Table Of Content'\0/
I i I
~
JĘZYK I KULTURA
POKREWIEŃSTWO JĘZYKÓW ŚWIATA
Grupa językowa N % Siedziby kilka tys. lat temu Przykladowe języki (L) Uwagi
Prawd. pd.-wsch. Europa Hindi 400, hiszpański 350, angielski
Indoeuropejskie 120 45 lub Azja Mniejsza (obecnie 320, bengalski 200, portugalski 165, a
caly świat) rosyjski 150, polski 40
Uralskie 20 0,5 Europa Wsch., zach. Syberia Węgierski II, fiński 5, estoński I a, b
Azja Pd.-Zach. (Iran?), Telugu 77, Tamilski 67, malajalam
Drawidyjskie 40 3,9 a, b
obecnie gl. Indie Pd. 37
Afroazjatyckie (500) 5,4 Afryka Pn., Piw. Arabski Arabski 205, hausa 30 , jęz. a
(,,semitochamickie") berberyjskie 12, hebrajski 5
Kaukaskie 40 0,15 Kaukaz Gruziński 4, czeczeński I, a, d
kabardyński 0,4, inguski 0,2
Baskijski I 0,Q2 Piw. Iberyjski Baskijski I e
Azja Środk.-Wsch. Turecki 51, uzbecki 18, azerski 15,
Tureckie 40 2,3 a, c
kazachski 10, jakucki 0,4
Mongolskie 10 0,1 Azja Środk.-Wsch. Mongolski 2, buriacki 0,4 a, c
Mandżurskie 10 0,1 Azja Wsch. Mandżurski (?), ewenkijski 0,03 a, c
Japoński I 2,3 Japonia Japoński 125 f
Koreański I 1,3 Korea Koreański 7 I f
Paleoa4faryckie 10 0,001 Pierwotne ludy Syberii Czukocki 0,015, kecki 0,0005
Buruszaski I 0,001 Hindukusz Buruszaski 0,03
Chińsko-tybetań- (50) 22,5 Chiny Chiński 1200, birmański 33,
skie tybetański 4
Syjamskie (50) 1,5 Pd. Chiny Tajski 40, laotański 20
Austroazjatyckie (150) 1,7 Pd.-wsch. Chiny (?) Jawajski 70, bisaja 27, maoryski 0,3
Austronezyjskie (500) 4,9 Indochiny Wietnamski 67, khmerski 8
Niger-kordofań- (1000) 6,3 Afryka Zach. i Środk. Joruba 26, fulbe 25, malinke 5, g
skie (w tym bantu) (obecnie większość Afryki) zulu 8, xhosa 7. wolof 3
Nilo-saharyjskie (100) 0,6 Sudan Dinka 3, mangbetu 2
Khoi-san 50 0,006 Pierwotna ludność Afryki NamaO,05
Pd. (m.in. Buszmeni)
Eskimo-aleuckie (10) 0,002 Azja Pn.-Wsch., Alaska eskimoskie 0,1, aleuckie 0,001 h
Ameryka (pochodzenie Keczua 7, ajmara I, maja 0,7,
Indiatiskie (2000) 0,3 i,j
z Azji Pn.-Wsch.) nahuaU I, nawaho O, I 5
Australijskie (250) 0,003 Australia Mabuiag (0,005) k
Papuaskie (700) 0,1 Nowa Gwinea Enga 0,25, Czimbu 0,2 I
% - odsetek ludności świata, ocena, N - orientacyjna liczba języków używanych współcześnie (dokladna ocena
nie jest możliwa ze względu na slabe zbadanie wielu języków i brak jednoznacznych kryteriów rozróżnienia mię
dzy dialektem i językiem), L - ocena liczby osób, dla których dany język jest językiem ojczystym (w milionach,
1995)
Kursywą zaznaczono grupy języków utworzone sztucznie (obejmują one wiele rodzin, których pokrewieństwo
jest dyskusyjne)
Uwaga: każda z wymienionych w tabeli rodzin językowych obejmuje języki, które wedle wszelkiego prawdopo
dobieństwa pochodzą od wsp6lnego prajęzyka istniejącego kilka tys. lat temu. Pokrewieństwo bardziej odlegle
jest bardzo trudne do udowodnienia obecnymi metodami.
a _ być może lu ino spokrewnione (hipoteza nostratyczna), b _ prawd. spokrewnione; c - często lączone w grupę
jęz. altajskich; d _ trzy rodziny, być może spokrewnione; e - być może pokrewny kaukaskim; f - być może spo
krewno z altajskimil g -Iączone w jedną rodzinę, być może spokrewnioną z nilo-saharyjskimi; h - hipotezy .pokre
wieństwa z hipotetyczną grupą nostratyczną; '-wiele rodzin (wg niekt. hipotez spokrewnionych ze sobą); J_
najp6iniej do Ameryki przybyli przodkowie Indian rodziny na-dene (m.in. Nawaho. Apacze), ich języki mogą
być spokrewnione z niekt. językami Syberii; k - liczne rodziny O niejasnych powiązaniach; 1_ slabo zbadane
JĘZYK I KULTURA
........
O.1~
O• .,nli-,1P
.ITI N -< A A C !:j C s:
Próbka Uwagi Zapisy kute w kamieniu ~~~rurp'l -9-1 7r!ę-~ napisy na sarkofa-Często ~~~~~lł gach, notatki świeckie Gl. do pisania na papirusie ,;,....".u...l .. ; ... ,,~ .1,.fII""''''łA~..,:JftoU'' Pierwotnie do zapisu na gli-'~l;i ~l nianych tabliczkach « if in Pierwotnie do zapisu na .1:<;; ~I I~ «If« t-l -I. "'" glinianych tabliczkach ił UVI.J-I{Iv"l Najbardziej znane z pism ~1 f't"', j>i9:1'xZ) semickich W X-VI w. p.n.e. C'f.l!0~I::;::t1 używano tzw. pisma paleohebrajskiego M~~" C .... " Dotychczas nie odczytane .HHI111tt~ ~"If f&'i'łn pn, ~~.ftfn@J Zapis m.in. na tabliczkach glinianych lin~nN,'ii'''':M M'f'OU W kilka tU .. xaxOÓI; ~..u, ~~ starożytności r .... eN ul fD.ouc; odmian i( C1l ńv-« I XllIVMDOMIN05\ w. p.n.e. dodano litery W I oraz Z y NACR IOMVNDVM\I w Sporadycznie do dziś P&_~vaA,,'" ,qps,aa,' ., ..... w Dalmacji Kościele .... w. uproszczone w W XVIII WeJJ' IfO"ąA~,.O."· Rosji ą"''''f."AOnH'rfCAln ("grażdanka")
Liczba znaków ok. 800 kilkaset kilkaset 600 ok. 46 22 22 kilkaset 3 87 b 24 c 21 40 d 43
Zapisywane języki egipski egipski egipski sumeryjski, akadyjski i in. staroperski fenicki hebrajski, niekiedy inne ? grecki grecki większość jęz. europejskich starocerkiewno- -slowiański niekt. slowiańskie, wiele b. ZSRR jęz.
Okres stosowania (3000 p.n.e.-III w. n.e.) (2700 w. p.n.e.-III w. n.e.) VIII w. p.n.e.-VW.n.e. (3l00 p.n.e.-I tys. p.n.e.) IV w. p.n.e. VI- przed 1000 p.n.e.-II w. n.e. od IV w. p.n.e. 1800-1450 p.n.e. 1450-1200 p.n.e. 800 p.n.e. od ok. od ok. 600 p.n.e. od 862 n.e. od ok. 900 n.e.
A
SYSTEMY PISM Pochodzenie Miejscowe pismo obrazkowe Uproszczone znaki pisma hieroglificznego Uproszczone znaki pisma hieratycznego Miejscowe pismo obrazkowe Starsze formy pisma klinowego Starsze formy alfabetów se-mickich (od ok. 1500 p.n.e.) Pólnocnosemickie (aramejskie) Miejscowe (?) z Być może związane pismem linearnym A Gl. alfabet semicki (fenicki) Alfabet grecki przez Oryginalne, ulożone Cyryla św. Pismo greckie
NE Typ IF IF IF IS AS A A (S) S A A A A
WYBRA Pismo Egipskie hieroglificzne Egipskie hieratyczne Egipskie demotyczne Klinowe (sumeryjskie) Klinowe (perskie) Fenickie Hebrajskie Linearne A (kreteńskie) Linearne B (kreteńskie) Greckie Łacińskie Glagolica Cyrylica
.m ~ A A C ~ C ;;O »
Liczba I Uwagi Okres stosowania Zapisywane Próbka języki znaków ""·1 Dwie litery dodane /ł-n'l IllnlPJn,L{! d od kon. IV w. 36anneński XII w w. b1. l"bf' ... 1.b", ~ ...,~ H ~b ~) ~ooIl Postać współczesna w XI w. odlVw. 33 gruziński ~bo,,~~Jl~3~3 arabski, perski Liczne odmiany lokalne, ~T~..1~T C 2Spocz. VI w. n.e. ...... i wiele in. kaligrafia '" rozwinięta Nie odczytane do dziś ? 2300-1750 p.n.e. kilkaset iIR'~ I im ~ ~ ~ sanskryt, hindi i Bardzo precyzyjny zapis 47 w. VU od liczne inne Indii wymowy ~~~~I~ jęz. I Obecnie znacznie odbiega ~·"C:·.j"0I·~41·"'·:F vn od w. 30 tybetański od wymowy !·",~q·0I~·q';'·(l\Q4I·n Pierwotnie zapis na ~' ~fm""='~1 liściach 42 odXlw. binnański palmowych , .:~~{c"l:u1<j I ok. 50 >I< Gl. pisane tuszem na it-I lf l' łl ~ chiński li'; 11 od tys. p.n.e. ID ft!l jedwabiu, papierze !e i in. Chin tys: l!.. $2 ~ ~ jęz. O)iViJ.ll t1.IHJ W praktyce uzupelniane odlX w. ~ bc 4Sjapoński C (hentaigana) ideogramami 0).:b;I!IE.J1!~ ft1"!}1' Zapisywane dlX w. onajczęściej bc 4S7 japoński ? J. J.. (itaigana) 'J słowa obcojęzyczne 'li"'''' of"'''IPierwotniepismokobiet "-~ ~ł". dab ,402S'li" od koreański ł446 i warst "dl ~+1I niższych społ. -II. "-.A .... I : lJIOU: \1OO'H : geez, amharski, ponad ?I~tC Samogłoski modyfikują odlVw. 200 'hM!: ,.li tigrinia, tigre znaki ł.V,fI'fII: (Dt\~: spółgłoskowe Odczytane tys. n.e. I ~:~f.~ częściowo języki ok.SOO w2pol. XX w. XVlw. z rodziny maja ~m~~ licząc używanych wspólcze~no-fonetyczne, S -sylabiczne, A -alfabelyczne; nie spomdycznie ideogramów; b -3 -k. 4 tys. ideogmmów
Typ Pismo Pochodzenie przez Mesropa Ulożone A Onniańskie Masztoca Gru Syryjska odmiana pisma A aramejskiego zińskie Aramejskie Arabskie A Miejscowe ? Protoindyjskie I AS Gl. pismo brahmi Dewanagari I Pismo indyjskie AS Tybetańskie AS Pismo indyjskie I Binnańskie Miejscowe pismo LF Chińskie obrazkowe Pismo chińskie Japońskie IS (hiragana) Pismo chińskie Japońskie IS (katagana) Oryginalne, pod wpływem A Koreańskie chiń. Pismo pd.-arabskie (powsta Etiopskie S III przed w. p.n.e.) łe Miejscowe lF Majów Typy pisma: IS -ideogrdficzno-sylabiczne, IF -ideograficznie; '-klasyczne; pierwotnie; e -pmktyce oużywane d _ W
JĘZYK I KULTURA
WYBRANE DZIEł.A LITERATURY ŚWIATOWEJ
Ty tul Język Czas Autor Charakterystyka, uwagi
staroba- XVIII w. Epos o przygodach wladcy Uruk, m.in. o po-
Gilgamesz biloński p.n.e. b ? dróży w zaświaty dla ratowania przyjaciela
od XV Ok. 1000 hymnów o treści religijnej
Rigweda wedyjski w. p.n.e.c ? i filozoficznej
Psalmy hebrajski od XI w. ?' ISO hymnów religijnych o różnorodnej treści
p.n.e'" (m.in. dziękczynne, blagalne, pokutne)
Iliada grecki VIII w. Homer Pisany heksametrem epos o wojnie trojańskiej
i Odyseja p.n.e. i tulaczce powracającego do domu Odysa
ok. 600 Zbiór utworów lirycznych, po raz pierwszy w
Pieśni grecki p.n.e. Safona lit. greckiej wyrażających uczucia osobiste
Bajki grecki Vlw. Ezop Zbiór opowiastek moralizujących i satyrycz-
p.n.e. nych
ok. 441 Najslynniejszy dramat grecki, konflikt między
Antygona grecki Sofokles
p.n.e. racjami moralnymi i prawem państwowym
rvw. Epopeja o walce 5 braci o tron i liczne samo-
Mahabharata sanskryt p.n.e.- ? dzielne utwory (m.in. Bhagavadgita). Łącznie
IV w. n.e. ok. 100 tys. dwuwierszy w 18 księgach
Ulw. Pierwszy nieanonimowy zbiór poezji
Pieśni z Cz'u chiński ·p.n.e. Qli Ylian chińskiej, oparty na motywach ludowych
od II w. Najpopularniejsze dziel o lit. Indii, epopeja ry-
Ramajana sankryt p.n.e.c ? cerska (24 tys. dwuwierszy) o dziejach Ramy
31-13 Zbiór utworów lirycznych o różnorodnej
Pieśni laciński p.n.e. Horacy tematyce
29-19 Wierszowane dzieje wędrówki Eneasza
Eneida laciński p.n.e. Wergiliusz z Troi do Italii
Wyznania laciński ok. 400 Augśuw.s tyn rNealijgwijynbyimtnii,e jasuztao,b piorzgerasyficao sntaa ruocżzyutcnioaśmcii
Najznakomitszy z dramatów literatury
Śiakuntala sanskryt Vw. Kalidasa
indyjskiej
od ok. Ok. 3000 wierszy jednego z naj wybitniej-
- chiński 720 Li Daibo szych liryków chińskich
Ki sjeidęgnae jt ynsoicąyca arabski IoXd owk.c. ? Cpryzkelr ebdaśangio, wleygweanndy, anegdot; wielokrotnie
Edda ok. IX- 29 pieśni o bogach i dziejach bohaterów
islandzki ?
(starsza) XIw. dawnej Skandynawii
Opowieść o pocz. Murasaki Klasyczna dworska powieść obyczajowa
księciu Genji japoński XIw. Shikibu
Pieśń fran- ok. 1100 ? Epos rycerski, losy Rolanda ginącego
o Rolandzie cuski w walce z Saracenami
Tristan fran- Poemat o dziejach tragicznej mi!ości
ok. 1165 Thomas?
i Izolda cuski
Pieśń owy- staro- 1186 (?) ? Staroruski epos rycerski
prawie Igora ruski
JĘZYK I KULTURA
Tytuł Język Czas Autor Charakterystyka, uwagi
Pieśń niem. ok. 1200 ? Bohaterski epos rycerski rozgrywający się w
o Nibelungach V w. w Burgundii
Witeź w ty- gru- XIII w. Szota Wierszowany romans rycerski
gry siej skórze ziński Rustaweli
Złota legenda łaciński ok. 1260 JVacoorapgoi ndee Zprbzieózr wleigeelen dw oie żkyócwiu świętych, popularny
Boska ok. 1307- Dante Poemat opisujący podróż bohatera przez
komedia włoski 20 Alighieri piekło, czyściec i niebo
od ok. Ok. 500 wierszy, gl. w formie tzw. gazeli,
Dywan perski Hafiz
1340 sławiących radość życia
Dekameron włoski ok. 1350 Boccaccio Zbiór 100 zajmujących nowel
Pieśni włoski od 1352 FPraentrcaerskcao 3id6e6a luntąw moirłóowś,ć g dl.o sLonauetróyw , wyrażających
Opowieści angielski 1387-92 Geoffrey Cykl zajmujących opowieści snutych przez
kanterberyjskie Chaucer przedstawicieli wszystkich stanów społecznych
fran- ok. 1240- Wilhelm de Poemat miłosny, sztandarowy utwór
Pieśń o róży cuski 1280 Lorris, Jean średniowiecznej poezji dworskiej
deMeun
Zachodni pocz. Wang Jedno z najbardziej znanych dzieł (drarnat o
pawilon chiński XIVw. Shifu charakterze powieści) klasycznej lit. chińskiej
Sowizdrzał mnieiec-ki ok. 1500 ? Bpoiocgzyratnfiaa dluod XowVeIIgIo w w.e sołka, nieslychanie
Pgołcuhpwoatłya laciński 1509 RoEtrtaezrdma mz u nNyacjbha drzdizeile jO zdnraondez ezn siaat yryczno-polemicz-
portu- poI. Luis Vaz Epopeja opiewająca w 10 pieśniach tradycje
Luzjady
gal ski XVlw. deCami5es żeglarskie i wojenne Portugalii
Hamlet angielski 1601 William Dramat, dzieje rozterek moralnych duńskiego
Shakespeare królewicza
Don Kichot hisz- 1615 Miguel Powieść o przygodach "ostatniego błędnego
pański Cervantes rycerza"
Don Juan fran- 1665 Molierd Najbardziej znany dramat klasyka literatury
cuski francuskiej
Maksymy fran- 1665 La Roche- Zbiór ok. 500 kąśliwych uwag o rzeczywi-
cuski foucault stych motywach postępowania ludzi
Przypadki Daniel Powieść przygodowa, m.in. przygody
Robinsona angielski 1719 rozbitka na bezludnej wyspie
Defoe
Cruzoe
Podróże angielski 1726 Jonathan Powieść o przygodach bohatera w niezwy-
Guliwera Swift kłych krainach, satyra na naturę ludzką
Kandyd fran- 1759 Voltairee Powiastka filozoficzna propagująca idee
cuski oświecenia
Cierpienia nie- Johann Jedna z najważniejszych powieści zwiastu-
młodego miecki 1774 Wolfgang jących prądy romantyczne w literaturze
Wertera Goethe
a _ wiele przypisywanych królowi Dawidowi; b _ naj starszy znaleziony tekst; c - uzupelniane i zmieniane przez
kilka wieków; d _ wla~ciwie Jean-Baptiste Poquelin; e - wła~ciwie Francois-Maria Arouette
~.m ~A A C !:i C AJ »
Wybmni twórcy dziel anonimowa Większość Architektum: Villard de Honne-court (Fmncja), Wilhelm z Sens lia) (AngWeit Stoss (Wit Stwosz, Rzeźba: Polska i Niemcy) GiOllO (WIochy), Malarstwo: bmcia von Eyck, Roger van der Weyden, Memling (Niderlandy), bmcia Limburg (miniatury, Fmncja) Brunel-Architektum: Bmmante, leschi (WIochy) i maI.: Donatello, Leonar-Rzeźba Vinci, Rafael, Tycjan (WIo-do da chyl, Diirer (mai. i gmfika, Niem-i., Niderlandy) cy), Bosch (ma Malarstwo: Tintorello, Bronzino (WIochy), El Greco (Hiszpania) Cellini, Giovanni da Rzeźba: Bologna Architektum: Bernini (WIochy) Malarstwo: Caravaggio (WIochy), ZumardO (Hiszp.), Velazquez, Rembmndt Rubens (Randria), (Holandia), Brun (Fmncja) Le Bernini, Algardi (WIochy) Rzeźba:
xx UROPEJSKIEJ (do pocz. w.) Chamkterystyczne fonny przejaw. gl. w architekturze. Dla ol ów chamkterystyczne Glównie sztuka ko~cielna, się kości grube mury, niewielkie okna, pólkoliste luki; zamilowanie do prostych, kubicznych bryI. Dobrze opmcowana kostka kamienna podstawowym budulcem. W rzeibie i w malarstwie architekturze) tematy (najczę~ciej podporządkowanym dominują religijne, ekspresyjne przedstawienia, przerysowane proporcje, malarstwo linearne, bez często i perspektywy świallocienia Architektura: budowle sakralne, ale obronne, miejskie (rdtusze), rezyden-także świeckie: cjonalne. Jako budulec oprócz kamienia masowo (zwl. na Europejskim) cegla używana Niżu ksztalcie, glazurowana i wielobarwna. Sklepienia o zróżnicowanym często krzyżowo-żebrowe, liczne przypory, ostro lukowe wysokie okna z bogata ornamentyka (często witmżami), architektury. Malarstwo i rzeiba: rozkwit miniatury, polichromii podkreślająca strzelistość i malarstwa tablicowego, wieloskrzydlowe oltarze. Wzrost realizmu częste przedstawień. Tematyka gl. religijna, nie jednak od W silny stroniąca rodzajowości. rzeźbie związek z natumlnej postaci), polichromowana drewniana. architekturą (często rzeźby rzeźba gl. realizm, tendencje ekspresjonistyczne (ze zdefonnowanymi postaciami Początkowo później ludzkimi). Rozkwit rzemiosla artystycznego (m.in. zlotnictwo, haft artystyczny) do tradycji antycznej, harmonia i statyka kompozycji. Tematyka zarówno Nawiązywanie religijna, jak i Wzrost mngi spolecznej artysty. Architektura: wykorzystanie świecka. częste (gzymsy i fryzy) linii poziomych, belkowane kopul Y i kolistego łuku, podkreślanie częste liczne budowle Malarstwo: rozwój perspektywy, tematy stropy z kasetonami, pałacowe. religijne i mitologiczne, oparcie kompozycji na Rzeiba: do tmdycji trójkącie. nawiązywanie rzymskich (m.in. popiersia, konne, nagrobna) posągi rzeźba jako reakcja na spokojny, renesans; sztuki traktowane jako wymz Powstały zrównoważony dzieło ornamentyki. indywidualizmu i wirtuozerii artysty. W architekturze zastosowanie na dużą skalę rzeibie i malarstwie wykorzystanie efektów Zarówno w architekturze jak i światłocieniowych, skomplikowane kompozycje. traktowany niekiedy jako faza renesansu Okres częste schyłkowa Cechy glówne: dynamizm, bogactwo ornamentacji, monumentalizm, efekty światłocieniowe. Rzeiba: silna ekspresja, patos, gestu, postaci. stosowana polichro-teatmlność wygięcie Często mia i Malarstwo: kOnlmstowy i kompozycja oparta na liniach złocenie. częsty światłocień znakomite opanowanie perspektywy, krajobmz jako samodzielny temat. ukośnych, Architektura: nowy typ (prototyp -jezuicki II Cesu w Rzymie); silny kościoła kościół i i ogrod] o regularnym planie związ~_z rze_źbą architekturą. Wiełkie pałace
E
SZTUCE Rozpow-szechnienie Trwal do XIII w.: Europa Zach., Środki BI. Wschód (ob-wypmwami jęty krzyżowymi) W XIIIw. -Eur. Zach. (Anglia-w.) i koniec XII (pmkt. Środkowa nie WIoch) objąl W Europie Zach. w XV w. w, Europie -XVI w. Środk. do pocz. Trwał XVllw. WIochy do kon. w., w Europie XVł Zach. i do pocz. Śr. XVIIw. Europa, Ameryka Łacińska. Trwał do pocz. XVIII w.
E W Początki Xlw. Europa Zach. I pol. XIIw. Frdncja XIVw. WIochy pol. XVlw. WIochy kon. XVlw. WIochy
L
STY Styl Ro- mań-ski Gotyk Rene-sans Manie-ryzm Barok
.rT1 ~A A C ~C ~
Wybmni twórcy Malarstwo: Walleau (Frdncja) Porcelana: wytwórnie w Sevres, Wiedniu Mi~ni, Gilnther (Bawaria) Rzeźba: (Fmncja) Architektura: Boffrand Architektum: Corazzi (w Polsce) Canova (WIochy), Rzeźba: Thorvaldsen (Dania) Malarstwo: David (Fmncja), Bacciarelli (w Polsce) Anglia: Nash, BUlIerfield Fmncja: Viollet-Ie Duc Poiska: Aigner, Marconi, Księiarski Francja: Delacroix Polska: Grottger, Michalowski hi-Niemcy i Polska: Schinkel (arctektum) Polska: Siemiradzki, Idźkowski Fmncja: Monet, Renoir, Degas Polska: Pankiewicz, Podkowiński Polska: Mehoffer, Wyspiański Fmncja: Guimard Hiszpania: Gaudi USA: Tiffany Gubilerstwo, szklo artystyczne)
Chamkterystyczne fonny do baroku unikanie tematów (pmkl. bmk tematów religijnych), W przeciwieństwie poważnych w malarstwie sceny rodzajowe, wyczuwalna rytmika taneczna i dominują często "kapry~-nuta sentymentalna, rozpowszechnia malarstwo pastelowe i dekomcja malar-no~ć", często się jasna kolorystyka. Fonny architektury -ba-ska drobnych przedmiotów, przeważa zewnętrzne -jasne kolory, niewielkie, lekkie i ozdo-rokowe lub klasycystyczne, natomiast we wnętrzach bne meble, ozdobne drobiazgi porcelanowe; chamkterystyczne ornamenty muszlowe (rocaille) W sztuce ogrodowej ozdobne pawilony. Widoczne pewne i ro~linne. pojawiają się wpływy sztuki niekiedy za baroku chińskiej. Uważane schylkową fazę Silne (zwl. w architekturze) do tmdycji Grecji i Rzymu, do nawiązywanie starożytnej dążenie ladu i hannonii. Architektura: budowle na planie kola lub kwadmtu, parki Częste częste kmjobmzowe. Malarstwo: do kompozycji i rysunku, dążenie przejrzysto~i doskonalo~i tematyka historyczna. Okres -neoklasycyzm, fonny często wcze~niejszy p6źniejszy (częste i bardziej monumentalne) -pseudoklasycyzm cięższe Nawrót do fonn historycznych z fonn narodowych (gotyk angielski, niemiecki) podkre~leniem z romantycznym zainteresowaniem Architektura: swobodne w związku własną historią. lącze-nie fonn gotyckich z innymi, w fazie do fonn history-p6źniejszej ~iślejsze nawiązywanie cznych i pmce konserwatorskie (np. Malbork). Pocz. gl. siedziby wiejskie typu zamkowego (Anglia), od pol. w. wielkie wplyw na na i in. XłX ko~cioly, dekomcję wnętrz, meb~Jrstwo Glównie malarstwo i grafika. Dynamiczne kompozycje, bogactwo kolorystyczne, silna eks-presja, zainteresowanie tematami historycznymi, ludowymi, aktualnymi (narodowo-wyzwo-zwrot do kultury "p6Inocnej" (w do leńczymi), przeciwieństwie "śródziemnomorskiej"), inspimcje (por. neogotyk) i orientalne ~redniowieczne Stosowanie do kanonów antycznych, wielkich dziel (eklektyczne się naśladowania przeszlo~ci stylów); reprezentowane przez akademie sztuki, w lączenie początkowo włoskie zakładane już XIX w. akademie reprezentowaly "oficjalny" nurt sztuki, konserwatyzm kon. XV w. W często i jednoznaczne ferowanie wyroków estetycznych Kierunek w sztukach plastycznych, w malarstwie. W 1874 pierwsza (wrogo przez gł. przyjęta wystawa w do utrwalenia zmyslowych, nowe krytykę) Paryżu. Dążenie bezpo~rednich wmżeń tmktowanie koloru (dywizjonizm) i (gm refleksów, pointylizm); swobodna technika ~wiatła malarska i kompozycja do stworzenia nowego stylu w sprzeciwie wobec m.in. akademizmu i impresjonizmu, Dążenie poszczególnych dziedzin sztuki przy preferowaniu rzemiosia proklamowana równo~ć artystycznego (m.in. meblarstwo). Zamilowanie do falistych linii, dekomcyjnych płynnych, ntów (stylizowane motywy jasna kolorystyka. W malarstwie ornamero~linne, zwierzęce), z symbolizmem, w Polsce z Mlodej Polski związek kręgiem ----
Rozpow-szechnienie Europa. Do ok. 1770 Europa. 1830, Do ok. miejscami do końca XIXw. Europa i Amer. Pn., do pocz. XX w. 1860 Do ok. (Europa, Ameryka Pn.) XIX w. Europa, Do pocz. XX w. w Europie Do ok. 1910 (Europa, Ameryka Pn.)
Początki ok. 1720 Francja 2 pol. XVlllw. Fmncja, Wiochy pol. XVlllw. lia Ang pocz. XIXw. Europa Zach. XVIII w. Wiochy ok. 1870 Fmncja ok. 1895
Styl Rokoko Klasy-cyzm Neo-gotyk Roman-tyzm Akade-mizm Impre-sjonizm Secesja
JĘZYK I KULTURA
MUZYKA
prehistoria Powstanie wielu instrumentów muzycznych (zabytki kościanych piszczałek
sprzed 25 tys. łat), skał muzycznych (gl. pentatoniki), wiełogłosowości
11 tys. p.n.e. Występowanie kategorii zawodowych muzyków (BI. Wschód)
(1800 p.n.e.) Tabliczki gliniane interpretowane jako zapis melodii (Mezopotamia)
I tys. p.n.e. Prawdopodobne stosowanie zapisu diwięku w Chinach (od VI1 w. n.e. pewne)
Vlw. p.n.e. Matematyczne badania harmonii diwięków (szkoła Pitagorejczyków, Grecja)
Vw. p.n.e. Ostateczne wykształcenie greckiego systemu muzycznego, opartego na
tetrachordzie, określenie rozmaitych skał
(250 p.n.e.) Według tradycji wynalazek organów (Ktesibos, Aleksandria)
II w. p.n.e. Traktat Bharaty ,,Natjasiastra" precyzujący zasady klasycznej muzyki indyjskiej
IV w. n.e. Zastosowanie miecha w organach
pocz. n.e. Początki muzyki kościełnej (czerpanej gł. ze iródeł żydowskich i syryjskich)
ok. 600 n.e. Kodyfikacja zasad chorału (gregoriańskiego) przez papieża Grzegorza I
VIIw. Pierwsze przekazy o śpiewie dwugłos owym w muzyce kościelnej
IX-XIIIw. Złoty okres klasycznej muzyki arabskiej i ukształtowanie się jej zasad (m.in. prace
Farabiego)
lXw. Świadectwa wykształcenia się ragi jako gatunku muzyki indyjskiej
lXw. Najstarsze zachowane neumy - system zapisu chorału gregoriańskiego
I pol. XI w. Pojawienie się linii i kluczy w zapisie (możłiwość odtworzenia wysokości diwięku),
solmizacja, ważne prace z teorii muzyki (Guido d' Arezzo, WIochy)
XIw. Stosowanie współbrzmień sekundowych (wcześniej w Europie unikanych)
XIII w. Paryscy klasycy wielogłosowego organum średniowiecznego (Leoninus i Perotinus)
XIII w. Uwzględnienie w zapisie muzycznym czasu trwania poszczególnych diwięków
(notacja menzuralna)
XIVw. ,,Ars Nova" - wzrost znaczenia muzyki świeckiej i twórczości pieśniarskiej (m.in.
Laudino, WIochy)
XVI w. Rozkwit renesansowego styłu polifonicznego w muzyce renesansowej - msza, motet,
madrygal (szkoły niderlandzka, wenecka i rzymska, m.in. Josquin de Pres, Pałestrina)
XVI w. Pierwsze wzmianki o używaniu gitary w Polsce
ok. 1600 Początki baroku w muzyce - powstanie styłu monodycznego, rozwój instrumenta-
rium, łiczne nowe formy (opera, kantata, koncert, sonata i in.), złoty wiek organów
pocz. XVII w. Pojawienie się skrzypiec jako instrumentu sołowego w muzyce włoskiej
ok. 1680 Założenie pracowni lutniczej przez Stradivariusa
XVI1-XVrn w. Twórczość klasyków baroku (m.in. Monteverdi, Scarlatti, Haendel, Bach)
pocz. XVIII w. Prace teoretyków muzyki i rozpowszechnienie systemu równomiernie
temperowanego (Johann G. Neidhardt)
1722 Wykorzystanie po raz pierwszy wszystkich tonacji durowych i molowych (J.S. Bach)
I pol. XVIII w. Pierwsze fortepiany
pol. XVIII w. Rozpowszechnienie w Polsce polonezów i mazurków
1750-1820 Klasycyzm w muzyce: prymat muzyki instrumentalnej i homofonii, melodia jako
gł. czynnik wyrazu. Klasycy wiedeńscy - Haydn, Mozart; twórczość Beethovena
pocz. XlX w. Ustalenie się praktyki kierowania orkiestrą przez specjalnego dyrygenta
ok. 1815 Początek europejskiej popularności walca
1820-50 Okres romantyzmu (m.in. Szubert, Chopin, Schumann, Mendelssohn, Weber),
rozwój m.in. liryki instrumentalnej
. 2 pol. XIX w. Rozwój szkół narodowych w muzyce neoromantycznej (np. Czajkowski i Musorgski
w Rosji, Grieg w Norwegii), popularność symfonii i poematu symfonicznego
1877 Pierwsza rejestracja diwięku fonografem Edisona
