Table Of ContentMichel Foucault
Powiedziane, napisane
Szaleństwo
Szaleństwo
i literatura
Michel Foucault
Powiedziane, napisane
Wybrał i opracował Tadeusz Komendant
Przełożyli: Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant,
Małgorzata Kwietniewska, Ariadna Lewańska,
Michał Paweł Markowski, Paweł Pieniążek
Posłowie: Micha) Paweł Markowski
Warszawa 1999
Podstawa przekładu:
Dits et ecrits. 1954-1988, vol. I-IV,
Editions Gallimard, Paris 1994.
Editions etablie sous la direction
de Daniel Defert et Franęois Ewald
© Editions Gallimard, 1994
© Copyright for the Polish translation
by Bogdan Banasiak, Tadeusz Komendant,
Małgorzata Kwietniewska, Ariadna Lewańska,
Michał Paweł Markowski, Paweł Pieniążek, Warszawa 1999
© Copyright for the Polish edition
by Fundacja Aletheia, Warszawa 1999
Tytuł wydany dzięki pomocy Ministerstwa Spraw
Zagranicznych Francji, Ambasady Francji w Polsce
oraz Instytutu Francuskiego w Warszawie
Cet ouvrage, publie dans le cadre du programme
de participation a la publication, beneficie du soutien du
Ministere des Affaires Etrangeres, de 1’Ambassade de France
en Pologne et de 1’Institut Franęais de Varsovie
ISBN 83-87045-45-4
Przedmowa
Pascal: „Ludzie są tak nieodzownie szaleni, że nie być szalonym
znaczyłoby być szalonym innym rodzajem szaleństwa” (przeł.
T. Boy-Żeleński). I kolejny tekst, Dostojewskiego, w Dzienniku
pisarza: „Faktycznie tym, że zamkniesz drugiego u czubków,
nie dowiedziesz swojego rozumu” (przeł. M. Leśniewska).
Trzeba stworzyć historię tego innego rodzaju szaleństwa
— innego rodzaju, który pozwala ludziom, poprzez gest
suwerennego rozumu zamykającego drugiego u czubków,
komunikować się i rozpoznawać siebie w bezlitosnym języku
nie-szaleństwa; odnaleźć chwilę zmowy, kiedy to nie-szaleń-
stwo nie mieściło się całkiem w królestwie prawdy, kiedy nie
żywiło się jeszcze liryzmem sprzeciwu. Spróbować osiągnąć
w historii stopień zero historii szaleństwa, gdzie jest ono
niezróżnicowanym doświadczeniem, doświadczeniem nie po
dzielonym jeszcze samym podziałem. Opisać, i to od początku
trajektorii gestu, ów „inny rodzaj”, który dzieli Rozum i Sza
leństwo na rzeczy odtąd zewnętrzne, niepodatne na wszelką
wymianę i jakby wzajemnie martwe.
To bez wątpienia uciążliwy teren. Aby go przebyć, trzeba
zrezygnować z komfortu ostatecznych prawd i nigdy nie
powodować się tym, co wiadomo nam o szaleństwie. Żadne
z pojęć psychopatologii, nade wszystko w uwikłanej grze
retrospekcji, nie będzie w stanie pełnić funkcji organizującej.
Konstytutywny jest gest, wydzielający szaleństwo, a nie nauka,
która po raz dokonanym podziale tworzy się, gdy wraca spokój.
Źródłowa jest cezura, określająca rozstęp między rozumem
a nierozumem; gwałt, którego rozum dokonuje na nierozumie,
by wydrzeć mu prawdę szaleństwa, błędu czy choroby, bierze
się stamtąd, z daleka. Trzeba będzie zatem mówić o pierwot
nym sporze, nie zakładając ani zwycięstwa, ani prawa do
6 Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura
zwycięstwa; mówić o przelewających z pustego w próżne
gestach w historii, pozostawiając w zawieszeniu wszystko, co
mogłoby być figurą domknięcia, spoczynku w prawdzie;
mówić o geście zerwania, narzuconym dystansie, pustce usta
nowionej między rozumem a tym, czym rozum nie jest, nie
kładąc nigdy nacisku na pełnię tego, czym chciałby być.
Wtedy i tylko wtedy może ujawnić się dziedzina, gdzie
człowiek szaleństwa i człowiek rozumu, rozdzielając się, nie są
jeszcze osobni, gdzie w pierwotnym, nieokrzesanym języku,
o wiele wcześniejszym niż język nauki, naruszają swoim
rozłamem dialog, co na sposób ulotny świadczy, że jeszcze ze
sobą rozmawiają. Szaleństwo i nie-szaleństwo, rozum i nie-
-rozum są tam bowiem niejasno związane ze sobą—nieodłącz
ne od chwili, gdy jeszcze nie istniały, choć istnieją dla siebie,
wobec siebie, w wymianie, która je rozdziela.
W klarownym świecie choroby umysłowej człowiek współ
czesny nie porozumiewa się już z szaleństwem; z jednej strony
mamy człowieka rozumu, który deleguje ku szaleństwu leka
rza, tym samym godząc się na wzajemne związki tylko poprzez
abstrakcyjną uniwersalność choroby; z drugiej strony mamy
człowieka szaleństwa, który porozumiewa się z innym za
pośrednictwem równie abstrakcyjnego rozumu — a ten jest
ładem, przymusem fizycznym i moralnym, anonimową presją
grupy, żądaniem konformizmu. Nie istnieje wspólny język,
a może raczej już nie istnieje — ustanowienie szaleństwa jako
choroby umysłowej w końcu XVIII wieku przyjmuje za pewnik
zerwanie dialogu, uznaj e rozdział za nabyty i spycha w zapom
nienie niedoskonałe, bez stałej składni, nieco zająkliwe słowa,
dzięki którym dokonywała się wymiana szaleństwa i rozumu.
Aby powstał język psychiatrii — a ten jest monologiem rozumu
nad szaleństwem — niezbędne jest to milczenie.
Nie zamierzałem tworzyć historii tego języka—już raczej
archeologię milczenia.
*
Grecy pozostawali w relacji do czegoś, co nazywali hybris.
Relacja ta nie była jedynie potępieniem: istnienie Trazymacha
czy Kaliklesa niech wystarczy za dowód, nawet jeśli ich
Przedmowa 7
dyskurs dotarł już do nas uwikłany w uspokajającą dialektykę
Sokratesa. Mimo to Logos grecki nie miał przeciwnika.
Od zarania Średniowiecza człowiek europejski pozostaje
w relacji do czegoś, co niejasno nazywa Szaleństwem, Obłę
dem, Nierozumem. Być może tej mrocznej obecności zachodni
Rozum zawdzięcza wiele ze swej głębi, tak jak sophrosyne
sokratejskich rozmówców groźbie hybris. W każdym razie
relacja Rozum-Nierozum jest jednym z wyznaczników orygi
nalności kultury zachodniej; towarzyszyła jej na długo przed
Hieronimem Boschem, będzie szła za nią daleko za Nie
tzschego i Artauda.
Czym zatem jest owo przeciwstawienie poniżej języka
rozumu? Ku czemu doprowadziłby nas namysł, który nie
śledziłby rozumu w wertykalnym rozwoju, lecz usiłował
zarysować w czasie stałą wertykalność, w obrębie całej kultury
europejskiej konfrontującą ją z tym, czym ta nie jest, z miarą jej
własnej bezmiary? Czy zmierzamy ku takim regionom, które
nie są ani historią poznania, ani historią tout court, którymi nie
włada ani teleologia prawdy, ani racjonalny łańcuch przyczyn,
bo te mają znaczenie i wartość jedynie poza podziałem? Bez
wątpienia ku regionom, gdzie pytaniem będą raczej granice,
a nie identyczność kultury.
Można by było stworzyć historię granic — tych niejasnych
gestów, nieuniknienie zapominanych po ich spełnieniu, przez
które kultura odrzuca coś, co będzie jej Zewnętrzem; w ciągu
jej historii ta wydrążona pustka, ta czysta przestrzeń, przez
którą się wydziela, określa ją równie jak wartości. Albowiem
wartości przybiera i utrzymuje w ciągłości historycznej, tym
czasem w regionie, o którym chcemy mówić, dokonuje zasad
niczych wyborów, tworzy podział, który nada oblicze jej
pozytywności — tam spoczywa źródłowa gęstość, z której
powstaje. Wypytywać kulturę ojej doświadczenia graniczne to
pytać w historii o rozdarcie, będące jak gdyby historii tej
narodzinami. Tak oto zostaje skonfrontowana w nieustannie
rozprężającym się napięciu czasowa ciągłość analizy dialek
tycznej z ujawnieniem, u wrót czasu, struktury tragicznej.
W centrum granicznych doświadczeń zachodniego świata
jaśnieje oczywiście doświadczenie tragiczności — Nietzsche
pokazał bowiem, że struktura tragiczna, która tworzy historię
8 Powiedziane, napisane. Szaleństwo i literatura
zachodniego świata, to tylko odrzucenie, zapomnienie i mil
czący upadek tragedii. Wokół tego centralnego doświadczenia,
jako że wiąże tragiczność z dialektyką historii przez sam fakt
odrzucenia tragedii w historii, grawituje wiele innych. Wszyst
kie zarysowują na kresach naszej kultury granicę, która wy
znacza równocześnie początkowy podział.
Wschód stanowi jeden z podziałów w uniwersalności
zachodniego ratio-. Wschód, myślany jako początek, śniony
jako oszałamiające miejsce, skąd biorą się nostalgie i obietnice
powrotu. Wschód, oddany kolonizatorskiemu rozumowi Za
chodu, a zarazem w jakiś sposób nieprzystępny, bo zawsze
będzie granicą — nocą początków, z której Zachód powstał,
choć zarysował w niej linię podziału, Wschód będzie tym
wszystkim, czym Zachód nie jest, choć musi tam szukać swej
pierwotnej prawdy. Trzeba będzie stworzyć historię tego
wielkiego rozdziału w kształtowaniu się Zachodu, śledzić go
w ciągłości i wymianach, ale również ukazać jego tragiczny
hieratyzm.
Trzeba będzie też opowiedzieć o innych podziałach: o ab
solutnym wydzieleniu snu z przejrzystej jedności pozoru:
człowiek nie może przeszkodzić mu w ujawnianiu własnej
prawdy—czy będzie to prawda losu, czy serca—choć bada go
jedynie pomijając zasadnicze odrzucenie, konstytuujące i spy
chające sen w śmieszność oniryzmu. Trzeba będzie również
stworzyć historię zakazów seksualnych, i to nie tylko w wymia
rze etnologicznym, mówić o ciągle zmieniających się, choć
uporczywych formach represji w naszej kulturze — nie po to,
by pisać kronikę moralności czy tolerancji, lecz aby wydobyć
na jaw jako granicę zachodniego świata i jego etyczne źródło
tragiczny podział w szczęśliwym świecie pożądania. Trzeba
będzie wreszcie i przede wszystkim mówić o doświadczeniu
szaleństwa.
Przedkładane studium byłoby tedy pierwszym jedynie i bez
wątpienia najłatwiejszym pośród tych rozległych zamierzeń,
które chciałyby w świetle wielkich nietzscheańskich dociekań
konfrontować dialektyki historii z nieruchomymi strukturami
tragiczności.
