Sh. Abdinazimov. Qaraqalpaq tili tariyxi

189 Pages·2008·0.8 MB·Turkish

BERDAQ ATINDAG`I QARAQALPAQ
MA`MLEKETL‰K UN‰VERS‰TET‰

Sh. ABD‰NAZ‰MOV

QARAQALPAQ T‰L‰ TAR‰YXI

ÁÎÉÛÍØÀ ËÅÊÖÈß ÒÅÊÑÒËÅÐÈ

2008
2

Kirisiw

&Qaraqalpaq tili tariyx7[ pa`ni qaraqalpaq xalq7n7n` aw7zeki so`ylew tili menen
a`debiy tilinin` payda bol7w ha`m qa`liplesiw basq7shlar7n u`yrenetug`7n pa`n
s7pat7nda XX a`sirdin` 60-j7llar7 payda bold7. Bul pa`nnin` qa`liplesiwinde ko`rnekli
tyurkologlar N.A.Baskakov, S.E.Malov, E.D.Polivanovlar menen bir qatarda
D.S.Nas7rov, H.Hamidov, E.Berdimuratov, A.Da`wletov, O.Dospanov, D.Saytov kibi
jergilikli qaraqalpaq ilimpazlar7 salmaql7 u`les qost7. Qaraqalpaq tili tariyx7n7n`
arnawl7 pa`n s7pat7nda qa`liplesiwi qaraqalpaq til biliminin` tab7slar7n7n` biri bold7.
Bul jag`day til n7zamlar7, on7n` qa`liplesiwi ha`m rawajlan7w o`zgesheligin u`yreniw
mu`mkinshiligin berdi.
Til ja`miyetlik qub7l7s bolg`anl7qtan, qaraqalpaq tili tariyx7 pa`ni birinshi gezekte
ja`miyetlik pa`nler-xalq7m7zd7n` puqaral7q tariyx7, on7n` a`debiyat7, etnografiyas7,
ko`rkem o`neri ha`m t.b. da ilim tarawlar7 menen aj7ralmas bekkem baylan7sta
u`yreniwdi talap etedi.
Qaraqalpaq tilinin` tariyx7 xalq7m7zd7n` puxaral7q tariyx7 menen t7g`7z baylan7sl7.
Qaraqalpaq xalq7 qa`liplesip, o`sip rawajlan7w bar7s7nda uzaq ha`m quramal7 dawam
etken tariyx7y waq7yalard7 bas7nan keshirdi. Qaraqalpaq xalq7n7n` payda bol7p
qa`liplesiwi o`zinin` sag`alar7n altay da`wirinen (bizin` eram7zg`a shekemgi III
a`sirge shekem dawam etken) al7p, tu`rkiy tilles qa`wimlerdin` Aral ten`izinin` qubla
ta`repinde jasag`an sak, massaget, eski Xorezm qa`wimleri menen aralas7w7, bunnan
keyingi da`wirde pecheneg, q7pshaq qa`wimleri birlespelerinen alad7.
Qaraqalpaq tili o`zinin` payda bol7w ha`m qa`liplesiw basq7sh7nda og`ada
quramal7 da`wirlerdi bas7nan keshirdi. Qaraqalpaq tili tariyx7n tu`rkiy xal7qlar7 tilleri
tariyx7 menen t7g`7z baylan7sta da`wirlerge bo`lip u`yreniw u`lken a`hmiyetke iye.
Qaraqalpaq tili tariyx7n da`wirlerge bo`lip u`yreniw ma`sa`lesi de quramal7.
O`zbek al7m7 O`zbekstan ‰limler Akademiyas7n7n` akademigi
G.Abduraxmanovt7n` m7na pikiri d7qqatqa 7lay7q: O`zbek tili tariyx7n da`wirlestiriwde
eki ma`sa`le yaddan sh7qpaw7 tiyis.
Birinshiden, o`zbek tili tariyx7n o`zbek xalq7 qa`liplesken da`wirden g`ana (XIII-
XIV a`sirler) baslaw nadur7s bolar edi. O`ytkeni XIV a`sirge kelip qa`liplesken
o`zbek tili ko`p a`sirlik tariyx7y rawajlan7wd7n` jemisi edi. Eski tu`rkiy ur7w ha`m
3
qa`wim tilleri o`zbek tilinin` qa`liplesiwine tiykar bold7. Ekinshiden eski tu`rkiy tildi
(XII-XIII a`sirler) a`yyemgi yamasa eski o`zbek tili dep menshiklewde qa`te bolg`an
bolar edi, sebebi XII-XIII a`sirlerdegi tu`rkiy ur7w ha`m qa`wim tilleri tek o`zbek tili
ush7n emes, ba`lki basqa tu`rkiy tiller (uyg`7r, tu`rkmen, qazaq, q7rg`7z, qaraqalpaq)
ush7n da tiykar bolg`an. Qaraqalpaq tili tariyx7n u`yreniwde de us7 pikirlerdi
bassh7l7qqa al7w maqsetke muwap7q bol7p tab7lad7.

š1. Qaraqalpaq xalq8 ha`m on8n` tilinin` payda bol8w8

Qaraqalpaq xalq7 ko`p a`sirlik tariyxqa ha`m bay ma`deniy miyrasqa iye tu`rkiy
tilles xal7qlard7n` biri. Qaraqalpaqlard7n` ata-babalar7 en` a`yyemgi da`wirlerden Aral
ten`izinin` tu`slik ta`repinde jaylasqan. Qaraqalpaq xalq7n7n` kelip sh7g`7w tariyx7n
izertlegen P.P.‰vanov, S.P.Tolstov, T.A.Jdanko, V.Yagodin, akad.S.Kamalov h.t.b.
tariyxsh7 ilimpazlard7n` da`lillewine qarag`anda, bizin` eram7zg`a shekemgi VII-II
a`sirlerde Aral ten`izi a`tiraplar7nda jasag`an sak, massaget qa`wimleri qaraqalpaq
xalq7n7n` etnogenezinin` tiykar7n qurayd7. Prof. T.A. Jdankon7n` ko`rsetiwinshe,
massaget qa`wimleri turm7s7nda saqlang`an matriarxat da`wirinin` ko`rinisleri
qaraqalpaq fol klor7n7n` en` a`jay7p u`lgisi &Q7r7q q7z[ da`stan7nda sa`wlelengen. Bul
da`stan ha`zirgi qaraqalpaq xalq7n a`yyemgi massaget qa`wimleri menen
baylan7st7ratug`7n da`lil.
Tariyxsh7lar sak, massaget qa`wimlerinin` ishinen &apasiaklar[ yag`n7y &suw, da`r
ya jag`alar7nda jasawsh7 saklar[ qaraqalpaqlard7n` etnikal7q tiykar7nda belgili or7n
iyeleytug`7n7n atap o`tedi. Sak, massaget qa`wimleri hind-evropa tilleri sem yas7na
kiretug`7n tillerde so`ylegen. Ma`sa`len, sak tili iran tillerinin` sh7g`7s topar7na
kiretug`7n til bol7p ha`zirgi waq7tta o`li til esaplanad71. Prof. S.P.Tolstov massaget
qa`wimlerinin` tili hind-evropa tilleri sem yas7n7n` frako-frigiy yamasa frako-
kimmeriy topar7na kiredi dep atap ko`rsetedi2.
Bizin` eram7zg`a shekemgi birinshi a`sirden bizin` eram7zd7n` IV a`sirlerine
shekem, bul jerlerge Mongoliya, Sibir dalalar7nan gunn qa`wimleri ko`plep ko`ship
keledi. Gunn qa`wimleri etnikal7q quram7 jag`7nan tu`rkiy, mongol ha`m tungus-man
chjur, q7tay qa`wimlerinen ibarat bold7.

1 Толcтов C.П. По cледам древне хорезмcкой цивилизаций. М. Л., 1948.c. 97-123.
2 Толcтов C.П. Оcновные проблемы этногенеза народов C редней Азии, C б. C ов. этнография. VI-VII,
М-Л. 1947.c. 303-305
4
VI a`sirde Bat7s tu`rk qag`anat7n7n` payda bol7w7 ha`m Aral a`tiraplar7n7n` bul
qag`anl7qqa kiriwi menen tu`rkiy qa`wimleri ko`plep ko`ship kele baslayd7 ha`m
jergilikli iran tillerinde so`ylewshi sart, sogdiy, xorezm, sak, massaget qa`wimleri
menen aralas7w protsesi basland7. Jergilikli qa`wimler menen bat7s gunn
shaqapshas7na kiretug`7n tu`rkiy tilles qa`wimlerdin` aralas7w7 olard7n` tilinin`
tu`rkiylesiwine al7p keledi. Na`tiyjede VII-IX a`sirge kelgende oguz atamas7ndag`7
qa`wimler birlespesi payda bold7. Bul qa`wimlik birlespenin` qur7l7s7nda qaraqalpaq
xalq7n7n` etnogenezinin` ekinshi basq7sh7n quraytug`7n pecheneg qa`wimleri bold7.
‰limpazlar &pecheneg[ etnonimi &apasiak[ etnonimi menen baylan7sl7 ekenligin
ko`rsetedi. Akad. S.Kamalovt7n` ko`rsetiwinshe, IX a`sirdin` aq7r7nda pechenegler
birlespesi A`miwdar yan7n` quyar ayag`7, Aral ten`izinin` bat7s ta`repinen Ural,
Volga da`r yalar7na shekemgi aral7qta jasag`an. X a`sirdin` bas7nda Xazarlar menen
kelisimge kelgen oguz qa`wimleri pecheneg birlespesine hu`jim jasap olard7 u`sh
toparg`a bo`lip jiberdi1. Pecheneglerdin` bir topar7 Kiev Rus7 tamang`a, ekinshi
topar7 Vizantiya ta`replerge pos7p ko`shiwge ma`jbu`r bold7. Al pecheneglerdin`
sh7g`7s topar7 Aral ten`izinin` a`tiraplar7nda jasap qald7. Aral a`tiraplar7nda jasap
qalg`an pechenegler xalq7m7zd7n` etnogenezinde tiykarg`7 or7nd7 iyeledi.
Belgili arab tariyxsh7s7 Abul Fazl Beyxakidin` &Tariyx7 Beyxaki[ miynetinde, XI
a`sirdin` ortalar7nda Xorezmshaxt7n` a`sker bassh7lar7n7n` birinin` at7 &Qalpaq[
ekenligi ayt7lad72.
Tariyxsh7 P.P. ‰vanov bul mag`l7wmatqa tiykarlana ot7r7p bul jerde &Qalpaq[
atamas7 tek a`sker bassh7n7 emes, al on7n` qaraw7ndag`7 a`skerlerdi de an`latqan
degen pikirdi bildiredi. Demek sol waq7tlarda-aq, bas kiyimine qarap qaraqalpaqlard7
&qalpaq[ dep atag`an. Olar XI a`sirdin` birinshi yar7m7nda ‰rt7sh da`r yas7 boy7nan,
Sibir ta`replerden ko`ship kelgen q7pshaq qa`wimleri menen aralasad7. 1060-j7l7
q7pshaqlar Volga da`r yas7na shekemgi aral7qtag`7 or7s jerlerin tol7q jawlap ald7.
Q7pshaq qa`wimlerinin` quram7nda sh7g`7s pechenegler yag`n7y qaraqalpaqlard7n`
ata-babalar7 bolg`an qa`wimlerde keledi. Bur7n bul a`tiraplarg`a kelgen pechenegler
menen birlesip Dnepr da`r yas7na quyar ayag`7na shekemgi dalan`l7qlarda ku`n
keshiredi. Torchesk qalas7 pechenegler birlespesinin` oray7na aylanad7. 1140-j7l7
jaz7lg`an or7s j7lnamalar7nda ush7rasatug`7n &chern7e klobuki[ termini &qaraqalpaq[
etnonimine sa`ykes keledi. 1145-j7lg`7 or7s j7lnamalar7nda ko`rsetiliwinshe, Kiev

1 C. Камалов. К вопроcу о формирований каракалпакcкого народа Веcтник КК ОАН Руз. 1997. №4. c. 115.
2 Абул-Фазл Бейхаки. Иcтория Маcьуда (1030-1041). -Т.: АН Уз C C Р, 1962.c. 59.
5
Rus7nda jasag`an pecheneg, berendey, tork qa`wimleri birlesip &chern7e klobuki[-qara
bo`rikliler awqam7n du`zgeni ayt7lad7.
Belgili arab tariyxsh7s7 Rashid-ad-dinnin` jaz7w7na qarag`anda 1239-j7l7 Ch7ng`7s
xann7n` a`skerleri Bat7yd7n` bassh7l7g`7nda Kievke (Manwerkenge) atlan7s jasag`an
waq7tta, da`slep &qara bo`riklilerdi[ jen`genligin, onnan keyin or7s a`skerleri menen
ur7s7p Kievti alg`anl7g`7n jazad71. Aral a`tirap7nda jasap qalg`an pecheneglerdin`
sh7g`7s bo`limi de 1218-1221-j7llar7 Sh7ng`7s xann7n` Xorezmge atlan7s7nan keyin,
A`muda`r yan7n` ag`7s7n o`zgertip Go`ne Urgenishti suwg`a ald7rg`annan keyin bul
jerlerdi taslap ko`shiwge ma`jbu`r bold7. Bunnan keyingi qaraqalpaq xalq7n7n` tariyx7
Alt7n Orda menen baylan7sl7. Sh7n`g`7s xan Sh7g`7s Evropag`a shekemgi aral7qt7 bas7p
alg`annan keyin bul jerlerdi balalar7na bo`lip beredi. Paytaxt7 Volgada bolg`an Alt7n
Orda ma`mleketi du`ziledi, Xorezm oypat7 da on7n` quram7na kiredi. Bul jerler
xann7n` u`lken balas7 Josh7n7n` u`lesine tiyedi. Ol qayt7s bolg`annan keyin Bat7y xan
bold7. Qaraqalpaq xalq7n7n` balalar qos7qlar7n7n` biri &Tu`lkishek[ te bul tuwral7
mag`l7wmat saqlang`an:

Tu`nde qayda barasan`,
Bat7y xang`a baraman,
Bat7y xann7n` nesi bar,
Ushar-ushar qus7 bar,

degen qatarlar sol tariyx7y da`wirlerden mag`l7wmat beredi.
Us7nday tariyx7y jag`daylarg`a baylan7sl7 qaraqalpaq xalq7 da Edil, Jay7q
boylar7na qaray ko`shiwge ma`jbu`r bold7. XIV a`sirdin` aq7r7 XV a`sirdin` bas7nda
A`mir Temurd7n` a`skeriy atlan7slar7 na`tiyjesinde Alt7n Orda bir neshe mayda
xanl7qlarg`a bo`linedi. 1391-j7l7 Sh7g`7s Evropa dalalar7nda Edil Jay7q boylar7nda
Edige bassh7l7g`7nda Nog`ay xanl7g`7 payda bold7.
XV a`sirdin` aq7r7nda Sheyban7 xann7n` bassh7l7g`7ndag`7 O`zbek xanl7g`7 (1451-
1510) ku`sheyedi. Sheyban7 xan ku`shli, a`skeriy islerde sheber sho`lkemlestiriwshilik
uq7b7na iye adam bolg`an. Qon`s7las Astraxan ha`m Nog`ay xanl7g`7n o`zinin` qol
ast7na qarat7p 1490-j7llar7 o`zinin` xanl7g`7n7n` aymag`7n S7rda`r ya boylar7na shekem
ken`eytedi. 1499-j7l7 mong`ollar menen kelisim du`zip Orta Aziyag`a atlan7s7n
baslayd7. 1499-1500-j7llar7 ol pu`tkil Orta Aziyan7 jawlap ald7. Ko`shpeli o`zbek,

1 Рашид-ад-дин. C борник летопиcей. –Т. 2. –М-Л. 1960. с. 44-45.
6
qazaq, qaraqalpaq qa`wimlerinen ibarat Sheyban7 xann7n` a`skerleri Orta Aziyag`a
ko`plep ko`ship keledi ha`m bul jerde 1500-1598-j7llar7 Sheyban7 xann7n` a`wladlar7
hu`kimdarl7q etedi. Sheybani xann7n` ma`mleketinin` paytaxt7 1500-1560-j7llar7
Samarqand qalas7 bold7. 1560-j7ldan baslap Buxara qalas7na ko`shiriledi. XV a`sirdin`
ekinshi yar7m7nan XVI a`sirdin` ekinshi yar7m7na shekem qaraqalpaqlar Nog`ay
xanl7g`7n7n` quram7nda bolad7. XVI a`sirdin` ekinshi yar7m7nda Nog`ay xanl7g`7nda
bax7ts7z ha`diyseler ju`z bere baslayd7. 1556-j7l7 Rossiya qon`s7las Astraxan xanl7g`7n
bas7p ald7. Bunnan Nog`ay m7rzalar7 aras7nda o`z-ara tart7s ha`wij ald7. Bug`an
qos7msha 1557-1558-j7llar7 suws7zl7qtan eki j7l qatar7na ekken egini pitpey asharsh7l7q
basland7.
Us7 tariyx7y jag`daylarg`a baylan7sl7 qaraqalpaqlar ata jurt7 Tu`rkistand7 izlep
S7rda`r ya boylar7na ko`ship kele baslad7. Akademik B.Axmedov o`zinin` miynetinde
1578-1582-j7llar7 Buxara xanl7g`7 aymag`7nda bol7p o`tken xal7q ko`terilislerine
qaraqalpaqlard7n`da qatnasqanl7g`7n tariyx7y mag`l7wmatlar menen da`lilleydi1. Akad.
Axmedovt7n` ko`rsetken bul sa`nesi (1578) u`lken a`hmiyetke iye. Birinshiden
Nog`ay xanl7g`7nda bolg`an ishki ala aw7zl7qlardan son`, ko`p keshikpey
qaraqalpaqlar S7rda`r ya boylar7nda ko`rinedi. Bul mag`l7wmat prof. P.P.‰vanovt7n`
&Qaraqalpaqlar tariyx7n7n` ocherkleri[ miynetinde bildirilgen 70-j7ldan aslam waq7ttan
berli ilimiy aylan7sta ju`rgen pikirine qos7msha o`zgeris kirgiziw mu`mkinshiligin
beredi. (&Qaraqalpaq[ degen atama 1597-j7l7 Buxara xan7 Abdullan7n` S7g`naq
qalas7ndag`7 a`wliye Ziyaddin mavzoleyine berilgen jarl7q qag`az7nda ush7rasad7,
degen pikir edi2). Demek endigiden b7lay qaraqalpaq etnonimi 1578-j7l7 Buxara
ko`terilislerine baylan7sl7 jaz7lg`an hu`jjetlerde ko`rsetilgen dep ju`rgiziwimiz kerek, -
dep jazad7 S.Kamalov.
Qaraqalpaqlar XVI a`sirdin` ekinshi yar7m7nan XVIII a`sirdin` ortalar7na shekem
Aral ten`izinin` sh7g`7s jag`alawlar7nan S7rda`r ya jag`alar7 Tu`rkstan qalas7na
shekemgi aymaqlarda jasayd7. A`miwda`r ya bur7ng`7 an`g`ar7 menen ag`7p Aral
ten`izine qaytadan quyad7. Qaraqalpaqlar 1723-j7l7 jun`g`arlar shab7w7, 1743-j7lg`7
Ab7lxay7r xann7n` shab7w7, 1762-j7l7 Ab7lay sultann7n` a`skeriy top7l7s7 na`tiyjesinde
bu`lginshilikke ush7rap o`zlerinin` bur7ng`7 ata ma`kan7 Xorezm oypat7na,
A`miwda`r yan7n` quyar ayag`7na kelip ornalasad7.
XIX a`sirdin` bas7nda Xorezm oypat7na kelip tol7q ornalasqan qaraqalpaq xalq7
ekonomikal7q, siyasiy ha`m ma`deniy jaqtan rawajland7.

1 Ахмедов Б.А. Историко-географическая литература Средней Азии XVI-XVIII вв. Т. ФАН 1985. с. 62.
2 Иванов П.П. Очерки историй каракалпаков. Сб. Труды этнографий АН СССР. М-Л. 1935. с. 34-35.
7

š2. Qaraqalpaq tilinin` izertleniwi

Qaraqalpaq xalq7 ha`m on7n` tili boy7nsha en` da`slepki mag`l7wmatlar shet elli
ilimpazlard7n` miynetlerinde ush7rasad7.
Poltava qalas7 qaptal7nda or7s-shved ur7s7 da`wirinde tutq7ng`a tu`sken shved
kapitan7 Filipp-‰ogann Stralenberg azatl7qqa sh7g`7p eline barg`annan keyin 1730-j7l7
Stokgol mda &Evropan7n` arqa-sh7g`7s ta`repi ha`m Aziya[ dep atalatug`7n miynetin
ja`riyalayd7. Bul miynetinde qaraqalpaq xalq7 Kaspiy ten`izinin` arqa-sh7g`7s ta`repi
menen Aral ten`izi aral7g`7nda jasaytug`7n7n ko`rsetedi ha`m bul xal7qt7n` tilinin`
tu`rkiy tilleri sem yas7na kiretug`7n7n bildiredi.
Nemets lingvisti ‰.X.Adelung &Mitridata[ miynetinde Orenburg tatarlar7 ha`m
Tu`rkstan tatarlar7 tillerinin` biri s7pat7nda qaraqalpaq tilin eki jerde tilge alad7 ha`m
Orenburg topar7nda bashkurt, ufa tatarlar7 ha`m mesherlar menen tili jag`7nan jaq7n
ekenligin ko`rsetedi.
F.P.Adelungt7n` &Du`n ya tilleri ha`m dialektlerine shol7w[ miynetinde
qaraqalpaq tili boy7nsha jan`a mag`l7wmatlar gezlespeydi. Bul miynette de qaraqalpaq
tili Tu`rkstan ha`m Orenburg tu`rkiy-tatar tilleri topar7n7n` quram7nda ko`rsetiledi.
Belgili nemets tyurkolog7 Genrix Yulius Klaprot o`zinin` &Aziya ko`p tilliligi[
miynetinde, qaraqalpaqlar bur7n Kazan menen Astraxan aral7g`7nda, Edil da`r
yas7n7n` boy7nda eski Bulgar qalas7na jaq7n jerde jasag`an, keyin Aral ten`izi
jag`alawlar7na qaray ko`ship S7rda`r ya ha`m Quwanda`r ya aral7g`7nda jasayd7, tili
jag`7nan tu`rkiy tilleri sem yas7na kiredi - dep mag`l7wmat beredi.
Bulardan basqa da shet elli ilimpazlar ‰.Gammer, A.Bal bi, Pal mblad,
‰.N.Berezin h.t.b. miynetlerinde qaraqalpaq tili tu`rkiy tilleri sem yas7n7n` anaw
yamasa m7naw topar7na kiredi degen pikirlerdi ush7rat7wg`a bolad7.
Orta Aziyag`a sayahat jasag`an vengriyal7 orientalist Armen Vamberi qaraqalpaq
tili boy7nsha tillik materiallard7 birinshi bol7p talq7lawg`a umt7lad7.
Ol o`zinin` 1867-j7l7 Leiptsig qalas7nda ja`riyalang`an &Shag`atay tili[ miynetinde
qaraqalpaq tilinen tog`7z so`z ha`m to`rt qatar qos7qt7 keltirip, on7 chag`atay ha`m
qazaq tilleri materiallar7na sal7st7rad7: kishe, atan, aqman`day-soq7r, tuwg`an-
tuw7sqan, jas7q-ar7q, u`ke, qaqpash, bilis-tan7s, us7, so`zleri.
8
Prof. A.Vamberi qaraqalpaq tili seslik du`zilisi, so`zlik quram7 jag`7nan qazaq
ha`m Volga boy7 tu`rkleri tillerine, al grammatikal7q qur7l7s7 boy7nsha q7rg`7z ha`m
o`zbek tillerine jaq7n dep ko`rsetedi.
Rossiya armiyas7 ofitseri, sh7g`7s7 boy7nsha iranl7 Riza-Qul7 M7rza Peterburgtan
Xiywag`a sayahat7 waqt7nda Chimbayda bol7p eki qaraqalpaq qos7g`7n jaz7p alad7
ha`m on7 or7s tiline awdarad7. Ol qol7nda bar mag`l7wmatlarg`a tiykarlang`an halda
qaraqalpaq tilin tu`rkmen tilinin` yaum7t dialektine jaq7n dep juwmaq sh7g`arg`an.
Bizin`she, bul qos7qlar A`jiniyazd7n` yamasa Maqtumqul7n7n` qaraqalpaq aras7na
taralg`an sh7g`armalar7 bol7w7 mu`mkin.
Akademik V.V.Radlovt7n` fonetikal7q belgileri boy7nsha tu`rkiy tillerine jasag`an
klassifikatsiyas7nda qaraqalpaq tilin q7rg`7z ha`m qazaq tilleri menen birge tu`rkiy
tillerinin` arqa dialektine kirgizedi.
Akad.P.M.Melioranskiy o`zinin` 1894-j7l7 ja`riyalang`an &Qazaq-q7rg`7z tilinin`
q7sqasha grammatikas7[ miynetinde qaraqalpaq ha`m qazaq tillerinin` o`z-ara jaq7n
ekenligi tuwral7 pikir bildiredi, biraq qol7nda qaraqalpaq tili boy7nsha
mag`l7wmatlard7n` bolmaw7 sebepli qaraqalpaq tili tuwral7 teren`irek izertlew
ju`rgiziw za`ru`rligin ko`rsetedi.
Qaraqalpaq folklor7 u`lgilerin jaz7p al7wda Abiwba`kir Divaevt7n` x7zmeti u`lken.
Ol XX a`sirdin` bas7nda qaraqalpaq aras7nda bol7p To`rtku`l rayon7 aymag`7nan
Jiemurat Bekmuhamedovtan &Alpam7s bat7r[ da`stan7n jaz7p al7p, or7s tiline awdarad7.
Sonday-aq, To`rtku`lli Ermuhamed Nagmetullaevtan &Shora bat7r[ da`stan7n jaz7p
alad7 ha`m 1922-j7l7 Orenburgta ja`riyalayd7.
Akad. P.M.Melioranskiy qaraqalpaq fol klor7 ha`m tili boy7nsha mag`l7wmat
j7ynaw ush7n 1903-j7l7 Sankt-Peterburg universitetinin` 2-kurs studenti ‰.A.Belyaevt7
ilimiy saparg`a jiberedi. Ol Qaraqalpaqstann7n` aymag`7nan eki ay dawam7nda bir
qansha materiallard7 jaz7p ald7.
Q7pshaqtan keneges ur7w7nan ‰mam qul7 degen adamnan &Qoblan[ da`stan7n,
Qon`7rattan Yusup Babajan ul7nan Berdaqt7n` &Shejire[ poemas7n, No`kis-aw7l7nan
Sh7n`g`7s xan haqq7nda a`psanan7, Sh7mbaydan sheriwshi ur7w7nan sh7qqan
Bekmuxammed degen kisiden &Edige[ da`stan7n jaz7p alad7.
‰.A.Belyaev &Edige[ da`stan7na jazg`an kiris so`zinde qaraqalpaq tilinin` ha`zirge
shekem ilimiy jaqtan izertlenbegenin ko`rsetip o`tedi. Qaraqalpaq tili fonetikal7q
jaqtan qazaq tiline jaq7n, al qaraqalpaq tilinde jaz7lg`an qol jazba nusqalarda o`zbek
tiline jaq7nl7q seziledi dep ko`rsetedi ha`m o`zi j7ynag`an qaraqalpaq tekstlerinde sh-
s, sh-tch, j-y seslerinin` sa`ykesligin ko`rsetedi.
9
‰.A.Belyaev qaraqalpaq tili ha`m fol klor7n arnawl7 tu`rde izertlegen ilimpaz bol7p
tab7lad7. Ol ta`repinen j7ynalg`an materiallarda qaraqalpaq aw7zeki so`ylew tilinin`
fonetika-grammatikal7q ha`m leksikal7q belgileri, sonday-aq, eski qaraqalpaq jazba
a`debiy tiline ta`n bolg`an o`zgeshelikleri tol7q saqlang`an.
XX a`sirdin` 20-30-j7llar7 qaraqalpaq tili boy7nsha arnawl7 lingvistikal7q
izertlewler payda bold7. Bul tarawda a`sirese N.A.Baskakov, S.E. Malov, ha`m
E.D.Polivanovlard7n` x7zmeti ayr7qsha.
N.A.Baskakov 1926-j7l7 Moskva ma`mleketlik universitetinin` 1-kurs studenti
waqt7nda qaraqalpaqlard7n` etnografiyas7, fol klor7 ha`m tili boy7nsha mag`l7wmatlar
j7ynaw ush7n keledi. 1928-1929-j7llar7 ja`ne eki ma`rtebe qaraqalpaqlar aras7nda bol7p
ko`p sanl7 fol klorl7q-dialektologiyal7q materiallar j7ynayd7.
On7n` &Qaraqalpaq tilinin` q7sqasha grammatikal7q ocherki[, &Qaraqalpaq tili[
kapitall7q miyneti, &Russha-qaraqalpaqsha so`zlik[, &Qaraqalpaq tilinin` leksikal7q
quram7 ha`m so`z qur7l7s7[ miynetleri ja`riyaland7.
1930-j7l7 Qaraqalpaq xalq7n7n` etnografiyas7, fol klor7 ha`m tili boy7nsha
materiallar j7ynaw maqsetinde eki ekspeditsiya sho`lkemlestiriledi. Qazaqstan ilimiy
ma`kemeleri ta`repinen sho`lkemlestirilgen komissiyag`a S.E.Malov bassh7l7q etedi.
S.E.Malov S7mbay, Kegeyli, Taxtako`pir rayonlar7 aymag`7nan qaraqalpaq tili
boy7nsha materiallar j7ynad7. J7ynalg`an mag`l7wmatlar 1934-j7l7 &Qaraqalpaq tili
ha`m on7n` izertleniwi[ degen maqalada ja`riyaland7. Us7 j7ynag`an materiallar7
tiykar7nda jaz7lg`an ko`lemi 65 betten ibarat &Zametki o karakalpakskom yaz7ke[
miyneti Qazaqstan ‰limler Akademiyas7 arxivinen tab7l7p 1962-j7l7 ja`riyaland7.
S.E.Malovt7n` bul miynetinde qaraqalpaq tilinin` leksikal7q, fonetikal7q,
morfologiyal7q o`zgeshelikleri teren` izertlengen. Sonday-aq, qaraqalpaq tilinin`
pecheneg, q7pshaq, nog`ay tilleri menen tariyx7y baylan7slar7 boy7nsha mag`l7wmat
berilgen, qazaq ha`m o`zbek tillerinen o`zgeshelikleri ko`rsetilgen.
1930-j7l7 O`zbekstan ilimiy mekemeleri ta`repinen sho`lkemlestirilgen
ekspeditsiya quram7nda E.D.Polivanov qatnas7p, ol Qon`7rat qaraqalpaqlar7n7n` tili
boy7nsha baqlaw ju`rgizdi. On7n` &Nekotor7e foneticheskie osobennosti
karakalpakskogo yaz7ka[ miyneti 1933-j7l7 Tashkentte &Xorezm ekspeditsiyas7
miynetleri[ toplam7nda ja`riyalanad7.
E.D.Polivanovt7n` miynetinde qaraqalpaq tilinin` fonetikal7q sistemas7 tuwral7
bahal7 mag`l7wmatlar berilip, qazaq ha`m o`zbek tilinin` q7pshaq dialekti menen
sal7st7rmal7 bag`darda so`z etiledi. Qaraqalpaq tilindegi daw7sl7 ha`m daw7ss7z sesler
10
tuwral7 tol7q ha`m ken` tu`rde mag`l7wmat berilgen. Eki qaraqalpaq ertegi fonetikal7q
transkriptsiya jasalg`an.
Bunnan son`g`7 da`wirlerde jergilikli tilshi ilimpazlar o`sip jetilisti. Olar
qaraqalpaq tilinin` grammatikal7q qur7l7s7n, tariyx7n, dialektologiyas7n, basqa tiller
menen baylan7s7n ken` tu`rde ilimiy jaqtan izertledi. Fonetika taraw7 boy7nsha
K.Ubaydullaev, akad. A.Dawletov, S.Beknazarova h.t.b., leksikologiya boy7nsha-prof.
E.Berdimuratov, M.Qa`lenderov, A.Najimov, morfologiya boy7nsha-A.Q7d7rbaev,
A.Bekbergenov, sintaksis boy7nsha-M.Da`wletov. E.Da`wenov, til tariyx7 boy7nsha-
H.Hamidov, Sh. Abdinazimov, dialektologiya boy7nsha-prof. D.Nas7rov,
O.Dospanov, h.t.b. ilimpazlar o`z miynetlerin do`retti.

š3. Tu`rkiy tillerinin` klassifikatsiyas8

Qaraqalpaq tili tariyx7n da`wirlestiriw tu`rkiy tillerinin` klassifikatsiyas7 ma`selesi
menen t7g`7z baylan7sl7. O`zinin` so`zlik quram7, seslik du`zilisi ha`m grammatikal7q
qur7l7s7 jag`7nan tu`rkiy tilleri biri-birine jaq7n, biraq olard7n` ha`r biri o`zine ta`n
belgileri menen aj7ral7p turad7. Bul o`zgesheliklerdi an7qlaw tu`rkiy tillerin
klassifikatsiyalaw ma`selesine bar7p tireledi.
Tu`rkiy tillerin u`yreniw ha`m klassifikatsiyalaw XIX a`sirden basland7. Tu`rkiy
tillerin ilimiy ko`z qarastan birinshi ret klassifikatsiyalag`an ilimpaz akademik
V.V.Radlov bold7. Ol tu`rkiy tillerin to`rt toparg`a aj7ratad7.
1. Arqa topar (bul toparg`a altay, chul7m, xakas, shor, tuva ha`m Enisey tu`rkleri
tillerin kirgizedi);
2. Bat7s topar (bul toparg`a Sibir tatarlar7, bashqurt, tatar, q7rg`7z, qazaq ha`m
qaraqalpaq tillerin kirgizedi);
3. Orta Aziya topar7 (bul toparg`a uyg`7r ha`m o`zbek tilleri kiredi);
4. Tu`slik topar (bul toparg`a tu`rkmen, azerbayjan, tu`rk tilleri kiredi).
Akademik A.N.Samoylovich tu`rkiy tillerin klassifikatsiyalawda fonetikal7q
printsipke su`yenedi. Ol tu`rkiy tillerin bes toparg`a bo`lip qarayd7.
1. &R[ topar7. Bul toparg`a kiretug`7n tillerde eski tu`rk tilinde &Z[ ha`m keyin
ala &U`[ sesi qollanatug`7n or7nlarda &R[ sesi jumsalad7: azaq-ayaq-ura s7yaql7.
Bul toparg`a eski bulg`ar ha`m ha`zirgi chuvash tilin kirgizedi.