Table Of ContentARYSTOTELES
O częściach
zwierząt
**
■
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO NAUKOWE
KOMITET REDAKCYJNY
BIBLIOTEKI KLASYKÓW FILOZOFII
I
I
b
A? <rv-r.< AV
BIBLIOTEKA KLASYKÓW
FILOZOFII
p' : r
*.'«^c*4cirv. ł* c» V , zTl' uV?i óĘ- -h ^5 '
««I \- fU* *'\ę>vÓ^“**•*' V ■«. TO
i i». ij ,Ł,‘‘ *--■ ci "u• ■r’ x<
‘ ~ coe ■ •>.« ?>', ^lo', ?\i,ŁćwC» ' •’ *'•'■*'*
ARYSTOTELES
I dt • Ź I «-»t •’ ' “C*' • -*i C , vc*Ł u
.• I«< »/-•» pi'? -11.1.1 . ^.łt., ,. Cv« r^t'
§ * • ól\. C G<( ;
I
v,k. r;Sr,.. >i,
o CZĘŚCIACH ZWIERZĄT
-
i
.
l 7 o!
Przelozyl, wstępem, komentarzem
?AT i skorowidzem opatrzył
%
-oJ-
PAWEŁ SIWEK
.
I
f- - ■.
u?.-:
J
3
■5 >?
•o\ >». •ZA
‘ < 4>T'a-łv }.
”.r
■i
'• Manuskrypt De ftarlih, animalium y
((ULppppssaallccnnssiiss 2266,, XXIIVV w., Uppsala)
s
I
I.
1977
PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO
NAUKO W E
t
I
I Tytuł oryginału:
I
Uśpi £có<i)v jiopiwv (De parlibus animalium)
I
I
1
Okładkę i obwolutę projektował
Wiesław Kosiński
I SPIS TREŚCI
I
I Wstęp IX >:
I Redaktor Tytuł dzieła IX
Alina jarska Autentyczność tekstu . . X h
Chronologia XVI
L Biologia arystotclesowska XXII
Redaktor techniczny
Klasyfikacja XXVIII
Halina Urbańska Tekst grecki. Manuskrypty XXXII
Korektor
O CZĘŚCIACH ZWIERZĄT
Danuta Lubecka I
Księga pierwsza
1
I. Metoda w biologii. Celowość w Naturze. Dychoto-
mia 3 1
II. Krytyka dychotomii: jej nicwystarczalność . . . . 14 i
III. Krytyka dychotomii: jej trudności i błędy 15
IV. Zasady klasyfikacji naturalnej. Metoda badań biologicz
i
nych ............................................ 20
V. Doniosłość biologii i właściwej metody w jej bada-
I
niach 22
Księga druga
I. Elementy i ich syntezy w organizmie. Części jednorod
ne i niejednorodne (serce, wnętrzności) 27
II. Części jednorodne. Krew. Ciepło i zimno 32
III. Rola elementu suchego w organizmie. Krew. Odży
1
wianie 38
IV. Skład krwi. Osocze 41
VI Spis treści Spis treści VII
&
i
V. Tłuszcz. Łój 43 IV. Błona kiszkowa (mezentcr) 127
I VI. Szpik. Krew 45 V. Organy odżywiania zwierząt bezkrwistych 129
I VII. Mózg. Wpływy humoralne 47 VI. Anatomia zewnętrzna owadów 142
VIII. Tkanka miękka różnych zwierząt 51 VII. Anatomia zewnętrzna zwierząt zwanych Testudinidae . 145
IX. System kostny i chrząstkowy organizmów . ... . 53 VIII. Skorupiaki (Cnistala) 146
<’■> X. Rzut oka na konstytucję zwierząt. Miejsce uprzywile IX. Cechy charakterystyczne głowonogów i innych . . . 148
I
58
jowane człowieka. Podział zmysłów X. Uwagi dotyczące głowy, szyi, kończyn i tułowia zwie
XI. Słuch u zwierząt czworonożnych żyworodnych . . 62 rząt krwistych. Zasadnicza różnica między człowiekiem
XII. Słuch innych zwierząt 63 a zwierzętami 152
* XIII. Powieki. Wzrok ryb i owadów 63 XI. Cechy charakterystyczne zwierząt jajorodnych, płazów
XIV. Rzęsy. Ogon. Włosy 66 i ptaków 166
■ XV. Rzęsy 67 XII. Budowa ptaków i ich lot 170
I XVI. Węch. Nos słonia i ptaków. Wargi. Język . . . . 68 XIII. Konstytucja ryb. Wieloryby, foki, nietoperze . . . . 177
XVII. Język u różnych gatunków zwierząt 72 XIV. Struś 183
Przypisy 184
Bibliografia 231
Księga trzecia
Skorowidz imion i pojęć 235
l I. Zęby. Usta. Dziób. Twarz 76
II. Rogi. Ich umiejscowienie i stosunek do kości . . 80
III. Szyja. Języczek 84
IV. Wnętrzności. Serce, jego anatomia i choroby . . 87
V. Wielka żyła i aorta. Pot. Hcmoragie . . . 94
VI. Funkcja płuc i ich rozmaitość u różnych gatunków . . 98
VII. Wątroba. Śledziona. Nerki . 100
VIII. Pęcherz 104
IX. Nerki 105
I X. Diafragma. Śmiech 109
XI. Włókna okrywające części wewnętrzne . . 112
XII. Anatomia porównawcza nicktóiych części
wcwnętrz-
nych
113
XIII. Części wewnętrzne a tkanka miękka 114
XIV. Żołądek: jego położenie i funkcja
114
XV. Podpuszczka
120
Księga czwarta
I. Wnętrzności czwc ' ' ’ •
'oronożnych jajorodnych i płazów 122
II. Żółć i jej stosunek do wątroby
y_. ~ ~ ----------- — ....................... 123
111* „Siatka brzuszna" (epiploon) .....
126
I
h
WSTĘP
I.
t
Tytuł dzieła
K
8
I Tradycyjny tytuł dzieła brzmi: flegl lypow p.oglo)v
{O częściach zwierząt). W tej postaci znajdujemy go w kla j
I sycznym wydaniu dzieł Arystotelesa dokonanym przez
E. Bekkera1, oraz w tych wszystkich manuskryptach grcc-
Idch, które ów traktat zawierają.
l
Nic jest to jednak tytuł bardzo szczęśliwy, głównie dla
tego, że nie można z niego wywnioskować, czy traktat,
o. którym mowa, zajmuje się wyłącznie opisem poszcze
gólnych części organizmu zwierząt, to jest jego „anatomią"
(jak to czyni np. Arystotelesowska Zoalagia znana pod
mianem Historii zwierząt — Ihol ra £<óa tar opłat), czy
też rozważa zagadnienie filozoficznej natury odnośnie
do rzeczonych części.
Właściwy cel niniejszego traktatu jaśniej wyraża sam
Arystoteles we wstępie do księgi II, gdy mówd, że po
ukończeniu Z00^°S^ „pozostają nam do zbadania przy
czyny (at alriai), dla których poszczególne części posiadają
dane właściwości”2. Toteż tytuł traktatu, występujący
w dziele De animalium generatione2, a mianowicie Przyczyny
części zwierząt (ai alriai, al rcegi ra pegrj< ra>v Ccomp), wydaje
l się odpowiedniejszy. Lecz i on nie jest jeszcze dość ścisły —
przynajmniej dla nas. A to dlatego, że Arystoteles pojmuje
inaczej „części" organizmu niż my. Dla niego wszystko
1 E. Bckker, Aristotelis Opera, Berolini, 1831 (1960).
2 Dc part. anim. II, 1, 646 a 10-12.
3 De animalium generatione, V, 3, 782 a 21-22.
i
f———
b
Wstęp XI
Wstęp
| X
I przez dwóch autorów arabskich9 wymienia nasze, dzieło
pod właściwym jego tytułem i podajc prawdziwą liczbę
I jego ksiąg, tj. cztery.
Ważniejszym dla nas świadectwem autentyczności Ary-
na wielowiekową tradycję pod tym względem pozosta
stotelesowskiego traktatu 0 częściach zwierząt są powołania
niemy przy pierwotnym tytule dzieła, tj. O częściach
nań rozsiane po innych dziełach Stagiryty. Tak np. w trak
zwierząt. Najbardziej uzasadniony meiytoryczme tytuł
tacie De iiiaenlute et senectute™ czytamy: „W sercu biorą
winien brzmieć: Anatomia i fizjologia zwierząt.
początek żyły, jak powiedzieliśmy w traktacie O częściach
te zwierzaj. Tam również zaznaczono, że krew w zwierzę
i
Autentyczność tekstu tach jest pokarmem w ostatecznej swej formie. Z niej
ii tworzą się części zwierzęcia". Istotnie, w traktacie O częś ;;
Autentyczności traktatu O częściach zwierząt nigdy po
ważnie nie kwestionowano. Nic znajdujemy go wprawdzie ciach zwierząt11 znajdujemy ustępy, w których Arystoteles ii
§ w najstarszym katalogu dzieł Arystotelesa sporządzonym rozwija i uzasadnia te idee.
W innym miejscu wzmiankowanego traktatu przypo
przez Diogenesa Laertiosa około 200 roku n.e.5 Lecz ten
§ mina Arystoteles czytelnikowi, że już „winnych dziełach"
fakt nie uprawnia nas jeszcze do wniosku, że dzieło nie B
pochodzi od Arystotelesa. Stosując tę zasadę musielibyśmy (ev ETEootę) omawiał przyczynę, dla której pewne zmysły
l z całą oczywistością zdążają do serca, podczas gdy inne
wykluczyć ze spuścizny Arystotelesa cały szereg dzieł,
których autentyczność jest bezwzględnie pewna: De Caelo, są umiejscowione w głowic, i dlatego nawet niektórzy
De generatione et corruptione, De generatione animalium, De badacze12 sądzili, że zwierzęta dokonują postrzeżeń zmy
s motu animalium, De meteorologia itd. Ich również brak na słowych za pośrednictwem mózgu13. Otóż to zagadnienie
wzmiankowanej Uście. jest rozważane w traktacie O częściach zwierząt (i w rozprawie
Pełny tytuł traktatu znajdujemy w Dodatku (pod nu De sensu et sensibili, na którą się Arystoteles tutaj formalnie
merem 157) do katalogu wyjętego z Onomalologos Hezy- powołuje)11.
chiusza. Jednakże według Hczychiusza traktat ów składa Traktat O częściach zwierząt jest szczególnie często
się tylko z trzech ksiąg, podczas gdy w obecnej swej wzmiankowany w dziele De generatione animalium. Mówiąc
formie obejmuje cztery księgi. Paul Moraux tłumaczy tę o systemie owłosienia zwierząt, zaznacza autor wyraźnie,
■ niezgodność po prostu pomyłką autora Dodatku6. Lecz że na ten temat dość już powiedział w traktacie O częściach
przypuszcza możliwość innego jeszcze wyjaśnienia tego zwierząt15. Na innym miejscu odsyła czytelnika do tegoż
faktu: można założyć, że księga I została dodana do traktatu po szczegóły dotyczące kopulacji głowonogów16.
traktatu później7.
Katal°g przypisywany Ptolemeuszowi Cudzoziemcy8 9 Są lo: Ibn al Qifti (1172-1248) oraz Ibn Abi Uscibi (zmarły
w r. 1236).
* De part. anim. II, 2, 648 a 2. 10 Dc iiwentulc et scncclule 3, 468 b 31-469 a 2.
« rlacoTtou Bioty y.ai yvtbiu»v ... V, 22-27. 11 De part. anim. III, 4, 665 b 15.
en pr^n^c^d^^uU^^tl^^łn008 sommes purement cl simplcment 12 Alkmajon. Platon, Demokryt, Diogenes z Apolonii i Heraklit.
13 Dc iuuenlule et sencctute, 3, 469 a 20-23.
d'Anstote, 1951, s. 253). ’ Moraux’ Les lnles ancienncs des ounrages
11 Dc part, anim., II, 10, 656 a 23-657 a 13; Dc sensu ct sensibili,
• NirDn^?’ Arislolle.'s Partibus animalium*, 1943, s. 35. 2, 438 b 25 nn. Podobne zagadnienie poruszane jest lakże w traktacie
Dc generatione animalium II, 6, 744 a 2-24.
aleksandryjskiej który^n0 * J’tolomcusz^m> astronomem szkoły
16 Dc gen. anim. V, 3, 782 a 20-22. Por. De part. anim. II, 14,
658 a 18 nn.
lecznic przyjęto arabski ± zmicmano len tytuł, aż osla-
i
I
XII Wstęp Wstęp XIII
|
I Przynajmniej w dziesięciu innych miejscach robi aluzję fakt podkreślają. „Pliniusz — powiada E. de Saint-Denis__
I do traktatu 0 częściach zwierząt, choć nic wymienia jego zawdzięcza bardzo dużo Arystotelesowi [...]. To niezmor
i tytułu. Rzeczywiście nietrudno przychodzi nam znalezc dowany kompilator"22. „Treść księgi XI — zaznacza E. Er-
w nim miejsca, w których omówione są te problemy. nout —jest prawie cała wyjęta z dwóch dzieł Arystote
W dziełach autorów starożytnych spotykamy niewiele lesa, mianowicie z jego Zoologii i traktatu O częściach j
%n
wzmianek o tym traktacie. Lecz da się to w wielkiej zwierząt [...]. Najczęściej zadowalał się tłumaczeniem tych
i
I mierze wyjaśnić bliskim pokrewieństwem tej rozprawy dzieł i streszczaniem ich"23. Na potwierdzenie tego sądu
z Zoologią Arystotelesa, znaną pod mianem Historii zwie zestawia Emout szereg tekstów wyjętych z rzeczonych
rząt^. W tym ostatnim dziele mógł czytelnik znaleźć dwóch dzieł Arystotelesa i z Historii naturalnej Pliniusza24.
mnóstwo bardzo przystępnie i zajmująco dokonanych Pewne idee, które spotykamy w De natura deorum (II,
l
opisów życia zwierząt, traktat zaś 0 częściach zwierząt, 143), zostały z całą pewnością zapożyczone przez Cycero
$ zacieśniony celowo przez autora do naukowego, suchego na z traktatu O częściach zwierząt20. y ;;
% wyłożenia „przyczyn'*' poszczególnych części organizmu To, cośmy dotąd powiedzieli, jasno dowodzi, że auten
zwierzęcego, mniej mógł zainteresować czytelnika nic tyczność Arystotclcsowskicgo traktatu O częściach zwierząt
i
przywiązującego większej wagi do problemów filozoficz opiera się na silnych podstawach. Lecz ta konkluzja nie ■
% nych lub mniej do nich przygotowanego. Tylko szczupłej rozwiązuje ostatecznie naszego problemu. Pozostaje do
ilości zwierząt opisanych w Zoologii poświęca Arystoteles omówienia zagadnienie, czy ów traktat wyszedł z rąk
uwagę w traktacie 0 częściach zwierząt. Wreszcie, raz po raz Arystotelesa w tej samej formie, jaką posiada dzisiajy?
? odsyła czytelnika traktatu właśnie — do swej Zoologii™- Pewni bowiem autorzy twierdzą, że formę tę nadał mu
I
Wszystkie te przyczyny tłumaczą wystarczająco, dla Androaikos, bądź Teofrast. Te twierdzenia zasługują na
czego autorzy starożytni tak często komentowali Zo°logi(. to, aby im poświęcić nieco uwagi. .
Arystotelesa, podczas gdy traktat 0 częściach zwierząt Zaczai j my od teorii ostatniej. Skonstruował ją J. Zui;-
prawie pomijają milczeniem. Jednak to milczenie — do cher26. Według niego tylko IJo)di:eia *A0rjval(ov i dialogi
dajmy pospiesznie — nie było absolutne. Dzieło Galena, posiadają taką formę, jaką im nadał niegdyś Stagiryta.
sławnego lekarza i anatomisty greckiego (129-c. 199 n.e.)
Traktat 0 częściach zwierząt, podobnie jak reszta iego spuś
0 używaniu części ciała ludzkiego wykazuje dużą zbieżność
cizny intelektualnej, to twórczość tylko w 20-30% auten
z poglądami wyłożonymi przez Arystotelesa w traktacie
tyczna. Reszta pochodzi od Teofrasta, któremu w chwili
U częściach zwierząt1*. Raz nawet bezpośrednio go cytuje20.
zgonu zlecił Arystoteles kierownictwo szkoły perypate-
Rufus z Efezu nie tylko korzysta z niniejszego traktatu
tycznej oraz pieczę nad swoimi dziełami.
^st^telcsa w swoim dziele 0 nazwach części ciała ludzkiego,
Już gdzie indziej27 pisałem o tej teorii. Opiera się ona,
lecz nawet formalnie się nań powołuje21. S
StaTerJoaJ w j|CSt -aktatu na dzieła Pliniusza
btarszego. Wydawcy Hislorti naturalnej bardzo silnie ten 22 Plinc 1’Ancien, Histoire Naturelle. Livre IX. Traduit par E. dc
Saint-Denis, Paris 1955, s. 12, 16.
23 Op. cit., Lwre XI, 1947. Traduit par E. Ernout et Pćpin,
des animaux», L°U1S IAnsMe< vl^ parlics Introd. s. 5.
21 Op. cit., s. 9, 11.
W, 5, 680 a'u™ 684 b 446Itd9’ 3’ 65Oa 32; In’ ‘4’ 6?4 b >6; 25 Dc part. anim. II, 15, 658 b 17 nn.
IV, ,o46874-aIlryn. 26 J. Zurchcr, Aristolelcs' Werk und Geist, Paderborn, Schóningh
<952.
O! pp 0 używaniu... Lcipzig 1821 X s ofi
Rufus z Efezu, O nazwach... ,879, s ^5 ’ 27 Arystoteles, Krótkie rozprawy psychologiczno-biologiczne. Tłum.
P. Siwek, Warszawa 1971, s. XI-XIV.
