgeyik,
yılından bu yana çeşitli çalışmalar gerçekleştirdi. Alevi Çalıştayları Koordinatörü Yrd. Doç. Dr. Necdet
ERG, çalışmalarına başlarken din ve eğitimde kendini Subaşı ve Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
giderek belli eden reform ihtiyacının katılımcı bir Öğretim Üyesi Prof. Dr. Sönmez Kutlu’ya teşekkürü
süreç içerisinde değerlendirilmesini ve bu şekilde yeni bir borç biliriz. Ayrıca özellikle Türkiye’deki mahkeme
politikalar konusunda bir oydaşma oluşturulmasını karar metinlerine ulaşmamız konusunda desteğini
hedefledi. Eğitimde dini ayrımcılığın ve esirgemeyen Av. Kazım Genç’e ve Cem Vakfı’na
hoşgörüsüzlüğün ortadan kaldırılmasının toplumsal da içten teşekkürlerimizi sunarız. Altını çizmek
barış için kritik bir faktör olduğu bilinciyle yola çıktı. isterim ki bu politika notunda belirtilen görüşler
tamamıyla ERG’nin görüşleridir ve herhangi bir
ERG, Şubat 2009-Kasım 2010 tarihleri
hatada sorumluluk tamamen ERG’ye aittir.
arasında Avrupa Komisyonu’nun mali desteğiyle
gerçekleştirdiği Eğitimde Haklar II Projesi ERG ekibinin kolektif çalışmasının sonucunda
kapsamında yürüttüğü “din ve eğitim” çalışmalarında ortaya çıkan bu notun Türkiye’de din ve eğitim
2004-2007 arasında konuyla ilgili yapılan konusunda yapılan tartışmalara olumlu bir katkı
çalışmaların birikiminden yararlandı ve bu birikimi yapmasını dilerim.
zenginleştirerek bir adım öteye taşımaya gayret etti.
Prof. dr. üstün Ergüder
Direktör
Eğitim Reformu Girişimi

7
Yönetici Özeti
ERG, “din ve eğitim” tartışmalarının farklı hissedilen değişim gereksinimi Milli Eğitim Bakanlığı
paydaşların katıldığı bir diyalog süreci içinde Din Öğretimi Genel Müdürlüğü’nü (DÖGM) harekete
gerçekleşmesi için yakın geçmişte bazı çalışmalar geçirdi ve yeni Ortaöğretim DKAB Öğretim Programı
yaptı ve bu konuda değişimin mahkeme kararlarına 2005’te, yeni İlköğretim DKAB Öğretim Programı ise
gereksinim bırakmayacak biçimde, tüm ilgili iddia 2006’da tamamlandı. Ancak yenilenen DKAB öğretim
sahiplerinin yer aldığı katılımcı bir süreç içerisinde programları Türkiye’de din ve eğitim konusunda
yapılandırılması gerektiğini vurguladı. ERG bu toplumsal uzlaşı yaratmaya yetmedi ve DKAB
politika notuyla, 21. yüzyılda din ve eğitim alanında dersinin zorunlu olmasına ve dersin içeriğine ilişkin
yaşanan ulusal ve küresel gelişmeler ışığında şikâyetler özellikle son on yıldır artan bir biçimde
Türkiye’deki değişim süreci ve süren değişim mahkemelere taşındı. Aynı gerekçelerle açılmış bazı
gereksinimine ilişkin politika yapıcıları ve kamuoyunu davaların farklı biçimlerde sonuçlanması toplumdaki
bilgilendirmeyi amaçlıyor. tartışmaların yargı düzeyinde de olduğunu gösterdi.
Din konusunun eğitimde ne ölçüde ve nasıl Türkiye’de din ve eğitim alanında farklı etmenlerin
yer alacağı tartışması uzun zamandır sürüyor. rol oynadığı bir değişim süreci yaşandığı açıktır.
Küreselleşen ve çokkültürlü bir dünyada din Bu süreçte son olarak yeni DKAB öğretim programları
konusunun eğitim sistemi içindeki yeri, 2000’li yıllarda kabul edildi ve ders kitapları hazırlanıyor.
daha önceki yıllara göre daha sık ve farklı biçimde Öte yandan, gerek yeni programların ve ders
gündeme geliyor. 2001’den bu yana Avrupa Konseyi, kitaplarının içeriğinin kamuoyunda farklı kesimleri ne
Avrupa Güvenlik ve İşbirliği Teşkilatı (AGİT), Avrupa kadar tatmin edeceği gerek bunların Eylül 2011’den
İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) gibi uluslararası itibaren sınıflarda ne derece dersin özüne uygun
kuruluşlar okullarda dinler hakkında eğitim biçimde uygulanabileceği gibi sorular değişim süreci
verilmesinin dine dayalı çatışmaların önlenmesi ve açısından kritik önem taşıyor.
dini gruplar arasında saygının yerleşikleşmesi için bir
Bu belgede Türkiye’de din ve eğitim alanında
gereklilik olduğunu savunuyor, kültürlerarası diyalog
devam eden değişim sürecinde dikkate alınması
ve demokratik yurttaşlık için dinler hakkında eğitime
gereken önemli konular vurgulanıyor. Öncelikle DKAB
özel önem atfediyor ve hassas, dengeli, içermeci,
dersinde nesnel, çoğulcu ve eleştirel din öğretimi
doktrinellikten uzak, tarafsız ve insan hakları temelli
etkili olarak yapılabilse bile din ve eğitim ile ilgili
bilgi sunacak, dinler hakkında bir dersin kaliteli
bir dersin anayasa düzeyinde zorunlu kılınmasına
eğitimin önemli bir parçası olduğunu vurguluyor.
özellikle laiklik ve medeni haklar eksenleri üzerinden
Bununla birlikte, devlet okullarında zorunlu olarak
ciddi itirazlar olduğu görülüyor. Dolayısıyla, din
verilen ve belirli bir dini görüşün benimsetilmesini
özgürlüğünün eğitim alanında da korunması için,
içeren din eğitimi modelinin insan hakları normlarıyla
anayasada din ile ilgili dersleri zorunlu kılan bir
uyumlu olmadığı görüşünde birleşiliyor. Ek olarak,
düzenleme yer almamalıdır.
Türkiye’nin de tarafı olduğu uluslararası insan
hakları belgeleri incelendiğinde, tüm belgelerin din Bunun yanı sıra, kavramsal düzeyde DKAB
ve inanç özgürlüğünü güvence altına aldığı, devlet dersinin nesnel, çoğulcu, tarafsız, mezhepler üstü,
okullarında bir dinin benimsetilmesine yönelik dinler açılımlı, bilimsel ve araştırmaya dayalı
zorunlu bir dersin bulunamayacağı ve bulunduğu bilgiyi temel alan, öğrenci merkezli ve insan hakları
takdirde ayrımcılık yaratmayacak bir muafiyet ilkeleriyle uyumlu olması üzerine bir uzlaşının
mekanizmasının bulunmasının şart olduğu ve çocuk olması sevindiricidir. Ancak bu kavramların yeterince
hakları çerçevesinde anne-babalara tanınan hakların açık bir biçimde tanımlanmamaları ve ölçütlerinin
sınırsız olmadığı ortaya çıkıyor. net olmaması, kavramsal çerçevede bir uzlaşma
görüntüsü olmasına rağmen uygulamaların bu
Türkiye’de de özellikle 1990’ların ikinci yarısından
çerçeveden uzağa düşmesine neden olabiliyor.
itibaren uluslararası eğilimler, ülkedeki toplumsal
Dolayısıyla artık DKAB dersinin ilkelerinin neler
değişimler ve Avrupa Birliği (AB) süreci Türkiye’de Din
olması gerektiği değil bu ilkelerin somut gereklerinin
Kültürü ve Ahlak Bilgisi (DKAB) dersinin felsefesini
neler olduğunu net bir biçimde tanımlanmalıdır.
ve uygulamasını gözden geçirmeyi zorunlu kıldı.
2000’lere yaklaşırken din ve eğitim alanında Türkiye bağlamında, çoğulculuk kimi zaman ders
8