TÜRK-RUS İLİŞKİLERİ VE MOSKOVA ANLAŞMASI* Coşkun TOPAL

18 Pages·2017·0.34 MB·Turkish

by  Ömer İskender

KARADENİZ ARAŞTIRMALARI ENSTİTÜSÜ DERGİSİ
THE JOURNAL OF INSTITUTE OF BLACK SEA STUDIES

2018 4 / 6 (313-330)

Topal, Coşkun, “Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması”, Karadeniz Araştırmaları Ens-
titüsü Dergisi, 4/6, ss.313-330.

TÜRK-RUS İLİŞKİLERİ VE MOSKOVA
ANLAŞMASI*

Coşkun TOPAL

* Araştırma makalesidir. Öz: Türkiye ve Rusya ilişkileri 15. yüzyıl sonuna kadar gi-
Bu çalışma, “Mütareke İstanbul’unda den köklü bir geçmişe sahiptir. İki ülke, 1682 yılından
Ruslar”, Türk Dünyası Araştırmaları 1918 yılına kadar savaşlar, ittifaklar, yardımlar ve dost-
Dergisi, 176, ss.173-182, 2008 ve Milli lukların yaşandığı yaklaşık 250 yıllık sürecin beşte birini
Mücadele'de Türk-Rus İlişkileri, Mu- mücadele ile geçirmişlerdi. I. Dünya Savaşı öncesi Os-
rathan Yayınları, Ankara 2012 bağla-
manlı Devleti, aynı ittifak sistemi içerisinde yer almak
mında hazırlanmıştır.
amacıyla Rusya’ya yönelik girişimlerde bulunmuş ama iki

ülke arasında anlaşma sağlanamadığından savaşta rakip
** Prof. Dr., Karadeniz Teknik iki ittifak grubu içerisinde yer almışlardı. 1914’te başla-
Üniversitesi, Uluslararası İlişkiler yan I. Dünya Savaşı, 1917 yılına geldiğinde Rusya’da dev-
Bölümü
rimin kapısını aralamıştı. Rusya’nın merkezî devletlere
E-Posta: [email protected]
karşı İngiltere ve Fransa’nın yanında savaşa girmesi, Ro-

manov Hanedanının sonunu getirmiştir.
ORCID: 0000-0002-3627-6805
Rusya’da Bolşevik İhtilali sonrası büyük değişim yaşanır-
Anahtar Kelimeler: Mütareke Dö- ken savaşın kaybedilmesinden sonra Mondros Mütarekesi
nemi, Moskova Antlaşması, Türkiye, ve Sevr Antlaşması sonucunda İtilâf Devletleri Türkiye’yi
Rusya, Dış Politika parçalamaya, siyasi ve ekonomik bakımdan büyük emper-

Keywords: The period of Truce, yalist devletlerin tam egemenliği altına girmeye mahkûm
Moscow Agreement, Turkey, Rus- etmişti. Mustafa Kemal Paşa önderliğinde Türk halkı, bir
sia, Foreign Policy yandan padişah yanlılarının körüklediği isyanlarla uğra-
şırken diğer yandan özgürlüğünü ve bağımsızlığını koru-
mak için istilacılara başkaldırmıştı. Bu süreçte, Bolşevik-
lerle ilişki kurmak ve onların yardım ve desteğini almak
hep ön planda olmuştur. Batılı emperyalist devletlere
karşı bir tehdit oluşturan Sovyet Rusya, Anadolu’da millî
bağımsızlık mücadelesinin önderleri yardım alınabilecek
tek alternatifti. Bu nedenle Sovyet Rusya ile yakın ilişkiler
kurulması öncelikli olarak ele alınmıştır. Buna bağlı ola-
rak yeni Türkiye’nin en yakın dostu Sovyet Rusya olmuş-
tur.

Gönderim Tarihi: 16.11.2018 İki ülke arasındaki düşmanlık yerini yakın bir dostluk ve
Kabul Tarihi: 10.12.2018 güvene bırakmakla birlikte, çeşitli vasıta ve kişiler tara-
Coşkun TOPAL KAREN 2018 / 4 / 6 314

fından şekillendirilen ilk ilişkiler, yeni ümit- Soviet Russia at international level. Soviet Rus-
lerle birlikte, birtakım sıkıntıların da ortaya sia had become the closest ally of the renewed
çıkmasına neden olmuştur. Bununla birlikte iki Turkey.
ülke, önce karşılıklı olarak elçiler atamış ve ar-
Both countries after the end of the war sought
dından 16 Mart 1921’de Moskova’da dostluk an-
to gain approval of their newly existing state
laşmasını imzalamıştır. Bu çalışmada mütareke
apparatus through diplomatic relations, remov-
dönemi Türk-Rus ilişkileri, Moskova Antlaş-
ing the long-term hostility which had been in-
ması’nın iki ülke ilişkileri açısından önemi ve
herited from the past relations. Newly formed
sonuçları üzerinde durulacaktır.
relationships with great opportunities includ-
TURKEY-RUSSIA RELATIONS AND MOSCOW ing hopes and expectations among Turkey and
TREATY Soviet Russia brought out new tensions and cri-
sis as well. Nonetheless, the treaty of Moscow
Abstract: From the early fifteenth century, the
signed on 16 March 1921 between Soviet Russia
notion of a relationship between Turkey and
and Turkey that formed friendly relations be-
Russia had been established. From 1682 on-
tween the two states.
wards, a variety of war, peace, flactuative alli-
ances between the two states continued to be
recorded up to 1918. Before the breaking out of
1. Türkiye-Rusya İlişkilerinin Tarihsel
the First World War, the Turkish administra-
tion sought to embark on a possible alliance Boyutu
with Russia; but due to some disagreements,
Türkiye ve Rusya ilişkileri 15. yüzyıl so-
the two states failed to participate within the
nuna kadar giden köklü bir geçmişe sahip-
same group of an allied power, then furthering
tir. 16. yüzyılda Astrahan Hanlığını ilhak
internal and external turmoil among them led
the two neighbouring countries to side with ri- ettikten sonra Karadeniz ve Kafkasya’ya
val groups of the states, positioning against yönelen Rusya ile Osmanlı İmparatorluğu
each other as the adversary during the war. arasında bölgede bir güç ve hâkimiyet
However, as entering 1917 there existed a revo- kurma mücadelesi başlamıştı. İki ülke,
lution in Russia, ending the reign of Romanov 1682 yılından 1918 yılına kadar savaşlar,
Dynasty. With the advent of the Russian Revo-
ittifaklar, yardımlar ve dostlukların yaşan-
lution, Russia withdrew from the war and
dığı yaklaşık 250 yıllık sürecin beşte birini
ceased hostilities against Turkey.
mücadele ile geçirmişlerdi.1 I. Dünya Sa-
Since the end of the First World War, while vaşı öncesi Osmanlı Devleti, aynı ittifak
some alterations were taking place in Russia, sistemi içerisinde yer almak amacıyla
the victories allied powers had purported to dis-
Rusya’ya yönelik girişimlerde bulunmuş
member the territory of Turkey, pushing the
ama iki ülke arasında anlaşma sağlanama-
Turkish state into accepting to come under the
dığından savaşta rakip iki ittifak grubu içe-
control of England and France. In 1918 the im-
risinde yer almışlardı.2 1914’te başlayan I.
perialist powers empowered themselves with
Mudros armistice agreement which marked the Dünya Savaşı, 1917 yılına geldiğinde
defeat of Turkey and the treaty of Sevres. Tur- Rusya’da devrimin kapısını aralamıştı.
key under the leadership of Mustafa Kemal Rusya’nın merkezi devletlere karşı İngil-
strove to preserve its independence and free- tere ve Fransa’nın yanında savaşa girmesi,
dom whilst dealing with the invading states. So- Romanov Hanedanının sonunu getirmiştir.
viet Russia was the only option from which the
Ülke yönetimindeki yetersizlik ve ulaş-
leadership of Turkey struggling to survive the
tırma sisteminin çökmesi, Şubat 1917’de
pressure of the invading forces decided to ben-
yiyecek için yapılan gösterilerin bir isyana
efit. The diverging of Russia from her former
dönüşmesine yol açmış ve Rus Çarı II. Ni-
allies and Turkey’s stand-off with the Western
countries including England and France fuelled kola, tahttan çekilirken liberallerden ve
concerns of a foreign policy shift that resulted sosyalistlerden oluşan geçici bir hükûmet
in Turkey forging stronger political links with kurulmuştur. Ancak yeni hükûmetin savaşı
sürdürmekteki ısrarı, başarısızlığına ne-
--------------------------------------------------------
1 Burçak, 1983: 4-5. 2 Bilge, 1992: 1-5.
315 Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması

den olmuş ve iktidar 7 Kasım 1917’de, Le- Karakilis, Nahçıvan ile Erivan-Culfa de-
nin’in başkanlığı altında Bolşeviklere inti- miryolunu alıyor, böylece Osmanlı toprak-
kal etmişti.3 Bolşeviklerin iktidara gelmesi ları 1828 sınırına ulaşıyordu.6
Rusya’nın, müttefikleri ile olan ilişkilerini
Bununla birlikte Sovyet Dışişleri Komiseri
bozdu. Savaşın devamının kapitalist düze-
Çiçerin, Antlaşmanın 4. Maddesi konu-
nin yararına olduğuna inanan yeni
sunda Osmanlı Dışişleri Bakanına gönder-
hükûmet, 26 Kasım 1917’de Alman Ordu-
diği notada, Türkleri anlaşma koşullarını
ları Doğu Cephesi Komutanlığına başvura-
ihlal etmekle suçlamıştı. Çiçerin’e göre
rak mütareke isteğinde bulundu. Yapılan
Türk ordusunun Bakü’ye kadar ilerlemesi
görüşmeler sonunda Rusya, müttefiklerini
antlaşmayı geçersiz kılıyordu. Sovyet Dı-
savaş alanlarında yalnız bırakarak Merkezî
şişleri 6. Kongresinde, Çiçerin, iki ülke ara-
Devletlerle 3 Mart 1918 tarihli barış antlaş-
sında Berlin’de yapılan görüşmelerde so-
masını imzalayarak savaştan çekildi. İç sa-
nuç alınamadığını ve Antlaşmanın tek yanlı
vaş koşullarının yaşandığı Sovyet
olarak Ruslarca feshedildiğini, bu duru-
Rusya’daki hâkim görüş, antlaşmanın zo-
mun Türklere bildirildiğini ifade etmişti.
runluluktan kabul edildiği idi. Brest Li-
Bu süreçte Osmanlı yönetiminin, 30 Ekim
tovsk Rusya ve Osmanlı Devleti arasında
1918’de İtilaf Devletleri ile Mondros Müta-
iyi ilişki kurulmasını sağlayamamıştı. Ant-
rekesi’ni imzalamak zorunda kalması,
laşmanın 4. Maddesine göre Rusya, Tür-
Rusya’nın Brest Litovsk Antlaşması’nı tek
kiye’nin doğu illerini derhal boşaltarak
yanlı olarak feshetme kararına karşı
Türkiye’ye iade edecek; Ardahan, Kars ve
koyma gücünü ortadan kaldırmaktaydı.7
Batum, Rus askeri tarafından boşaltıldık-
tan sonra Türkiye ile ilişki kuracaktı.4 2. Mütareke Dönemi Türkiye-Sovyet
Brest Litovsk Barışı, Rusya’nın Ana- Rusya İlişkileri
dolu’nun Doğu illerinin boşaltmasını ve
Rusya’da Bolşevik İhtilali sonrası büyük
Osmanlı Devleti’ne düzenli biçimde geri
değişim yaşanırken savaşın kaybedilme-
verilmesi için gerekli işleri yapmasını ön-
sinden sonra Mondros Mütarekesi ve Sevr
görüyordu. Anlaşmaya göre Rus orduları,
Antlaşması sonucunda İtilaf Devletleri
Ardahan, Kars ve Batum sancaklarını ge-
Türkiye’yi parçalamaya, siyasi ve ekono-
cikmeden boşaltacak ve buralarda yaşayan
mik bakımdan büyük emperyalist devletle-
halk, yeni durumu komşu devletler (Erme-
rin tam egemenliği altına girmeye
nistan, Gürcistan ve Azerbaycan) ve özel-
mahkûm etmişti. Türk ordusu küçültül-
likle Osmanlı Devleti ile anlaşarak belirle-
müş, silahları elinden alınmış ve İtilaf Dev-
yecek ve bu konuda Rusya tarafından ser-
letleri, Mondros Mütarekesi sonrası, savaş
best bırakılacaktı. Böylece, Bolşevik
içerisinde imzaladıkları gizli paylaşım an-
hükûmeti 1877-1878 Osmanlı-Rus Sa-
laşmalarını gerçekleştirmek için Tür-
vaşı’ndan önceki Türk-Rus sınırına dönül-
kiye’yi yer yer işgal etmeye başlamışlardı.
mesini, Kars, Ardahan ve Batum sancakla-
İşgale karşı merkezî hükûmetin yetersiz
rının halkının rızası olmak koşuluyla Tür-
kalması ile ülke genelinde Kuvâ-yı Milliye
kiye’ye iadesini kabul etmişti.5 Diğer yan-
olarak adlandırılan millî direniş birlikleri
dan Osmanlı Devleti ile Güney Kafkasya’da
ortaya çıkmaya başlamıştır.
kurulan Gürcistan, Ermenistan ve Azer-
baycan cumhuriyetleri arasında, 4 Haziran Dört yıl süren I. Dünya Savaşı’nın ardından
1918’de Batum’da barış ve dostluk anlaş- Türk halkı Mustafa Kemal’in üstün liderliği
maları imzalanmıştı. Batum anlaşmaları altında bu kez kendi anayurdunu ve bağım-
ile Osmanlı Devleti Gürcistan’dan Ahıska sızlığını kurtarmak kararıyla yeniden si-
ve Ahılkelek’i, Ermenistan’dan ise Gümrü, laha sarıldı ve Millî Mücadele’yi başlattı.
19 Mayıs 1919’da Samsun’a çıkan Mustafa
--------------------------------------------------------
3 Roberts, 2010: 608. 6 Öztoprak, 2003: 136.
4 Kurat, 2014: 85. 7 Sonyel, 2014: 85-86.
5 Yıldırım-Özönder, 1991: 15-17
Coşkun TOPAL KAREN 2018 / 4 / 6 316

Kemal Paşa ve arkadaşları kısa sürede bir- Türkiye’nin içinde bulunduğu ağır durumu
birinden ayrı hareket eden Kuvâ-yı Milliye anlatmış, kısa bir süre sonra kurulacak
güçlerini teşkilatlandırmış ve merkezî bir millî hükûmetin Sovyetler ile dostluk ve
yönetim altında birleştirmiştir. Mustafa barış anlaşması imzalama niyetinden bah-
Kemal Paşa önderliğinde Türk halkı, bir setmiş ve karşı taraftan da olumlu cevap
yandan padişah yanlılarının körüklediği is- almıştır. Sivas Kongresi’nden TBMM’nin
yanlarla uğraşırken diğer yandan özgürlü- açılışına kadar olan süreçte, Türkiye-Sov-
ğünü ve bağımsızlığını korumak için istila- yet Rusya ilişkileri, iki ülke ve iki kültürün
cılara başkaldırmıştı.8 Bu süreçte, Bolşe- birbirini tanımaya başlaması ile karşılıklı
viklerle ilişki kurmak ve onların yardım ve yardımların gidip geldiği dönem olarak ni-
desteğini almak hep ön planda olmuştur. telendirilmektedir.11
Batılı emperyalist devletlere karşı bir teh-
Diğer yandan 1920 yılı hem Sovyet
dit oluşturan Sovyet Rusya, Anadolu’da
Rusya’nın milliyetler politikası açısından
millî bağımsızlık mücadelesinin önderleri
hem de Kafkasya’da bağımsızlığını yeni ka-
yardım alınabilecek tek alternatifti. Bu ne-
zanan bu üç devlet açısından bir dönüm
denle Sovyet Rusya ile yakın ilişkiler kurul-
noktası olmuştur. İç savaşın sona erme-
ması öncelikli olarak ele alınmıştır.9 Buna
siyle birlikte “milletlerin kendi kaderini ta-
bağlı olarak yeni Türkiye’nin en yakın
yin hakkı”, ayrılma hakkı olarak değil, bir-
dostu Sovyet Rusya olmuştur.10
çok milletten oluşan sosyalist bir toplumda
İki ülke arasındaki düşmanlık yerini yakın milletler arasında eşitlik ve bir milletin di-
bir dostluk ve güvene bırakmakla birlikte, ğer bir millet tarafından sömürülüşüne son
çeşitli vasıta ve kişiler tarafından şekillen- verilmesi biçiminde sunulmaya başlan-
dirilen ilk ilişkiler, yeni ümitlerle birlikte, mıştı.12 Böylece Güney Kafkasya’daki ba-
birtakım sıkıntıların da ortaya çıkmasına ğımsız devletlerin sovyetleştirilmesi ve ye-
neden olmuştur. Dolayısıyla Türkiye-Sov- niden Rusya’nın egemenlik alanına alın-
yet Rusya ilişkilerinde başlangıcından iti- ması meşruiyet kazanmış oluyordu. Böy-
baren her iki taraf açısından da sancılı ve lece iki ülke yeniden sınır komşusu olu-
sıkıntılı bir süreç yaşanmıştır. Türkiye Bü- yordu. Bununla birlikte İngiltere ve Fransa
yük Millet Meclisi açılıncaya kadar olan iki ülke arasında doğrudan bağlantıyı önle-
pek çok Türk ve Rus heyeti karşılıklı ziya- mek için Kırım ve Güney Kafkasya’yı elle-
retler gerçekleştirmişler; para, silah, mal- rinde bulundurmaya büyük önem veriyor-
zeme, sağlık ekipmanı ve yiyecek gibi ka- lardı. Kırım’da General Vrangel’i, Güney
lemlerde karşılıklı yardımlarda bulunmuş- Kafkasya’da Gürcü Menşevikleri, Ermeni
lardır. Bu dönemde yardımların çoğunun Taşnakları ve Azerbaycan’ı destekliyor-
Rusya’dan Türkiye’ye olduğu görülmekte- lardı. İngiltere ve Fransa arasında çok
dir. 4-11 Eylül 1919’da toplanan Sivas ciddi ekonomik ve toprak anlaşmazlıkları
Kongresi sonrasında Halil (Kut) Paşa, Mus- ve Türkiye üzerinde çıkar çekişmeleri bu-
tafa Kemal tarafından Moskova’ya gönde- lunmakla birlikte, Sovyet Rusya’ya karşı
rilmiştir. Amaç, Sovyet Rusya ile ilişkileri ortak bir politika izlemekteydiler. S. Ara-
geliştirmek; silah, cephane ve para yardımı lov’a göre İngiltere, Türkiye ve Sovyet
sağlamaktır. Sovyet Rusya ise daha önce Rusya arasındaki yakınlaşmayı baltalamak
Mahmudov adlı bir temsilciyi Sivas Kong- istiyor ve bu amaçla Orta Asya’da Panisla-
resi’ne gözlemci olarak göndermişti. Halil mizm ve Pantürkizm akımlarını destekli-
Paşa, 1920 baharında vardığı Moskova’da yordu.13 Stalin’in Vladikafkas’tan Lenin’e
--------------------------------------------------------
8 Aralov, 1967: 20. 12 İç savaşın sona ermesiyle milletlerin kendi kaderini
9 Aslan, 2002: 14. tayin hakkı, ayrılma hakkı olarak değil birçok millet-
10 Burçak, 1983: 5. ten oluşan sosyalist bir toplumda milletler arasında
11 Benhür, 2008; http://sutad.selcuk.edu.tr/sutad/ar- eşitlik ve bir milletin diğer bir millet tarafından sö-
ticle/view/415. mürülüşüne son verilmesi biçiminde sunulmaya baş-
lanmıştı. Carr, 1989: 333; Tellal, 2001: 4.
13 Aralov, 1967: 21.
317 Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması

çektiği 26 Ekim 1920 tarihli telgrafta, Gür- derilmesini kararlaştırmıştır. Dışişleri Ba-
cistan’ın ise Batum’u İtilaf Devletlerine ve- kanı Bekir Sami (Kunduh) Bey başkanlı-
rerek Vrangel ordusuna geri çekilme yolu ğında, Yusuf Kemal (Tengirşek), Dr. İbra-
açmak isteği ifade ediliyordu.14 him Tali (Öngören), Osman ve Seyfi beyler-
den oluşan heyet, 11 Mayıs 1920’de An-
3. TBMM’nin Açılışı Sonrası Türkiye-
kara’dan ayrılmış, 19 Temmuz 1920’de
Sovyet Rusya İlişkileri
Moskova’ya ulaşmış ve burada Sovyet
TBMM Hükûmeti, kurulduğu günden itiba- Rusya ile bir dostluk anlaşması imzalamak
ren Sovyet Rusya ile iyi ilişkilere girmek ve için görüşmelerde bulunmuştur.18 24 Ağus-
onunla anlaşmalar yaparak Batıya karşı tos 1920’de bir Türk-Rus anlaşma taslağı
verdiği mücadelede onun desteğini almak hazırlanmış ve Sovyet Rusya’nın Tür-
için büyük çaba harcamıştır. 23 Nisan 1920 kiye’ye para ve silah konusunda yardım et-
tarihinde TBMM’nin açılışını izleyen 26 Ni- mesi kararlaştırılmıştı. Ancak 27 Ağustos
san 1920 tarihinde, Atatürk’ün Lenin’e yaz- 1920’de Rusya Dışişleri Komiseri Çiçerin’in
dığı ünlü mektup TBMM hükümetinin ilk Türkiye’den Ermeniler lehine toprak talebi
dış politika çalışmalarından birisi olarak karşısında, görüşmeler bu aşamada kesil-
ortaya çıkar. Atatürk bu mektubu TBMM mişti.19 Moskova görüşmeleri TBMM’nin
Başkanı sıfatı ile yazmış ve Moskova’ya 16-17 Ekim 1920 tarihlerindeki gizli otu-
göndermiştir. Mustafa Kemal Paşa, Sovyet rumlarında tartışılmıştı.20
Rusya lideri Lenin’e yazdığı mektupta iki
Sovyet Rusya’nın Ermenistan için toprak
ülkeyi tehdit eden emperyalist güçlere
talebi, TBMM Hükûmetinde Rusya’daki yö-
karşı siyasi ve askerî dayanışma öner-
netime karşı şüphe ve güvensizlik duygula-
mişti.15 Mektupta en dikkat çekici nokta,
rının canlanmasına neden olmuştur. Bu sü-
emperyalizm aleyhine girişilecek ortak
reçte Sovyet Rusya’nın İstanbul ve Ana-
mücadele için Sovyetlerden başlangıç ola-
dolu’daki komünist faaliyet ve örgütlenme-
rak 5 milyon altın, asker, silah, cephane ve
lere desteği bu güvensizliği beslemiştir.
malzemenin gönderilmesinin istenmesidir.
Bundan dolayı TBMM 1921 yılı başlarında
Sovyet Rusya Dışişleri Komiseri Çiçerin
bir yandan Türkiye’deki komünist ve sos-
(George Vassilievitch) tarafından, Mustafa
yalist grupların faaliyetlerine karşı sıkı ön-
Kemal Paşa’nın Lenin’e yazdığı 26 Nisan
lemler alırken diğer yandan özellikle Doğu
1920 tarihli mektubun 3 Haziran 1920’de
sınırındaki güvenlik önlemlerini arttırmış-
cevaplandırılması ile iki ülke arasındaki
tır.
diplomatik ilişkiler resmen başlamıştı.16
Çiçerin, Sovyet Rusya tarafından gönderi- 3.1. Anadolu’da Bolşevik Yanlısı Hare-
len bir elçilik heyetinin de yolda olduğunu ketlere Ara Verilmesi
bildirmişti.17 3-4 Mayıs 1920’de yapılan se-
Sovyet Rusya ile işbirliğini sağlayacak el-
çimle oluşan ilk TBMM Hükûmeti, 5 Ma-
verişli ortamın hazırlanması için 1920 Ma-
yıs’ta yaptığı ilk toplantıda; birinci gün-
yıs ayında gizli olarak kurulan Yeşil Ordu
dem maddesi olarak Sovyet Rusya ile iliş-
Cemiyeti’nin başlangıçtaki amacı halka ha-
kileri ele almış ve Rusya’ya bir heyet gön-
--------------------------------------------------------
14 Aralov, 1967: 23. 19 Tengirşek, 1981: 158-164. Çiçerin, anlaşmanın ka-
15 Çoker, 1994: 599. bulünü ve yardımı, Ermenilere Van, Bitlis ve Muş
16 Tevetoğlu, 1964: 28-31. vilâyetlerinden yer verilmesine bağlamıştı. Bıyıklı-
17 Belen, 1973: 182. Elçilik Heyeti Başkanı Upmal An- oğlu, 1981: 152.
garski, 4 Ekim 1920’de Ankara’ya varmıştır. Jaechke, 20 Aslan, 2002: 14-15; Yusuf Kemal Bey’in Moskova
1989: 123. görüşmeleri üzerine TBMM’de yaptığı açıklamadan
18 Yusuf Kemal Bey, TBMM’de yaptığı konuşmada, An- sonra söz alan Gümüşhane mebusu Hasan Fehmi Bey,
kara’dan ayrılışlarından yetmiş bir gün sonra Mos- Sovyet Rusya’yı yönetenlerin, dış siyasette Rus Çarı
kova’ya vardıklarını ifade etmektedir. T.B.M.M. Gizli Petro ile aynı düşünceyi paylaştıklarını, aynı ideali ta-
Celse Zabıtları, 1999: 159. kip ettiklerini ifade ediyordu. Bkz. T.B.M.M. Gizli
Celse Zabıtları, 1999: 159.
Coşkun TOPAL KAREN 2018 / 4 / 6 318

kikatleri anlatmak ve onları Millî Müca- Ankara yeni tedbirler alma gereğini duydu.
dele’nin gerekliliğine inandırmaktı.21 Ce- İçeriden ve dışarıdan çeşitli maksatlarla
miyetin kurucu ve yöneticileri arasında komünist cereyanın ülkemize girmesine ve
Nazım (Resmor), Şeyh Servet (Akdağ), Dr. milletimizin birlik ve sükûnunu ihlal ede-
Adnan (Adıvar), Eyüp Sabri (Akgöl), Yunus cek durumlara karşı makul bir tedbir ola-
Nadi (Abalıoğlu), Hüsrev Sami (Kızıldo- rak hükûmetin bilgisi dâhilinde Resmî Tür-
ğan), Süreyya (Yiğit), Sırrı (Bellioğlu), kiye Komünist Fırkası’nın kurulması ka-
Mustafa (Cantekin), Hamdi Namık (Gör), rarlaştırıldı. Resmî Türkiye Komünist Fır-
Muhittin Baha (Pars), Mahmut Celal (Ba- kası’nın kurulduğu 18 Ekim 1920’de Yeşil
yar), Hakkı Behiç (Bayiç), Çerkez Ethem, Ordu Cemiyeti’nin bu fırkaya inkılap ettiği
Reşit ve Tevfik beyler bulunmaktaydı. Yeşil Dâhiliye Vekâleti’nden vilayetlere yapılan
Ordu Cemiyeti’nin yayılması için An- bir tamimle duyuruldu.25 Mustafa Kemal
kara’da ilk resmî Sovyet temsilcisi Şerif Paşa, 31 Ekim 1920’de Batı Cephesi Komu-
Manatov’la birlikte sosyalizm üzerine kon- tanı Ali Fuad Paşa’ya çektiği telgrafta
feranslar veren Vakkas Ferit adında bir Resmî Türkiye Komünist Fırkası’nın kuru-
mülkiye kaymakamı çok çalışmıştı.22 Çer- luş gerekçesini açıklıyordu. Mustafa Kemal
kes Ethem’in de katılmasıyla ciddi bir si- Paşa içeriden ve dışarıdan çeşitli amaçlarla
lahlı kuvvete sahip olan Yeşil Ordu Cemi- komünizm cereyanının ülkemize girmekte
yeti, Ankara açısından önemli bir tehdit olduğunun görülmesi üzerine en makul ön-
unsuru hâline gelmişti. Cemiyet, ağırlık lem olarak aklı başında olan arkadaşlardan
merkezini Çerkes Ethem’in güçlü olduğu hükûmetin bilgisi altında bir Türkiye Ko-
Eskişehir’e taşıdıktan sonra, burada Eylül münist Fırkası teşkil ettirmek olacağının
1920’de Arif Oruç vasıtası ile Seyyare-i Ye- düşünüldüğünü belirtiyordu. Bu şekilde
nidünya adında günlük bir gazete yayınla- komünizm düşüncesine ilişkin bütün cere-
maya başlamıştı.23 Dr. Samih Çoruhlu da yanları bir yerde toplamak mümkün olabi-
Komünist-Bolşevik tahrikâtı ve teşkilâtı lecekti26.
olarak nitelediği Yeşil Ordu’nun bu dö-
Yine 1920 yazında TBMM nezdindeki ilk
nemde özellikle revaçta olduğunu kaydet-
resmî Sovyet temsilcisi Şerif Manatov’un
mektedir.24
girişimiyle Ankara ve Eskişehir’de Hafî
Sovyet Rusya etkisinin Anadolu’daki sol
hareketi yönlendirme tehdidi karşısında
--------------------------------------------------------
21 Tunçay, 1978: 130. Hükûmete resmî bir beyanname baştan başa her yerde tekrarlar dururdu. O konuşur-
sunmamış olması itibarîyle gizli bir örgüt sayılan Ye- ken Türk rençberlerinin ellerinde kazma kürek, bütün
şil Ordu Cemiyeti’nin Mustafa Kemal Paşa’nın bilgisi ev veya mal mülk sahiplerine saldırmaları tehlikesini
dâhilinde kurulduğu düşünülmektedir. Bkz. Tunçay, insan gözleriyle görür gibi olurdu...” sözleriyle anlat-
1978: 141. Yeşilordu Cemiyeti hakkında geniş bilgi maktaydı. Bkz. Adıvar, 1994: 130-131.
için bkz. Tevetoğlu, 1991: 197-261. 23 Gazetenin adındaki Yeni Dünya sözü Sovyet
22 Tunçay, 1978: 136-139. Malatyalı olan Vakkas Ferid Rusya’yı simgelemekte, Seyyare sözü ise Kuvva-yı
Bey, Meşrutiyet sonrası, İttihat ve Terakki Fırkasına Seyyare’nin yanı sıra Sovyet Rusya’ya bağlılığa da işa-
mensuptu. Mütareke ortamında Alacadağ Kaymakam- ret etmekteydi. Bkz. Tunçay, 1978: 142.
lığından istifa etmiş ve TBMM’nin açılışı sırasında An- 24 Çoruhlu, Tefrika No.3. TBMM’de Afyon Mebusu Ali
kara’ya gelmişti. Kandemir, 167. Halide Edip hatıra- Şükrü (Mehmet Şükrü olacak) ve diğer bazı mebusla-
larında Rusların “çok şeytanca” hazırlanmış bir pro- rın bolşevikliğin Türkiye’de mutlaka üstün geleceğini
paganda sistemine sahip olduklarından söz etmekte- söylediklerini kaydeden Dr. Samih Çoruhlu Eskişehir,
dir. Kendisine Yusuf Hikmet (Bayur) Bey tarafından Ankara, Mersin ve diğer şehirlerde gizli komünist teş-
getirilen Vakkas adında bir Rus propagandacısını kilâtı kurulduğunu belirterek Hafî Türkiye Komünist
“...Önce anlaşacağımızdan emin görünerek hemen pro- Fırkasının kuruluşuna dikkat çekmektedir. Bkz. Ço-
pagandaya başlamıştı. Açıklarda vaaz eden bir hoca ruhlu, Tefrika No.3.
gibi yere bağdaş kurup oturur, Rus propagandasını al- 25 Resmî Türkiye Komünist Fırkası’nda görev alanlar
fabesini başından sonuna kadar tekrarlardı. En çok ele arasında Tevfik Rüştü (Aras), Mahmut Esat (Bozkurt),
aldığı sorun zenginlik ve yoksulluk sorunlarıydı. Sınıf- Yunus Nadi (Abalığoğlu), Kılıç Ali Beyler bulunu-
ların kaldırılması üzerinde uzun uzun durur, gayet an- yordu. Tunçay, 1978: 163.
lamsız konuştuğu zaman bile, içtenlikli görünürdü. Kı- 26 Atatürk’ün Tamim, Telgraf ve Beyannameleri, 360;
saca, Rus propaganda alfabesini ezberlemişti ve bunu Cebesoy, 1953: 509; Tevetoğlu, 1967: 311-312.
319 Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması

Türkiye Komünist Fırkası kurulmuştu.27 Çerkes Ethem’i destekledikleri gerekçe-
Hafî Türkiye Komünist Fırkası’nın üyeleri siyle gazetenin imtiyaz sahibi Arif Oruç ve
arasında Şerif Manatov’un yanı sıra Arif arkadaşları tutuklanmıştı. Türkiye Halk İş-
Oruç, Emekli Binbaşı Hacıoğlu Salih bulun- tirâkiyûn Fırkası, faaliyetlerini 1 Şubat
maktaydı. Ayrıca TBMM’de “Halk Zümresi” 1921’de terk ettiğini açıklamasına rağmen,
içerisindeki vekillerden bir kısmı bu fır- fırkanın TBMM’deki temsilcileri Tokat Me-
kaya girmişlerdi. Bir süre sonra çalışma- busu Nâzım, Karahisar-ı Sahip Mebusu
ları hükûmet tarafından zararlı görülen Şe- Mehmet Şükrü beylerle Bursa Mebusu Şeyh
rif Manatov’un sınır dışı edilmesinden Servet Efendi Ankara İstiklâl Mahke-
sonra Hafî Türkiye Komünist Fırkası hem mesi’nde yargılanmışlardı.31
tabanını genişletmek hem de yasallaşmak
Ankara İstiklâl Mahkemesi tarafından ya-
amacıyla 7 Aralık 1920 tarihinde Türkiye
pılan yargılama sonucunda TBMM
Halk İştirâkiyûn Fırkası adı ile yeniden ku-
Hükûmetini devirerek milletin arzusu
ruldu. Türkiye Halk İştirâkiyûn Fırkası’nın
hilâfına bir hükûmet kurmaya çalışmak su-
kurucuları Tokat Mebusu Nazım (Resmor),
çundan sanık Ethem ve kardeşleri suçlu
Afyonkarahisar Mebusu Mehmet Şükrü
bulunmuşlardı. Ankara İstiklâl Mahkemesi
(Koç), Bursa Mebusu Şeyh Servet, Baytar
9 Mayıs 1921 tarihli kararı ile Ethem ve
Binbaşı Salih Hacıoğlu ve Ziynetullah Nu-
kardeşleri hakkında gıyaben idama karar
şirevan’ndan oluşuyordu.28 Türkiye Halk
vermişti. Aynı yargılamada hükûmeti de-
İştirâkiyûn Fırkası kuruluşundan iki ay ka-
virmek suçunu işleme girişiminde bulun-
dar sonra Çerkes Ethem’le işbirliği yapa-
dukları gerekçesiyle Tokad Mebusu Nâzım,
rak “taklîb-i hükûmete” kalkıştığı iddia-
matbuat ve istihbarat müdüriyeti memur-
sıyla sona erdirilmiş, Fırka ve Emek gaze-
larından Ziynetullah Nevşirvan ile ülke dı-
tesi çevresinden Salih Hacıoğlu, Ziynetul-
şında bulunan Şerif Manatof 15’er yıl kü-
lah Nuşirevan ve bazı kişiler tutuklan-
reğe mahkûm olmuşlardı.32 Yargılama so-
mıştı.29 TBMM’nin 17 Ocak 1921’de Simav,
nucu Hafî Komünist Partisi teşkili suçunu
Demirci, Gördes ve civarı halkına yayımla-
işleme girişiminde bulunmaktan sanık
dığı bildiride Edhem ve kardeşlerinin Yu-
yüksek baytar Binbaşı Hacıoğlu Salih
nan işgalinden henüz kurtulamayan bu
Efendi’nin 15 yıl süreyle küreğe ve askerlik
bölgede propaganda ve teşkilât yapmakta
mesleğinden çıkarılmasına, Baytar Yüzba-
olduklarının haber alındığı kaydedili-
şısı Osman ve Kenan Efendilerin gizli cemi-
yordu.30 Çerkes Edhem’in ayaklandığı sı-
yete girmeleri dolayısıyla askerlik mesle-
rada Resmî Türkiye Komünist Fırkası’nın
ğinden kovulmalarına ve tutuklu kaldıkları
organı olarak Ankara’da yayımlanan Yeni-
müddet yeterli görülerek tahliyelerine,
dünya gazetesi de hükûmete cephe almıştı.
hükûmetin belirleyeceği bir mahalde ika-
2 Ocak 1921’de Yenidünya idarehanesi
metlerine karar verilmişti.33 Yine Yeni-
hükûmet taraftarlarınca tahrip edilmiş,
dünya gazetesi yazarı Nizamettin ile Beh-
ram Lütfü, Mustafa Nuri, Abdülkadir
--------------------------------------------------------
27 Tunçay, 1978: 177; Aslan, 1997: 100. Mete Tunçay, 30 T.C. Genelkurmay Başkanlığı, 1999: 135.
Şerif Manatov’un 24 Mayıs 1920’de Başkırt Cumhuri- 31 Tunçay, 1978: 248. Yeşilordu ve daha sonra Halk İş-
yeti adına Ankara’ya geldiğini kaydetmektedir. Bkz. tirâkiyun Fırkası mensuplarının yargılanma süreci,
Tunçay, 1978: 177. Eski Başkırt Cumhurbaşkanı A. Mnerkez Ordusu Komutanı Nureddin Paşa’nın
Zeki Veli Togan ise Şerif Manatov’u Türkiye’ye mü- EHUR’e çektiği 19 Ocak 1921 tarihli telgraf üzerine
messil olarak göndermediğini, Türkiye’de komünist- EHU Vekili Fevzi Paşa’nın Heyet-i Vekile’ye yazdığı 24
lik yolunda çalışmış ve sınır dışı edilmiş olduğunu İs- Ocak 1921 tarihli tezkere ile başlatılmıştı. Bk. Kande-
tanbul’a geldikten sonra öğrendiğini ifade etmekte- mir, 134-135.
dir. A. Zeki Veli Togan’ın Şerif Manatov hakkında F. 32 T.C. Genelkurmay Başkanlığı, 1999: 135.
Tevetoğlu’na yazdığı mektuplarda yer alan bilgiler 33 Kararın infaz edilmiş olduğunu dair Müdafaa-i Mil-
için bk. Tevetoğlu, 1967: 477-478. liye Vekâletinin yazısı genelge ile duyurulmuştu. Bkz.
28 Geniş bilgi için bk. Tunçay, 1978: 185 vd. ATASE, ISH: 16, K: 1129, B: 95-1.
29 Tunçay, 1978: 246. Mustafa Suphi’nin hayatı hak-
kında bibliyografik bilgi için bk. Cerrahoğlu (Kerim
Sadi): 1975: 446-450.
Coşkun TOPAL KAREN 2018 / 4 / 6 320

Hilmi, Ahmet, Baytar Yüzbaşı Efgan ve Ke- şehre girememişlerdi.38 Seyahatlerine de-
nan adındaki kişiler çeşitli cezalara çarptı- vam edemeyeceklerini anladıklarından
rılmışlardı. Yenidünya gazetesi başyazarı Rusya’ya dönmek üzere alelacele kiraladık-
Arif Oruç’un hükûmetin uygun göreceği bir ları bir motora binerek 28 Ocak günü sahil-
yerde ikametine karar verilmiş, Bursa Me- den açılan Mustafa Suphi ve yanındakiler
busu Şeyh Servet Efendi ile Karahisar-ı Sa- Yahya Kâhya’nın adamlarından Faik Reis
hip Mebusu Mehmet Şükrü Bey suçsuz bu- ve adamları tarafından Sürmene açıkla-
lunmuşlardı.34 Ankara İstiklâl Mahke- rında öldürülerek denize atılmışlardı.39
mesi’nin kararının 12 Mayıs 1921’de
Buna karşın Sovyet Rusya, İngiltere ile ti-
TBMM’de okunmasıyla Nâzım Bey’in mil-
caret anlaşması yapmak için görüşmelerde
letvekilliği düşmüştü.35 Resmî Türkiye Ko-
bulunmaktaydı. Bu görüşmeler, Rusya ile
münist Fırkası’nın ise üç ay kadar devan
İngiltere arasında 16 Mart 1921’de imzala-
eden varlığı, Ocak 1921’de Çerkes Edhem
nan ticaret anlaşması imzalanması ile so-
isyanının bastırılması sırasında kendiliğin-
nuçlanmıştı. İngiliz-Rus Ticaret Anlaş-
den sona ermişti. İsyanın bastırılması son-
ması’nın giriş bölümünde iki tarafın birbir-
rasında da Ankara teyakkuzda bulunmaya
lerine karşı düşmanca eylemden kaçına-
devam etmişti. Nitekim Genelkurmay Baş-
cağı belirtiliyordu. Taraflar sınırları dışın-
kanı Fevzi Paşa, cephe komutanlıklarına
dan doğrudan ya da dolaylı bir resmi pro-
gönderdiği 23 Mart 1921 tarihli emirle Ed-
paganda yürütmeyeceklerdi. Özellikle Sov-
hem Bey’in faaliyete geçmesi ihtimaline
yet Rusya, Asya’daki halkları İngiliz çıkar-
karşı gerekli önlemlerin alınmasını isti-
larına ve özellikle Hindistan ve Afganis-
yordu.36
tan’da İngiliz İmparatorluğuna karşı as-
Ülke içerisindeki solun bastırıldığı böyle kerî, diplomatik veya herhangi bir propa-
bir ortamda Mustafa Suphi, Bakü’de eski ganda yoluyla cesaretlendirmeyecekti. İn-
İttihatçılardan temizleyerek yeniden kur- giltere’de aynı yükümlülüğü, eski Rus im-
duğu Türkiye Komünist Fırkası’nı Ana- paratorluğundan ayrılan ülkelerde Sovyet
dolu’da teşkilâtlandırmak üzere Kars’a gel- Rusya’ya karşı üstleniyordu.40 İki ülke ara-
mişti.37 Sovyet Rusya ile ilişkilerinde sorun sında varılan mutabakata göre İngiltere,
yaratmak istemeyen Ankara Hükûmeti, Rusya’nın Kafkasya siyasetine de müda-
Mustafa Suphi ve heyetinin sınır dışı edil- hale etmeyecekti.41 Diğer yandan TBMM
mesini kararlaştırmıştı. Mustafa Suphi ve Hükûmeti, Bekir Sami Bey başkanlığında
arkadaşları Erzurum’da ve yollarda halkın bir heyetle Londra Konferansına katılmış
aşağılamalarına, hakaretlerine uğramışlar ve bu heyet, Londra’da Batılı devletlerle
ve Trabzon’da şehir dışında toplanmış olan ikili anlaşmalar imzalamıştı. Bununla bir-
topluluğun şiddetli gösterileri karşısında likte her iki taraf bir araya geldiklerinde
--------------------------------------------------------
34 T.C. Genelkurmay Başkanlığı, 1999: 135. 38 Erzurum Müdafaa-ı Hukuk Heyetinin toptan istifa
35 Ankara İstiklâl Mahkemesi heyeti adına Cebelibere- ederek kurdukları Muhafaza-i Mukaddesat Cemiyeti,
ket Mebusu İhsan Bey’in tezkeresi TBMM’nin 21 Mart Mustafa Suphi ve arkadaşlarına karşı halkın galeyana
1921 tarihli gizli oturumunda görüşülmüştü. Bk. getirilmesinde faal rol oynamıştı Bk. Tunçay, 1978:
TBMMZC, Devre I, İçtima 2, Cilt X: 285. 235-236.
36 ATASE, ISH:10, K: 596, B: 171-1. Çerkes Edhem ve 39 Kandemir, 186; Tunçay, 1978: 237. Mustafa Suphi
birliklerinin tedibi için bk. Atatürk, 2000: 511-524; ve arkadaşlarını Trabzon’dan sınır dışı edilmelerin-
T.C. Genelkurmay Başkanlığı, 1999: 88-144; Apak, den sonra öldürülmesinde Trabzon kayıkçılar kâhyası
1990: 218-219; Özalp, 1988: 166-170; Nadi, 1978: Yahya Kâhya’nın sorumlu olduğu, konusunda araştır-
392-395. macıların tamamına yakını tarafından kabul edilmek-
37 Mustafa Suphi, 27 Mayıs 1920’de Bakü’ye geldikten tedir. Ancak söz konusu olayı Yahya Kâhya’nın tek ba-
sonra burada daha önce oluşmuş bulunan Türkiye Ko- şına gerçekleştirip gerçekleştirmediği, arkasında bi-
münist Fırkası’nı dağıtarak eski İttihatçılardan temiz- rilerinin olup olmadığı ya da kimin olduğu konusunda
leyerek yeniden kurmuştu. Bk. Tunçay, 1978: 204. farklı görüşler vardır.
Mustafa Suphi’nin Rusya’daki faaliyetleri için bkz. 40İngiliz Rus Ticaret Anlaşması için bk. Documents on
Kurat, 1990: 430-440; Bayur, 1971: 587-652. Mustafa British Foreign Policy 1919-1939 First Series, 1970:
Suphi’nin Türkiye Komünist Fırkası’nı Anadolu’ya ta- 838-841 (No. 845).
şıma girişimi için bk. Aslan, 1997: 264-327. 41 Şiraşidze, 1928: 109.
321 Türk-Rus İlişkileri ve Moskova Anlaşması

Batılı devletlerle yaptıkları görüşmelerin Oltu’daki Türk mahallî yönetimine karşı
masumiyetini ve birbirlerine karşı dost- geniş çaplı bir saldırı başlatarak bölgedeki
luğu zedeleyebilecek bir yönünün olmadı- Türklere karşı katliama girişmişti. Türk
ğını vurguluyorlardı. Nitekim ne Sovyet Dışişleri Bakanlığı, bu durumu 7 Temmuz
Rusya’nın İngiltere ile diplomatik ilişki- 1920’de protesto etmiş ve Ermenilere ülti-
lerde bulunması ve sonuçta ticaret anlaş- matom vermişti. Ancak doğuda askeri ha-
ması imzalaması ne de TBMM Hükûmeti- rekâtın başlaması için İngiliz birliklerinin
nin Batılı devletlerle görüşmesi 16 Mart bölgeyi boşaltması beklenmişti. İngilizler
1921’de iki ülkenin Moskova’da dostluk an- boşaltma işlemini Temmuz 1920’de ger-
laşmasına imzalamasına engel olmamış- çekleştirmişlerdir. Son İngiliz birliğinin
tır.42 Batum’dan ayrılması üzerine şehir, halkın
karşı koymasına rağmen Gürcü Hükûmeti-
Moskova Antlaşması’ndan önce iki
nin eline düşmüş ve bu durum Türkiye ta-
hükûmet karşılıklı olarak elçiler atamıştı.
rafından protesto edilmişti.47 Bu olaylar
21 Kasım 1920’de Ali Fuad Paşa Mos-
üzerine TBMM Hükûmeti Ermenistan’a yö-
kova’da görevine başlarken 5 Mart 1921’de
nelik askerî harekâtın başlatılmasını ve
Budi Medivani TBMM Reisi Mustafa Kemal
Misak-ı Millî ilkelerine uygun biçimde
Paşa’ya güven mektubunu sunmuştu.43
Doğu Anadolu sınırımızın gerçekleştiril-
Moskova Antlaşması sonrası 2 Mayıs
mesini kararlaştırmıştı. Doğu Cephesi Ko-
1921’de Natsarenus, Ankara’ya Rusya Sov-
mutanı Kâzım Karabekir komutasında 28
yet Federatif Sosyalist Cumhuriyeti tara-
Eylül’de başlayan askerî harekât sonra-
fından mümessil tayin edilmişti.44 Rus Se-
sında, Sarıkamış bölgesi ve Kars kurtarıl-
firi Natsarenus 27 Haziran 1921’de güven
mış, 7 Kasım günü ise Gümrü işgal edil-
mektubunu sunmuştu.45
mişti. Ermenilerin barış istemesi üzerine
Bu arada 1 Eylül 1920’de Bakü’de yapılan önce bir ateşkes anlaşması, 2 Aralık 1920
Doğu Halklarının Birinci Kongresi’ne tarihinde ise Gümrü Barış Anlaşması imza-
TBMM Hükûmeti adına gözlemci olarak ka- lanmıştı.48 Gümrü Antlaşması ile 1828’de
tılan Dr. İbrahim Tali Bey, kongreye sun- İran’dan Rusya’ya geçen ve 1918’den beri
duğu bildiri ile bağımsızlık için savaştığı- Ermeni işgali altında bulunan Iğdır ve Tuz-
mızı açıklamıştı.46 luca ilçeleri ile birlikte Kars bölgesi geri
alınmıştı. Yine antlaşmanın ikinci maddesi
Ilımlı sosyalist menşeviklerin idaresinde,
ile Nahçıvan-Şahtahtı-Şarur bölgesi geçici
28 Mayıs 1918 tarihinde başkenti Erivan
olarak Türkiye’nin koruyuculuğuna bıra-
olmak üzere kurulan Ermenistan, aşırı Er-
kılmıştı.49
meni milliyetçisi Taşnakların idaresinde
yayılmacı bir siyaset izlemeye ve “Büyük 4. Yeni Türkiye ve Sovyet Rusya Ara-
Ermenistan”ı gerçekleştirmek için çalış- sında İlk Antlaşma (Moskova 16 Mart
maya başlamıştı. İngiliz Hükûmeti, son 1921)50
olarak Batum’dan birliklerini çekmiş, Kaf-
Sovyet Rusya’nın Ankara’ya atadığı ilk
kasya bölgesini boşaltma işlemini tamam-
resmi sefir, Budu Medivani 3 Aralık
lamıştı. İngilizlerin boşalttığı yerlere
1920’de Doğu Cephesi Komutanı Kâzım Ka-
Gürcü birlikleri yerleşiyordu. Türk heyeti-
rabekir Paşa ile Gümrü’de yaptığı görüş-
nin, Moskova’ya doğru seyahatlerine de-
mede Moskova’da bir Türk heyetinin bek-
vam ettiği Haziran 1920’de, Ermeniler
lendiğini haber vermişti.51 Bunun üzerine 7
--------------------------------------------------------
42 Aslan, 2002: 15-17. 46 Kongre hakkında geniş bilgi için bkz. Aslan, 1997:
43 Soysal, 1989: 29. 131-202.
44 Varlık, 12 Kânun-ısâni 1338, Sayı: 19. 31 Ocak 47 Bayur, 1995: 65-66.
1922’de Ankara’ya gelen Sovyetler Birliği’nin Türkiye 48 Soysal, 1989: 17-27.
elçisi Semiyon İvanoviç Aralov, Natsarenus’un Tür- 49 Moskova Antlaşması ile sözkonusu yetki Azerbay-
kiye’ye 29 Mart 1921’de elçi olarak tayin edildiğini can’a verilmişti. Soysal, 1989: 18.
kaydetmektedir. Bk. Aralov, 1967: 24-25. 50 Aralov, 1967: 75-76.
45 Hâkimiyet-i Milliye, 28 Haziran 1921, nr:221. 51 Tengirşek, 1981: 190.
Coşkun TOPAL KAREN 2018 / 4 / 6 322

Aralık 1920’de İktisat Vekili Yusuf Kemal cak Stalin, hemen bir kardeşlik anlaşması-
Bey başkanlığında Moskova’ya gidecek he- nın imzalanabileceğini, para ve silah yar-
yetin kararnamesi çıkartılmıştı.52 19 Aralık dımında bulunabileceklerini belirtmişti.
1920’de Ankara’dan hareket eden heyette Stalin, Ermenistan sorununun görüşme-
Yusuf Kemal (Tengirşenk), Rıza Nur, elçi- lerde ele alınıp alınmayacağı hakkında
lik kâtibi Mehmet Ali Beyler bulunuyordu. Türk heyetinin sorusunu “Siz Ermenistan
7 Ocak 1921’de Kars’a varan heyet, burada meselesini kendi kendinize hallettiniz. Eğer
Moskova büyükelçimiz Ali Fuat Paşa ile bu- daha halledeceğiniz bir şey kalmış ise onu
luştu. Bu arada Mustafa Kemal Paşa, Dağıs- da hallediniz, fakat zamanını kat’î olarak
tan’a istiklal verilmesi dolayısıyla Lenin’e bildiriniz.” sözleriyle cevaplandırmıştı.57
bir telgraf çekerek bu olayın Bolşevik dün- 26 Şubat 1921’de Sovyet Dışişleri Komiser-
yası ile İslam dünyası arasındaki ilişkilere liği binasında başlayan görüşmeler sonu-
olumlu etki yapacağına ilişkin inancını cunda, Moskova Antlaşması 16 Mart
ifade etmişti. Lenin, 7 Ocak 1921’de Mus- 1921’de törenle imzalandı.58 Antlaşmayı
tafa Kemal Paşa’ya samimi dileklerini içe- TBMM Hükûmeti adına Yusuf Kemal ve
ren bir telgrafla cevap vermişti.53 Türk he- Rıza Nur beylerle, Moskova büyükelçimiz
yeti 17 Ocak 1921’de Kars’tan yola çıkmış Ali Fuat Paşa, Sovyet Rusya adına ise Dışiş-
ve Tiflis, Bakü üzerinden 18 Şubat 1921’de leri Komiseri Çiçerin ile Pan Rus merkez
Moskova’ya varmıştı.54 Aynı gün akşama icra komitesi üyesi Celâl Korkmazof imza-
doğru, Türk heyeti, Sovyet Rusya Dışişleri lamıştı. Türkiye’nin Sovyet Rusya ile yap-
Komiseri Çiçerin ve yardımcısı Karahan ile tığı Moskova Antlaşması’nın diplomasi ta-
görüşmüşlerdi.55 Bu görüşmede Çiçerin, rihinde özel bir önemi vardır. Bu antlaşma
İngilizlerle bir ticaret anlaşması imzala- ile Türkiye’nin bugünkü doğu sınırı çizile-
mak zaruretinde olduklarını, Türkiye ile rek Sovyet Rusya ile dayanışmasının, uzun
bir ittifakı düşünmediklerini ve Türklerin süren dostluğunun ve işbirliğinin temeli
aşırı komünistlere karşı şiddetli hareket oluşturuldu.
ettiğini belirtmişti. Çiçerin, Medivani’nin
Moskova Antlaşması, iki ülke lideri tara-
mektubunda siyasi mutabakattan söz etti-
fından memnuniyetle karşılanmıştır. Lenin
ğini ifade etmiş, ayrıca Türklerin Ermeni-
konferansla ilgili yaptığı açıklamada:
lerle yapılan barışta Rusya’nın aracılığını
kabul etmemesini ve yapılan protestolara “Moskova’da Türk delegeleriyle başlayan
rağmen Gümrü’yü boşaltmamasını eleştir- görüşmeler özellikle memnunluk uyandıran
mişti.56 22/23 Şubat 1921’de Türk heyetini bir olgudur. Çünkü Türk hükümetinin tem-
silcileriyle aramızda dolaysız görüşmelerin
kabul eden Stalin de İngilizlerle yapacak-
başlaması, birçok engelle karşılaşmıştı…
ları ticaret anlaşmasını gerekçe göstererek
Türkiye, emperyalist devletlerce yağma
ittifak yapamayacaklarını bildirmişti. An-
--------------------------------------------------------
52 Tansel, 1991: 68. Yusuf Kemal Bey’in isteği üzerine, 58 Cebesoy, 2002: 150. Anlaşmanın imza tarihi hak-
Kâzım Karabekir Paşa’dan Sefir Medivani’ye bir mek- kında iki farklı görüş vardır. Ali Fuat Paşa, Moskova
tup göndererek 3 Aralık 1920’de Gümrü’de Sovyet Antlaşmasının 16 Mart 1921’de imzalanmasına rağ-
Rusya’nın TBMM Hükûmetinden siyasî ve askerî nite- men, Çiçerin’in, anlaşmanın imza tarihi değiştirilme-
likte anlaşma görüşmelerinde bulunmak üzere bir he- mek koşuluyla iki gün sonra yayınlanmasını ve duyu-
yet beklediğine ilişkin Lenin ve Stalin’den aldığı telg- rulmasını özel olarak rica ettiğini kaydetmektedir.
rafında yer alan hususları özetle yeniden bildirmesini Bunun nedeni aynı gün Rusya ile İngiltere arasında
istemişti. Kâzım Karabekir Paşa’nın 14 Ocak 1921 ta- bir ticaret anlaşmasının imzalanmasıdır. Bk. Cebesoy,
rihli mektubuna, Sefir Medivani aynı gün verdiği ce- 2002: 150. Yusuf Kemal Bey ise, Moskova Antlaş-
vapta Moskova’da Türk heyetinin beklendiğine ilişkin ması’nın 18 Mart 1921’de imzalandığını, ancak İstan-
Sovyet Rusya isteğini teyit etmişti. Bk. Tengirşek, bul’un işgali yıl dönümü olduğu ve İngilizlerle yaptık-
1981: 192-194. ları ticaret anlaşmasından dolayı Rusların da işine
53 Tansel, 1991: 68. geldiği için anlaşmanın altına 16 Mart 1921 tarihini
54 Tengirşek, 1981: 197-203. koyduklarını ifade etmektedir. Tengirşek, 1981: 217-
55 Tengirşek, 1981: 203. 218. Moskova Antlaşması’nın metni için bk. Soysal,
56 Cebesoy, 2002: 138; Tansel, 1991: 70-71. 1989: 32-38; Atatürk, 2000: 489; Tengirşek, 1981:
57 Cebesoy, 2002: 139. 301; Gökdemir, 1989: 220-221.