REJESTRY POPISOWE POSPOLITEGO RUSZENIA SZLACHTY Wielkiego Księstwa Litewskiego z ...

176 Pages·2017·23.92 MB·Polish

by  Andrzej Rachuba

REJESTRY POPISOWE
POSPOLITEGO RUSZENIA SZLACHTY
Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1621 r.
Opracował
Andrzej Rachuba
WYDAWNICTWO
—DiG
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
REJESTRY POPISOWE
POSPOLITEGO RUSZENIA SZLACHTY
Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1621 t.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Seria:
I SZLACHTA I ZIEM I AŃ ST WO
NA ZIEMIACH DAWNEJ RZECZYPOSPOLITEJ
Rada redakcyjna:
dr hab. Klemens Bruski, prof. UG
drhab. Sławomir Górzyński, prof. UO
dr hab. Dorota Michaluk, prof. UMK
prof dr hab. Krzysztc >f Mikulski (przewodniczący)
prof drhab. Andrzej Rachuba
Dotychczas w serii ukazały się:
Testamenty szlachty Prus Królewskich zXVII wieku. oprać, i wyd. J. Kowalkowski,
W. Nowosad, Warszawa 2013
k.. Ślusarek, W przededniu autonomii. Własność ziemska i ziemiaństwo zachodniej
(jalicji w połowie XIX wieku. Warszawa 2013
U. Kicińska, Wzorzec szlachcianki w polskich drukowanych oracjach pogrzebo­
wych XIII wieku. Warszawa 2013
B. Drzewiecki, Szlachta województwa chełmińskiego w latach 1454-1772.
Л lobilność społeczna i terytorialna. Warszawa 2014
M Targowski, Na prawie polskim i niemieckim. Kształtowanie się ziemskiej wła­
sności szlacheckiej na Pomorzu (Jdańskim w XIII-XVI w.. Warszawa 2014
K. Studnicka-Mariańczyk, Siedziba ziemiańska Korabitów Ostrowskich
w A Iaht szynie. Warszawa 2014
W. Nowosad, Konopaccy herbu Odwaga — dzieje pomorskiej rodziny
senatorskiej w AT- XI 'III wieku. Studium genealogiczno-majątkowe.
Warszawa 2014
K. Studnicka-Mariańczyk, Domena Ostrowskich z Maluszyna. Przykład prze­
mian kapitalistycznych w polskim rolnictwie XIXwieku. Warszawa 2014
Dwór i wieś na Litwie i Białorusi w XIX i na początku XX wieku, pod red.
D. Michaluk, Warszawa 2014
K. Mikulski, Tarcze herbowe z Kościoła Mariackiego w Toruniu. Warszawa
2015
G. Blaszczyk, Herbarz szlachty żmudzkiej, lont I, Warszawa 2015
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk
Polskie Towarzystwo Historyczne
REJESTRY POPISOWE
POSPOLITEGO RUSZENIA SZLACHTY
Wielkiego Księstwa Litewskiego z 1621 r.
Opracował
Andrzej Rachuba
Warszawa 2015
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Recenzenci:
dr hab. Henryk Lulewicz, prof. UPH w Siedlcach
dr hab. Andrzej B. Zakrzewski, prof. UW
pracowanie finansowane w ramach programu
Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego pod nazwą
„Narodowy Program Rozwoju Humanistyki” w latach 2012—2015
NARODOWY PROGRAM
ROZWOJU HUMANISTYKI
Publikacja dofinansowana przez Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego
(Umowa nr 580/P—DUN/2014) dzięki staraniom Polskiego Towarzystwa
Heraldycznego
Skład i łamanie: Rafał Mikulski
© Copyright by Wydawnictwo DiG, 2014
ISBN 978-83-7181-892-9
Wydawnictwo DiG Sp. j.
PL 01—987 Warszawa, ul. Dankowicka 16c lok. 2
tel./fax: [phone]
e-mail: [email protected], http://www.dig.pl
Druk cyfrowy: TOTEM w Inowrocławiu
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Spis treści
Wstęp........................................................................................................................................... 7
Wykaz skrótów.......................................................................................................................... 25
1. Rejestr popisowy szlachty powiatu brasławskiego....................................................... 27
2. Rejestr popisowy szlachty powiatu trockiego............................................................... 32
3. Rejestr towarzystwa i pocztów powiatu trockiego....................................................... 51
4. Rejestr szlachty powiatu trockiego, która na popis się nie stawiła.......................... 53
5. Rejestr popisowy szlachty Księstwa Żmudzkiego....................................................... 55
6. Rejestr popisowy szlachty powiatu wołkowyskiego................................................... 115
7. Rejestr szlachty powiatu wołkowyskiego, która na popis się nie stawiła ............... 124
Indeks osób................................................................................................................................ 129
Indeks nazw geograficznych 165
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Wstęp
Kiedy ponad 30 lat temu natknąłem się w Bibliotece im. Sałtykowa—Szczedrina w Lenin­
gradzie (dziś to Rosyjska Biblioteka Narodowa w Sankt Petersburgu) na popisy szlach­
ty litewskiej powiatów brasławskiego, trockiego i wołkowyskiego z 1621 r., wydawało
mi się, iż w następnych latach, dzięki kwerendom w innych bibliotekach i archiwach —
w tym zwłaszcza ZSRR, które stały się dla mnie dostępne — uda się zgromadzić może
pełny, a w każdym razie dużo bogatszy zbiór tego typu źródeł. Znałem już bowiem
wówczas popis szlachty żmudzkiej z tegoż roku (choć niedatowany), a kilka lat kwerend
w archiwaliach polskich raczej nie wskazywały, by w kraju mogły znajdować się intere­
sujące mnie źródła. Dziś, po wieloletnich poszukiwaniach w archiwach i bibliotekach
Białorusi, Litwy, Rosji i Ukrainy, przekonany raczej jestem, że nie ma już innych popi­
sów szlachty litewskiej z 1621 r., choć zawsze jeszcze ich częściowe odnalezienie (przede
wszystkim w Rosji — w przypadku dotarcia do „zaginionego” archiwum Radziwiłłów
z Nieświeża, ale też Szwecji, głównie w zbiorach prywatnych) jest możliwe. Wydaje się,
iż w tej sytuacji opublikowanie owych znanych mi popisów wydaje się ze wszech miar
usprawiedliwione i potrzebne, zwłaszcza iż w międzyczasie owe popisy zostały już w czę­
ści opublikowane (powiat wołkowyski, także w tłumaczeniu na białoruski) i omówio­
ne (powiat trocki), stając się podstawą do badań nad społeczeństwem danego powiatu1.
Rejestry popisowe pospolitego ruszenia są specyficznym źródłem historycznym
0 ważnym znaczeniu m.in. dla badań demograficznych, genealogicznych, struktury spo­
łecznej, zamożności, wojskowości (w tym zwłaszcza samego pospolitego ruszenia),
imiennictwa społeczeństwa szlacheckiego, podziałów administracyjnych, nazewnictwa
1 J. Maron, Szlachta powiatu trockiego w świetle popisu z 1621 roku, w: Studia historyczno— demograficzne, pod
red. P. Jurka i K. Matwijowskiego, Acta Universitatis Wratislaviensis, Prawo, CCLI, Wrocław 1996, s. 29—
34; Spis ohywatelówpowiatu wołkowyskiego, którzy w roku 1621 na expedycyję do Inflant wyjechali, w: Kunowski,
s. 191—209; Г. Семянчук, Ylonuc шляхты Ваукавыскага паветау 1621 г., „Герольд Litherland”, nr 1—2
(13-14), 2004, s. 44-50.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
8 Wstęp
i osadnictwa. Rejestry takie są jednak źródłami stosunkowo rzadkimi. Dla obszaru Wiel­
kiego Księstwa Litewskiego najlepiej dotąd znane, najbardziej wykorzystywane są trzy
popisy szesnastowieczne — z 1528, 1565 i 1567 r. — wszystkie drukowane w XIX
i XX w., niekiedy nawet wielokrotnie2. O ich zaletach i wadach napisano już wiele,
w oparciu o nie próbowano obliczać też zaludnienie kraju, choć ich stan odwzorowania
ówczesnej rzeczywistości ludnościowej jest bardzo różny, co wynika ze stopnia kom­
pletności i zasad powstawania owych źródeł, a także zasad stawiania się na pospolite ru­
szenia3. Edycji doczekało się też kilka rejestrów popisowych szlachty — z 1596 powia­
tu nowogródzkiego4, z 1765 r. — województwa połockiego5 oraz powiatów lidzkiego6
1 grodzieńskiego7, częściowo i tylko w formie elektronicznej powiatu nowogródzkiego8.
Znamy zaś trochę więcej rękopiśmiennych takowych popisów szlachty — powiatu smo­
leńskiego z 16339 i 1648 r.10, powiatu nowogródzkiego z 1651 r.11, powiatu grodzieńskiego
2 [I. Buszyński], Opisanie historyczno—statystycy Powiatu Rossieńskiego gubernji kowieńskiej, z dodaniem Li­
sty poprawnej Generalnych Starostw h. Księptwa Zmujdpkiego i Popisu Spłachty pmujdpkiej 1528 r, przez J.B.,
Wilno 1874; "Źródła dpiejowe, t. XVII, cz. 1, Podlasie (województwo), oprać. A. Jabłonowski, Warszawa
1908, s. 183—222; Plepanic вошка Вялжага княстеа Латоускага 1528 года. Метрика Вямкага княства
Латоускага. Ктга 523. Кнка публ1чних спрау 1, оргас. А.И. Груша, М.Ф. Сшрыдонау, М.А. Вайтов1ч,
Мшск 2003; Lietmos Metńka. Knyga Nr. 523 (1528). Viesigp reikahi knyga 1, par. A. Bałiulis, A. Dubonis,
Vilnius 2006; Русскаяа историческая библиотека, t. 33: Литовская метрика отдгьль первый. Часть третья:
Книги Публичных/\гъл. Переписи войскаЛитовкого, Петроград 1915.
3 Н. Łowmiański, Popisy wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego w. XVI jako źpódło do dziejów zaludnienia,
w: MediaevaRa. W 50 rocznicę pracy naukowej Jana Dąbrowskiego, Warszawa 1960, s. 425-435; tenże, Zalud­
nienie państwa litewskiego w wieku XVI. Zaludnienie pro ku 1528. Do druku przygotowali A. Kijas, ГС Piet­
kiewicz, Poznań 1998; B.C. Менжинский, Структура феодального землевладения в Великом княжестве
Литовском. (По материалам Переписи войска 1528 г.), „История СССР”, 1987, nr 3, s. 164—178; J. Och­
mański, Struktura feudalnej własności ziemskiej na Podlasiu w XVI w, „Acta Baltico—Slavica”, t I, 1964,
s. 157—164; М.Ф. Сшрыдонау, Теаграф1чны паказо/гътк—каментарый да nepanicy войскаВямкагаКняства
Лгтоускага 1528 г., w: Metńciana. фаследавант i матэрыялы Метрит Вялжага КнястеаЛ1товскага, t. II,
Мшск 2003, s. 70—131; A. Tarulis, Didpiosios Lietuvos Kunigaikśtijos karo prrievoRti (1528 m.) saraśo pati-
kimumas statistikai, „Ekonomika (Ekonomistą Draugijos Zurnalas)”, t II, Kaunas 1936, s. 122—132;
T. Wasilewski, Pospolite ruspenie wojewódptwa podlaskiego i zjem zachodniej Litwy w XVI wieku, w: Drobna
splachtapodlaska w XVI—XIX wieku. Materiały sympozjum w Hołnach Mejera (26—27 maja 1989 roku), pod
red. S.K. Kuczyńskiego, Białystok 1991, s. 9—12; tenże, Uwagi o liczebności, składy etnicznym i uzbroje­
niu litewskiego pospolitego ruspenia konnego w btach 1410-1529, „Studia Grunwaldzkie”, t 1, Olsztyn 1991,
s. 52—56; А. Радаман, Шляхта Новагародскага паветау паспалтимрушэнт ВКЛ 1567 г. (w druku).
4 Спис новгородсько! шляхти, що ставила ся против козатв, Ко пиль 12 лютого 1596 р. (Spi­
sanie szlachty powiatu nowogrodzkiego, którzy się do Kopyla ziachali na expeditią przeciw kozakom
w roku 1596, na dzień od lego Mości pana hetmana zlozony 12 februarii), w: Mamepioßu do icmopii
украгнськог козаччт, 1.1 (Жерела по icmopii Украти-Руси, t. VIII), Львов 1908, s. 79—83.
5 Mienicki, s. 303—342.
6 Popis splachty Rdpkiej p 1765 roku, wyd. Cz. Malewski, „Rocznik Stowarzyszenia Naukowców Pola­
ków Litwy”, t. 4, 2005, s. 168—183; także elektroniczna wersja tegoż: http://www.wastan.pl/
7 AWAK, t. VII, Wilna 1874, s. 393^125.
8 http://www.ornatowski.com/mdex/rejestrnowogrodzkil765.htm
9 AGAD, AR, dz. II, nr 1098.
10 Льв1вська нацюнальна наукова б1блютека Украши iniem Василя Стефаника, fond 5, nr 3675.
u AGAD, AR, dz. VI, nr 11-50.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę
Wstęp 9
z 1655 r.12, a także wiele popisów z 1765 r. Zostały udostępnione badaczom i miłośni­
kom przeszłości również niektóre popisy (z różnych lat) szlachty z terenów Korony
Polskiej, zwłaszcza jej ziem ruskich, w tym z 1621 r., choć tu także wygląda na to, iż za­
chowało się ich niewiele. Drukiem ukazały się rejestry z t.r. jedynie szlachty powiatów
kcyńskiego, chęcińskiego, kościańskiego i nakielskiego oraz ziemi wieluńskiej, sando­
mierskiej, lwowskiej, sanockiej i żydaczowskiej. Według Jacka Pielasa w rękopisach po­
zostają popisy mazowieckie, wołyńskie i oświęcimsko—Zatorskie13.
Po Unii Lubelskiej z 1569 r. kwestią organizowania okresowych popisów ludności
zobowiązanej do służby w pospolitym ruszeniu zajmowały się sejmy 1587,1598 i 1607 r.
Ten ostatni jest tu najbardziej istotny, bo potwierdził on dla Korony konstytucje z lat
1562 i 1563, nakładające na szlachtę obowiązek corocznych popisów w wyznaczonych
miejscach przez sejmiki — w Koronie nazajutrz po śś. Szymonie i Judzie, czyli 29 paź­
dziernika, zaś w Wielkim Księstwie Litewskim, zgodnie z uchwałą wileńską z 1565 r., na
dzień 8 września14. Co prawda, powyższą konstytucję posłowie wielu powiatów „wzię­
ło do braci” (czyli przekazało do decyzji sejmiku), ale już w 1613 r. na sejmie ponownie
zajęto się tą kwestią i uchwalono szczegółowe postanowienia odnoszące się do popisów
szlachty („do braci” wzięli konstytucję posłowie powiatów: brzeskiego, kowieńskiego, or-
szańskiego i witebskiego)15.1 tak szlachta litewska miała się stawiać na popisy co dwa lata
w dniu 8 września, przy czym ów popis nie mógł trwać dłużej niż 4 dni, miał się odbywać
w polu przy tych miastach, zamkach i dworach królewskich, w których odbywają się sądy
i sejmiki powiatowe, przed tymi urzędnikami ziemskimi, którzy wyznaczeni byli do tego
prawem opisanym w III Statucie Litewskim (tzn. wojewoda, kasztelan i chorąży w woje­
wództwach, a marszałek, chorąży i wojski w powiatach). Nieobecność któregoś z owych
urzędników na popisie karana miała być dotkliwą grzywną w wysokości 200 kop gr. lit.
(=500 zł), ale nie mogła być powodem zaniechania popisu. Każdy ze szlachciców miał
stawić się nań na czele pocztu, którego wielkości jednak nie określono. Ważne było bo­
wiem przede wszystkim osobiste stawiennictwo zobowiązanego do pospolitego ruszenia.
W praktyce jednak szlachta nie kwapiła się do udziału w uciążliwych popisach, a i sam król
nie był wcale takimi zjazdami zainteresowany, obawiając się uzbrojonej i zgromadzonej
w tym samym czasie szlachty, zwłaszcza po doświadczeniach rokoszu Zebrzydowskiego16.
12 AGAD, Zbiór materiałów różnej proweniencji 273.
13 Akta grodzkie г sjemskie z czasów Rzeczypospolitej Polskiej z Archiwum tzw. Bernardyńskiego we Bwowie,
oprać. A. Prochaska, t XX, Lwów 1909, s. 187—194; Popis powiatu chińskiego y; 1621 roku, wyd. Z. Tra-
wicka, „Kieleckie Studia Historyczne”, t. 4, 1985, s. 39-47; Spis szlachty powiatu kcyńskiego y; 1621 roku,
wyd. S. Leitgeber, „Genealogia. Studia i Materiały Historyczne”, t. 5, 1995, s. 141—144; Szlachta ziemi
wieluńskiej, biorąca udział wpospolitym ruszeniu pod Lwowem 1621 roku, wyd. Z. Wjdowiszewski], „Miesięcz­
nik Heraldyczny”, R. IX, 1930, s. 192—197; Akta sejmikowe województw poznańskiego i kaliskiego, t 1, cz. 2,
wyd. W Dworzaczek, Poznań 1962, s. 113—119 (powiaty kościański i nakielski); Rejestr pospolitego rusze­
nia powiatu sandomierskiego z 1621 r, wyd. J. Pielas, „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XLI,
2004, s. 141—169. Zob. też: J. Wilamowski, Przyczynek do dziejów okazpwań i pospolitego ruszenia w wojewody
twie płockim za Zygmunta III Wazy, „Studia Historyczno-Wojskowe”, t. II, 2007, Zabrze 2008, s. 99—111.
14 VL, t. II, £ 1059-1061,1449.
15 VL, t. III, £ 207-208.
16 Mienicki, s. 305.
Digitalizacja i udostępnienie w internecjie finansowane w
ramach umowy 715/P-DUN/2016 ze środków Ministra
Nauki i Szkolnictwa Wyższego przeznaczonych na
działalność upowszechniającą naukę