Türkiye'de Dil Planlaması: Türk Dil Devrimi

235 Pages·2001·1.708 MB·Turkish

by  Kamile İmer

. '
E
vrım e ...
KÜLTÜR BAK IGI YAYINLARl 2166
/
T.C. ANL
Yayımlar Başkanlığı
Dairesi
Kültür Eserleri Dizisi 230
I
••
•
'
•
•
•
••
• • •
Prof. Dr. Kamile
İMER
© ·r.c:. KÜLTÜR BAKANLIGI, 2001 -ANKARA
ISBN 975- 17-2067-2
Kapak Rıfat
Düzeni/ AYDIN
İmer, Kamile
Türk iye"ded il planlaması : T\lrk dil devrimi
/
Kamile İmer. - 2. bek. - Ankara :K ültür
Bakanlığı,2 001.
XIV, 219 s. ; 20 cm. - (KültürB akanlığı
yayınları; 2166.YayımlaDra iresiB aşkanlığı
kültüre serlerid izisi ; 230)
ISBH 975-17-2067-2
I. k.a. IIS.e riler:
•
fıl7
W\V\V.kultur.gov .tr.
E-mail: [email protected] .tr
Birinci Baskı 1998, 3.000Adet
•
ikinci Baskı 4.000 Adet
AydınlMaart baacılık
Sanv.e TicL.t dŞ.t i.
RüzgarCldı.E şdosStk .N o:2
06030U lusI ANKARA
Tel : [phone]
Fax : [phone]
SUNUŞ
Dilt,o plumvuek ültüorül uştuörğaenl erdbeinri dviero nlaraıynr ıl­
maz parçasıdır.
Toplumdçae şitnleid enlerodrtea yaç ıkadne ğişmeldeirl ddee
karşıbluılkm aktaÖdzıerl.l iukllues laşdmöan emindyea şanabnü yük
değişmelseorn ucourt ayaç ıkadni lsgeelr eksinmeklaerrşiınl anması
gerekmekteTdoiprl.u mdbaut übri dre ğişiykalşiakn masdaa ,b ilivme
teknolaoljain ındyaeknii likkalreşrıil aybaicçaikm ddei lgienl iştirilmesi
gerekmekteAdyirrı.ct ao plumlaçredşai nteldie nledrililel iel giilleit i­
şims orunlayraış anabilmekvteeb duinrl ardıan o rtadank aldırılması
gerekir.
iletisşoirmu nlaçröıznmıe kd,i ldie ğişivkely iekn ilikklaerrşiı laya­
cakb içimdgee liştiirçmietnko plumddiapl l anlamyaaspıı lmaktadır.
Yüzyıllabredrapine kç okü lkeddeip ll anlameatskıi nligkelreçreik ­
leştirilmiştir.
Türkiyed'ed Ceu mhuriyedtö neminddei pll anlamaysaıp ılmıştır
veü lkemizbdue e tkinlidkidllee vrr iomlia raakd landırılvmeat kat­a
nınmaktadır.
Bu kitapdtiapl l anlamaçseış itylöin leriyelleea lındıkstoannr a
Türkiye'ddieplkl ia nlamsaüsrıe cbii,rb irinbdeelni r6gzienl liklaeyr­de
rılainke iv reyaey rılavreay ka nsıbzi rb akıaşç ısıybleat imlenmiştir.
Ayrıcdai pll anlamasöınneımnl aim açlarınbdiarino lanv eü zerinde
pekç okt artışmyaa pılöaznl eşmkeo nusdua ,b ilimtsaebla ndaa ya­
naraçke şidtillis el düazçeıyslıenrd ealnea lınmıştır.
Bakanlığımyıazn,s ıbzi rb akışa çısıyvlea b ilimstealb ana
dayanaraTkü rkd ild evrimineilnea lınıbpe timlenmesivned en
okuyucusyuan ulmasınmduatnl ulduuky maktadır.
M. İstemihan TALAY
Kültür Bakanı
v

• • •
iÇiNDEKiLER
••
X
Ons öz 1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
XI
İkinci Baskıya Önsöz .. . . . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
XIII
Kısaltmalar ve İmler .... . . .
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Giriş
1
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1. D\I Planlaması . .. . . . 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 .1 . 'ferim , Tanım . . 7
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 .2. Kim Yapar? . . . . . 1 2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 .3. Amaçları Nelerdir'? 15
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 .4. Model .. . 25
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
2. Cumhuriyet Dönemine Kadar Türkçenin Gelişimi 35
. . . .
2. 1. 1 6. yüzyıla Kadar 1'ürkçe . . . 35
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
2.2. 16. yüzyıldan Sonra Türkçe . . .. . . 40
. . . . . . . . . . . . .
2.3. 1 9. yüzyıl Ortalarından Cumhuriyet Dönemine
Kadar 1'ürkçe . .... . 44
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1
3. Cumhuriyet Döneminde Türkçe . 5
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.1. Seçim . . . . . . . . 51
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2. Kodlama . . . ..5 5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.l Yazılaş(tır)ma . .. . .5 5
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.2.2 Dilbilgiselleş(tir)mc . . 6 2
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3 .2.3 Sözcükleş(tir)me . . .. .64
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Uygulama .. . . . . . . . 70
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4. Genişletme . . 76
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.4.1 Terimsel Çağcıllaş(tır)ma . . . . 77
. . . . . . . . . . . . . .
3.4.2 Biçimsel Gelişme . . . ..8 4
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
Yii
.. . .. . . 93
1980'den Sonra Türkçe
4.
. . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4. 1. .. . . . .. . . .. 93
Seçim
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. . .. 97
Kodlama
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. 1 ... . . ... . .. . . .9 7
Yazım
. . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2.2 . . ... . 1 00
Sözcükleş(tir)me
. . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. ... . . .1 08
Uygulama
. . . . . . . . . . . . . . . . . .. . . . . . . .
4.4. .. ... . ... .... . 1 1 5
Genişletme
. . . . . . . . . . . . . . . . .
4.4.1 . . . 115
Terimsel Çağcıllaş(tır)ma
. . . . . . . . . . . . . .
4.4.2 ... . .. .. .. . 12 0
Biçemsel Gelişme
. . . . . . . . . . .
••
. .. . . . . 12 5
5. Dil Planlaması ve Ozleşme
. . . . . . . . . . . . . . .
• •
5.1. . 1 2 8
Sesbilgisi ve Sesbilim Açısından Ozleş(tir)me
. . .
• •
5 .2. ... .. . . . ...1 3 2
Yazımsa! Ozleş(tir)mc
. . . . . . . . . . .
• •
5.3. ..... 1 3 6
Biçimbilimscl ''e Sözdizimsel Ozleş(tir)me
.
• •
5 .4. .. . 1 4 0
Sözvarlığı Açısından Ozleş(tir)mc
. . . . . . . . . . .
...... ............ .. ... 1 4 2
5.4.l 1'Uretme
. . . . . . .
5.4.2 ... .. . .. ... 1 44
Bileştirme
. . . . . . . . . . . . . . . . .
5. 4.3 .... . . ... .... . . 1 4 6
Canlandırma
. . . . . . . . . . .
5.4.4 .. . . .. ... .. . 14 9
Derleme
. . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4.5 . . . . . ......1 5 1
Çeviri
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5. 4. 6 .. . . . .. . . .. . . .. .. . . . .. . . . . . . . .. 1 5 4
Diğ cr
.
. . . ..... . . .. .. ... 1 5 7
6.Sonuç
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
1 67
Notlar
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . . . ... 181
Kaynak Kısaltmaları
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . . . .... . .. . . 1 83
Kaynakça
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
. . .. .. . ... ...... .. . 1 95
Sözlükçe
. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
.. . .. . .. . . . .. . . . ... , . .. . . . . . . . . . . . . . . . . . .2 1 5
Dizin .
VIII
ÖNSÖZ
Dil devrimi,. dil planlamasının amaçlarından biridir.
Türkiye'deki dil planlaması, Türk dil devrimi adı altında
şimdiye kadar çeşitli yönleriyle değerlendirilmiştir. Yurt
dışındaki ve içindeki pek çok yayında Türk dil devriminin ilk
yıldaki başarısından övgüyle söz edilmiştir.
50
Bu çalışmanın amacı; genel nitelikleriyle dil planlaması
konusunu açıkladıktan ve dil devrimi ile ilişkisine kısaca
değindikten sonra Türk dil devrimini yansız bir bakış açısıyla
belli bir model doğrultusunda betimlemektir. Bu yapılırken
Türk dil devriminin tarihçesi de kendiliğinden ortaya
çıkmaktadır.
Çalışma, özellikle sonrasında Türkçedeki gelişme­
1980
lerin ortaya konması açısından yenilik getirmektedir. Cum­
huriyetin 75. yılında Türk dil devriminin bir dil planlama
modeli doğrultusunda aynntılı olarak betimlenmesi bir başka
yeniliktir.
Bu kitap uzun yıllann birikimiyle, ancak çok kısa bir sürede
yayına hazırlanmış ve Kültür Bakanlığına teslim edilmiştir.
Yakınlarımın manevi desteği olmasaydı bu kitap bu kadar
kısa sürede hazır duruma gelemezdi. Sanal köyümün iki
gerçek insanına destekleri için özellikle şükran borçluyum. Dr.
Alev Yemenici'ye çalışmamın tümünü titizlikle okuyup
eleştirilerini açıkyüreklilikle dile getirdiği için minnettarım.
IX