Samotrzeć, w kompanii czy z orszakiem? : społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu i w czasach nowożytnych

548 Pages·2012·25.002 MB·Polish

by  Monika Saczyńska, Ewa Wółkiewicz

Samotrzeć, w kompanii
czy z orszakiem?

Instytut Archeologii i Etnologii Polskiej Akademii Nauk
Niemiecki Instytut Historyczny w Warszawie
Samotrzeć, w kompanii
czy z orszakiem?
Społeczne aspekty podróżowania w średniowieczu
i w czasach nowożytnych
Redakcja
Monika Saczyńska
Ewa Wółkiewicz
Warszawa 2012
Wydawnictwo Instytutu Archeologii i Etnologii PAN
Adres redakcji: Zakład Historii Kultury Materialnej
Średniowiecza i Czasów Nowożytnych IAE PAN
Al. Solidarności 105 00-140 Warszawa
tel. [phone] do 84 w. 191
Copyright © 2012 by the Institute of Archaeology and Ethnology
of the Polish Academy of Sciences
Copyright © 2012 by Deutsches Historisches Institut Warschau
This book is in copyright. No part of this publication may be reproduced, stored in retrieval system or
transmitted in any form or by any means without the written permission of the Institute of Archaeology
and Ethnology of the Polish Academy of Sciences
Opracowanie graficzne okładki i stron tytułowych
Jerzy Grzegorkiewicz
Na okładce:
Österreichische Nationalbibliothek,
Konzilchronik des Ulrich Richental, kolorierte Federzeichnung
Cod. Nr. 3044, fol. 34v
Tłumaczenie angielskie
Beata Kita
i Paweł Kras
PL ISBN 978-83-63760-01-4
Skład i druk:
Zakład Wydawniczy Letter Quality
ul. Brylowska 35/38, 01-216 Warszawa
Drukarnia MATRIX
Wydanie I
Nakład 350 egz.
S
piS treści
Wstęp .............................................................. 7
Wykaz skrótów ..................................................... 15
Michał Tomaszek – Wyjście poza klasztor równe śmierci? Podróże mnicha
Tuotilona w klasztornej historii Sankt Gallen Ekkeharda IV .............. 17
Michał Gronowski OSB – Abbas ambulans. Podróże świętych opatów Cluny
(X–XII wiek) .................................................... 39
Beata Wojciechowska – Duchowni włóczędzy w świetle ustawodawstwa
synodalngo metropolii gnieźnieńskiej ................................. 53
Jacek Maciejewski – Susceptio episcopi w czasie uroczystych wjazdów biskupich
w średniowieczu (do końca XII wieku) ................................ 69
Ewa Wółkiewicz – Episcopus ambulans. Formy i organizacja podróży biskupów
wrocławskich w późnym średniowieczu ............................... 83
Monika Saczyńska – Z Bogiem do Boga – obrzęd błogosławienia pielgrzymów
w pontyfikałach krakowskich z XV wieku ............................. 111
Marek D. Kowalski – Między Italią a Polską. Podróże kolektorów papieskich
w XV wieku ..................................................... 133
Paweł Dembiński – Koszty podróży kanoników poznańskiej kapituły katedralnej
w XV wieku ..................................................... 143
Agnieszka Lissowska-Lewkowicz – Capistranus triumphans. Jan Kapistran
kaznodzieja podróżujący, czyli jak miasto wita świętego męża ............. 159
Grażyna Rutkowska – Podróże polskich królowych w XV wieku .............. 175
Martin Čapsky – Vratislavští poslové a poselstva na panovnických dvorech.
Příspěvek k cestování a politické komunikaci v pozdním středověku ......... 199
Beata Możejko – Morskie podróże późnośredniowiecznych gdańszczan do
Zachodniej Europy – wstępne rozeznanie materiału ..................... 217
Maja Gąssowska – Ostatnia misja Gottschalka Remmelingrode w służbie civitatis
Revaliensis (1494 rok) ............................................. 229
Mlada Holá – Podróże hołdownicze czeskich władców do Wrocławia w okresie
późnośredniowiecznym i wczesnonowożytnym (1438–1617) ............... 243
Roman Krzywy – Peregrynacja edukacyjna jako topos pochwalny w polskiej
biografistyce renesansowej. Przyczynek do antropologii podróżowania ....... 261
Małgorzata Wrześniak – „Miasta włoskie co przedniejsze”, czyli o trasie
zwiedzania staropolskich podróżników do Italii (XVI–XVIII wiek) ......... 283
Magdalena Dąbrowska – Podróże Rosjan po Europie Zachodniej w ostatnich
latach XVII wieku (cele i przebieg w świetle wybranych relacji) ............ 309
Dorota Żołądź-Strzelczyk – „Nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do
cudzych krajów się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty
XVI–XVII wieku ................................................. 323
Anna Markiewicz – „W cudzych krajach komperegrynant”. Kilka uwag na temat
zagranicznej podróży kasztelanica kamienieckiego Stefana Potockiego ....... 339
Magdalena Ujma – Styl życia w podróżach Marii Kazimiery i Jana Sobieskich ... 354
Małgorzata Ewa Kowalczyk – „W kompanii podróżnej krajczyny koronnej
Anny Teresy Potockiej”. Zapiski z wojażu po Europie Stanisława i Agnieszki
z Izbickich Treterów ............................................... 371
Veronika Čapska – Mendicant Friar in Contact with “Other” Religious Virtuosi:
the Travel Writing of the Servite Angelikus Maria Müller (1677–1734) ...... 387
Adam Kucharski – Żegluga przybrzeżna i śródlądowa jako sposób komunikacji
staropolskich podróżników XVII wieku ............................... 403
Katarzyna Justyniarska-Chojak – Kolasami i wozami – wrażenia Karola
Ogiera z pobytu w siedemnastowiecznej Polsce .......................... 425
Agnieszka White – Przybysze z Wysp Brytyjskich w podróży przez Rzeczpospolitą
doby baroku ..................................................... 437
Dariusz Milewski – Podróżowanie w czasie wojny. Doświadczenia Pawła z Aleppo
z Mołdawii i Ukrainy w okresie powstania Bohdana Chmielnickiego ....... 449
Mariusz Sawicki – Wjazdy magnatów litewskich na sejmy konwokacyjne
i elekcyjne w II połowie XVII wieku .................................. 467
Katarzyna Kuras – W drodze do Mitawy w 1727 roku. Podróże i ceremoniał
związany z obradami komisji kurlandzkiej ............................ 481
Maciej Kowalski – Życie w ciągłych rozjazdach – podróżowanie jako forma
aktywności młodego magnata w czasach Augusta Mocnego według diariusza
księcia Michała Kazimierza Radziwiłła .............................. 499
Tomasz Ciesielski – Podróże eksportacyjne w czasach saskich ................ 515
Dariusz Główka – Organizacja handlu powozami w czasach stanisławowskich
w świetle ogłoszeń prasowych ........................................ 533
Paweł Konieczny – Podróżowanie w osiemnastowiecznej Wirginii ............ 539
Wstęp
Podróżujemy kierując się nie tylko pewną korzyścią
prywatną, ale pragnieniem dobra publicznego
(Piotr Myszkowski, Institutio peregrinationum)
Duch ludzki według Seneki jest czynny i niespokojny, nie może pozostawać w spoczynku,
i w niczym tak nie gustuje, jak w nowości. Każdego dnia obserwujemy ową naturalną,
właściwą człowiekowi nerwowość, która skłoniła go do szukania poza granicami jego
kraju bądź nowych przedmiotów godnych podziwu, nowych idei wartych poznania,
bądź też nowych terenów dla podbojów, nowych zadań dla wykonania
(Baudelot de Dairval, De l’Utilité de voyages)
Tematyka podróży i literatury podróżniczej cieszy się w ostatnich latach wyjąt-
kowo intensywnym zainteresowaniem badaczy. Dowodem tego są nie tylko liczne
publikacje monograficzne i zbiory studiów, ale także wybór tej problematyki jako
przedmiotu obrad na jednym z ostatnich kongresów mediewistycznych w Leeds
(Travel and Exploration, 2010). Mimo tej obfitości badań – wiele zagadnień pozo-
staje wciąż słabo rozpoznanych. Z tego względu w niniejszym zbiorze studiów
chcielibyśmy przedstawić kwestie, podejmowane dotąd w nauce stosunkowo
rzadko. W pierwszej kolejności interesuje nas społeczna historia podróży i jej zwią-
zek z problemem elitarności i dystynkcji. Nie ulega wątpliwości, że mobilność
była nieodłączną cechą stylu życia elity i wyznacznikiem jej statusu. Pewne typy
podróży charakteryzowały tylko uprzywilejowane warstwy społeczeństwa. Rysuje
się w tym miejscu podstawowy podział na dwa główne kompleksy zagadnień,
związane z podjętym tematem: szeroko pojęte podróże „zawodowe” (w tym także
objazdy stanowiące sposób sprawowania władzy) oraz podróże prywatne (eduka-
cyjne, rekreacyjne, zdrowotne, etc.).
Pierwszy z wyróżnionych wątków został szczegółowo podjęty w kilku tekstach
dotyczących przemieszczania się średniowiecznego kleru. W tym wypadku istotne
było poruszenie zagadnienia, jakim kategoriom duchownych dozwolone było
podejmowanie podróży. Stosunek władz kościoła do tej kwestii był dość ambiwa-
lentny i ściśle związany ze statusem podróżującej osoby. Dość niechętnie widziano
samowolne przemieszczanie się niższego duchowieństwa. Beata Wojciechowska
(Duchowni włóczędzy w świetle ustawodawstwa synodalnego metropolii gnieźnień­
skiej) ukazała różne typy sankcji nakładanych na clerici peregrini. Wspom niane
zjawisko budziło poważne zaniepokojenie dostojników kościelnych, widzących
w nim zagrożenie dla moralności duchowieństwa i właściwego wypełniania służby
7
Wstęp
Bożej. Tak negatywne nastawienie wynikało z dwóch przesłanek. Pierwszą z nich
była naturalna w społeczeństwach przednowoczesnych podejrzliwość wobec ludzi
obcych, porzucających swoją wspólnotę. Była ona ugruntowana na zasadnym
podejrzeniu, że w poprzednim miejscu mogli oni dokonać przestępstw czy wykro-
czeń, czego wobec ograniczonych możliwości komunikacji nie sposób było zwery-
fikować. Z drugiej strony dezaprobatę ordynariuszy powodował sam fakt wymy-
kania się przemieszczających się kleryków spod ściślejszej kontroli i nadzoru. Jak
wykazała wspomniana autorka – stanowisko Kościoła było jednak elastyczne, np.
w rozległej diecezji chełmskiej, charakteryzującej się niedostatkiem kadr duchow-
nych, dopuszczano zatrudnianie w parafiach wędrownych duchownych.
Jeszcze ściślejsza reglamentacja mobilności obowiązywała członków konwentów
mniszych, zobowiązanych do przestrzegania stabilitas loci. Tylko w szczególnych
wypadkach dozwolone było mnichom opuszczanie macierzystego klasztoru. Kwe-
stię okoliczności, które usprawiedliwiały odejście od surowych w tym względzie
przepisów reguły św. Benedykta wnikliwie przeanalizował Michał Tomaszek na
podstawie przekazu Casus Sancti Galli Ekkeharda IV (Wyjście poza klasztor równe
śmierci? Podróże mnicha Tuotilona w klasztornej historii Sankt Gallen Ekkeharda IV).
W ujęciu kronikarza klasztornego – wyjazdy mogły mieć pozytywny wymiar,
przysparzając chwały wspólnocie, jednak mnisi powinni być świadomi niebezpie-
czeństw grożących ich duszy oraz ciału i także w podróży podtrzymywać duchową
więź ze swoim konwentem. Michał Gronowski (Abbas ambulans. Podróże opatów
kluniackich X–XII wiek) przyjrzał się z kolei funkcji podróży podejmowanych przez
opatów kluniackich, zastanawiając się nad ich rolą dla właściwego zarządzania sub-
stancją majątkową opactw, podtrzymywania więzi w obrębie kongregacji kluniac-
kiej oraz kontaktów ze Stolicą Apostolską. W wypadku kościelnych zwierzchników
diecezji mobilność była nie tylko dozwolona, ale wręcz nakazana. Z piastowaniem
godności biskupiej łączył się obowiązek wizytacji podległej diecezji, a dodatkowo
mobilności wymagała działalność publiczna duchownych i ich udział w życiu poli-
tycznym. Podwójne obciążenie nakładało na ordynariuszy posiadanie władztwa
terytorialnego, wymuszające stałe przemieszczanie się pomiędzy stolicą diecezji
a własnym księstwem. Temat ten podjęła niżej podpisana, badając rytm i logistykę
podróży biskupów wrocławskich (Episcopus ambulans. Formy i organizacja podróży
biskupów wrocławskich w późnym średniowieczu).
W nauce od dawna jest obecny problem roli objazdów królewskich w zarządzie
państwem. Grażyna Rutkowska postanowiła jednak przyjrzeć się mniej dotąd
rozpoznanej kwestii – a mianowicie, w jakim stopniu rytm podróży królewskich
determinował mobilność ich żon (Podróże polskich królowych z XV wieku). Prze-
badane źródła wskazują na stosunkowo dużą aktywność polskich królowych,
z których wszystkie podejmowały podróże po Małopolsce i poza jej granice.
8
Wstęp
Najważniejszym czynnikiem decydującym o mobilności królowych były jednak
ich osobiste cechy oraz relacje łączące je z mężem. Wagę tych ostatnich dobrze
ukazuje przykład Heleny, żony Aleksandra Jagiellończyka, towarzyszącej królowi
w podróży do Gdańska i na Litwę (1501). Także w przypadku władczyń można
wskazać podróże o charakterze politycznym, jednak przeważająca większość ich
wyjazdów miała cel rekreacyjny.
Zawodowy charakter mobilności można jednoznacznie stwierdzić dla grupy
kupców. W niniejszym tomie problematyce tej zostały poświęcone dwa teksty,
rejestrujące różne typy podróży późnośredniowiecznych mieszczan. Beata Możejko
(Morskie podróże późnośredniowiecznych gdańszczan do Zachodniej Europy) skupiła
się na formach organizacji gdańskiego handlu morskiego w drugiej połowie XV w.,
badając trasy, tempo i charakter podejmowanych podróży oraz przybliżając szereg
szczegółów związanych z ich nieuniknionymi niedogodnościami. Maja Gąssowska
(Ostatnia misja Gottschalka Remmelingrode w służbie civitatis Revaliensis (1494 rok)
przedstawiła z kolei studium jednej szczególnej mieszczańskiej podróży. Przed-
miotem analizy badaczki stała się dokumentacja poselstwa kupców inflanckich
do księcia moskiewskiego Iwana III. Poselstwo to obfitujące w wiele dramatycz-
nych epizodów zakończyło się tragicznie dla jednego z jego uczestników, który
został w jego trakcie uwięziony i zmarł po dwuletnim pobycie w nowogrodzkim
więzieniu. Zachowane sprawozdania umożliwiły zarówno ustalenie szczegółów
wyposażenia wyprawy (w tym listy towarów przeznaczonych na łapówki) jak
i rekonstrukcję kolejnych etapów działań dyplomatycznych. Omówiony przy-
padek wymownie ukazuje, jak poważne wyzwanie stanowiły dla kupców hanze-
atyckich kontakty z władcą ruskim, czy szerzej – jak złożone były warunki misji
dyplomatycznych na styku dwóch obszarów kulturowych. Natomiast wskazany
powyżej podział na podróże „zawodowe” i prywatne trzeba jednak traktować tylko
jako pewien punkt wyjścia, gdyż nie zawsze jest możliwe klarowne rozróżnienie
pomiędzy obiema sferami. W niektórych wypadkach działalność polityczna była
ściśle i nierozłącznie powiązana z życiem prywatnym. Złożoność tego zjawiska
dobrze ukazuje tekst Macieja Kowalskiego poświęcony działalności publicznej
Michała Kazimierza Radziwiłła (Życie w ciągłych rozjazdach – podróżowanie jako
forma aktywności młodego magnata w czasach Augusta Mocnego według diariusza
księcia Michała Kazimierza Radziwiłła). W przypadku tego litewskiego arysto-
kraty wyjazdy towarzyskie służyły przede wszystkim budowaniu pozycji i umac-
nianiu wpływów politycznych. Wspomnianego problemu dotyka także rozprawa
Magdaleny Ujmy analizująca podróże małżeństwa Sobieskich (Styl życia w podróżo­
wanie Marii Kazimiery i Jana Sobieskich). Dobrze udokumentowane wyjazdy króla
do rodzinnych dóbr na Ukrainie miały w zamierzeniu zarówno cel rekreacyjny, jak
i praktyczny, związany z obowiązkami administracji rozległego majątku.
9
Wstęp
Przełom w postrzeganiu podróżowania przyniosły czasy nowożytne. Podkreślić
trzeba zarówno pojawienie się nowych form podróży (peregrynacje akademickie,
wyjazdy turystyczne, wyjazdy na kuracje, etc.) jak i zmian społecznych oraz gen-
derowych w grupie podróżujących. W refleksji humanistycznej trwałe miejsce zajął
topos peregrinatio accademica, przypisujący podróżom nie tylko walor zdobywania
wiedzy, ale i kształtowania osobowości. W ujęciu humanistów dopiero wyjazd
do obcych krajów umożliwiał osiągnięcie doskonałości etycznej i odpowiedniej
dojrzałości. Recepcję tego toposu w polskim piśmiennictwie prześledził wnikliwie
Roman Krzywy, wskazując na jego rolę w kreowaniu idealnej biografii huma-
nistycznej (Peregrynacja edukacyjna jako topos pochwalny w polskiej biografistyce
renesansowej. Przyczynek do antropologii podróżowania). Kwestia podróży edukacyj-
nych została podjęta także w dwóch innych tekstach z niniejszego tomu: Dorota
Żołądź-Strzelczyk skupiła się na analizie instrukcji rodzicielskich i programów
edukacyjnych („Nadobna to jest rzecz młodemu człowiekowi do cudzych krajów
się przejeździć” – miejsce podróży w edukacji polskiej szlachty XVI–XVII wieku),
natomiast Anna Markiewicz na podstawie dzienników podróży i koresponden-
cję Jana Stanisława i Aleksandra Jana Jabłonowskich (1682–1688) przyjrzała się
roli wyjazdów zagranicznych w nawiązywania kontaktów i przyjaźni („W cudzych
krajach komperegrynant”. Kilka uwag na temat zagranicznej podróży kasztelanica
kamienieckiego Stefana Potockiego). Na czasy nowożytne przypadają także początki
nowoczesnego ruchu turystycznego ze wszystkimi związanymi z tym implikacjami.
Problematyka ta mogła być w naszym zbiorze studiów jedynie zasygnalizowana,
jednak warto zwrócić uwagę na rozprawkę Małgorzaty Wrześniak, poświęconą
programowi zwiedzania miast włoskich przez polskich podróżników („Miasta wło­
skie co przedniejsze”, czyli o trasie zwiedzania staropolskich podróżników do Italii).
Autorka wskazała na wyraźną ewolucję jaka nastąpiła w tym zakresie między szes-
nastym a osiemnastym stuleciem. O ile początkowo można stwierdzić dość kon-
wencjonalny i mało pogłębiony odbiór dzieł sztuki, w drugiej połowie XVIII w.
dostrzegalne już są własne refleksje na temat zabytków i bardziej indywidualny
dobór trasy. Wśród zmian, wiążących się z przemianami obyczajowymi epoki
nowożytnej trzeba wskazać także wzrost liczby podróżujących kobiet. Tematyka ta
wciąż jest słabo rozpoznana, stąd za bardzo cenne trzeba uznać przybliżenie realiów
podróży kobiecych dokonane przez Małgorzatę Ewę Kowalczyk („W kompanii
podróżnej krajczyny koronnej Anny Teresy Potockiej”. Zapiski z wojażu po Europie
Stanisława i Agnieszki z Izbickich Treterów).
Kolejną kwestię podjętą w niniejszym tomie stanowią rytuały i ceremonie towa-
rzyszące przemieszczaniu się członków różnych warstw społecznych. W przypadku
niektórych typów podróży już sam jej początek związany był z określonymi rytu-
alnymi gestami. W odniesieniu do pielgrzymek zagadnienie to podjęła Monika
10