Nie tylko piramidy… Sztuka Dawnego Egiptu

198 Pages·21.87 MB·Polish

by  Michałowski K.

Kazimierz Michałowski
Nie tylko piramidy...
Sztuka
dawnego Egiptu
Wiedza Powszechna — Warszawa 1966
Sztuka egipska cieszy się dziś w Polsce dużym zaintere- tym bardziej że w tekście zabytki wzmiankowane są tylko
sowaniem. Dzięki rozwinięciu się ruchu turystycznego i no- przykładowo tam, gdzie chodzi o podanie najbardziej cha-
rakterystycznych cech twórczości artystycznej w kolejnych
woczesnym środkom podróży, Egipt stał się nam znacznie
okresach rozwoju sztuki egipskiej.
bliższy. Warszawę od Kairu dzieli tylko kilka godzin lotu.
Pomimo wszystko sztuka egipska jest dla nas o wiele dal-
Sądzę, że do zainteresowania Egiptem przyczyniły się rów-
sza od sztuki greckiej, która zresztą w wielu przypadkach
nież w pewnej mierze polskie odkrycia archeologiczne do-
wykorzystała zdobycze osiągnięte w dziedzinie kształtowa-
konane przez nas na Bliskim Wschodzie w latach ostatnich.
nia przez mistrzów egipskich. Ale sztuka grecka jest prze-
Dzięki przywiezionym do kraju zabytkom, otrzymywanym
cież źródłem europejskiej kultury i twórczości. Wydaje się
na podstawie umowy z Egiptem i Sudanem, wzbogaciły się
więc rzeczą konieczną, aby właściwe rozważania nad klu-
również znacznie zbiory sztuki egipskiej w Muzeum Naro-
czowymi problemami sztuki egipskiej zostały poprzedzone
dowym w Warszawie. Dziś możemy więc wiele zagadnień
rozdziałami wstępnymi, mówiącymi o kraju i ludziach, ję-
zilustrować w tej książce dziełami sztuki, które znajdują się
zyku, piśmie, religii i dziejach tego wyjątkowego, niepow-
w naszym posiadaniu. Nie tylko jednak o to chodzi. Możemy
tarzalnego w cywilizacji ludzkiej wydarzenia, jakim była
w przedstawianiu poszczególnych etapów rozwoju sztuki
sztuka egipska; zrozumieć ją można tylko wówczas, kiedy
egipskiej powoływać się na nasze, polskie odkrycia, które
jasno zdamy sobie sprawę z tego, że stanowiła ona dosko-
wniosły ostatnio bardzo poważny wkład do skarbca nauki
nałe i wyraziste odbicie przyrody i stosunków społecznych,
światowej.
które panowały nad Nilem na pewnym etapie historycznego
Jeśli na kartach tej książki czytelnik spotka się często
rozwoju tego kraju.
z określeniem „nasze odkrycia" czy ,,nasze wykopaliska",
musi pamiętać o tym, że dokonane zostały one dzięki ba-
KAZIMIERZ MICHAŁOWSKl
daniom Stacji Archeologii Śródziemnomorskiej Uniwersytetu
Warszawskiego z siedzibą w Kairze. Powoływanie się w
tekście na „nasze odkrycia" nie może być poczytane za ro-
Podkowa Leśna, sierpień 1965 r.
dzaj szowinizmu narodowego lub przesadnie pojętego pa-
triotyzmu. Nic podobnego. Każdy, komu nie obce są książki
dotyczące dziejów sztuki egipskiej, pisane przez uczonych
francuskich, niemieckich czy angielskich, łatwo może prze-
konać się o tym, że autorzy powołują się prawie wyłącznie
na badania i odkrycia swoich ziomków. Dlaczego więc mie-
libyśmy pomijać milczeniem w książce polskiej nasze pol-
skie odkrycia, które w wielu przypadkach nie ustępują zna-
czeniu osiągnięć archeologów i egiptologów innych naro-
dowości?
Książka ta nie jest historią sztuki egipskiej. Jej celem jest
danie czytelnikowi klucza do zrozumienia i oceny wartości
tej sztuki. Dlatego też każdy okres ujęty jest kompleksowo
i jego cechy charakterystyczne uwypuklone są na przykła-
dach zaczerpniętych ze wszystkich gałęzi sztuki. Gdyby ko-
goś interesowała np. tylko rzeźba czy architektura, miałby
on pewne trudności w rozeznaniu się na podstawie tej lek-
tury w klasyfikacji i systematyce poszczególnych zagadnień,
ZAGADKA SFINKSA I HIEROGLIFÓW
Rozwój badań nad sztuką egipską
Średniowieczne legendy o piramidach. Kto był ojcem
historii sztuki egipskiej? Bonaparte i Denon. Założe-
nie Institut d'Egypte i wyprawa Desaix'a do Górnego
Egiptu. Denon odkrywa sztukę egipską. Champollion
odczytuje hieroglify. Egiptologia. Ryszard Lepsius.
Historia sztuki egipskiej w czasach nowszych. Ga-
ston Maspero i Fryderyk von Bissing. Odkrywczy chn-
rakter hipotez Jana Caparta i Henryka Schafera
z koncepcją podobną do tej, którą w naszych cza-
sach powzięli Amerykanie mikrofilmując najważ-
niejsze dzieła literackie i naukowe reprezentujące
poziom współczesnej kultury i nauki; ukryte w
podziemnych schronieniach przetrwałyby dla użyt-
ku przyszłych pokoleń (?), ocalałych od zagłady
wojny atomowej.
Ale powstanie piramid nie tylko łączono z ka-
taklizmem ziemskim, z potopem. Średniowieczni
pielgrzymi, udający się 'do Ziemi Świętej, uważali
N je za spichlerze biblijnego Józefa i tak są one
ie zakończyło się jeszcze panowanie Rzymian
przedstawione na mozaice z XIII w. w kościele
w Egipcie, gdy już dla mieszkańców kraju nad Ni-
św. Marka w Wenecji (ii. 1).
lem zabytki ich wielkiej przeszłości były zupełnie
Na tle pustyni zastygłej w promieniach słońca,
niezrozumiałe. Nie tylko sfinks stanowił zagadkę.
piramidy urzekają swą formą, pod którą każdy mo-
Zapomniano już odczytywać hieroglify egipskie.
że podłożyć pewną treść. Dla następnych genera-
Nawet kapłani w świątyniach sądzili, że przedsta-
cji stanowiły one przedmiot inspiracji artystycz-
wiają one symbole treści filozoficznej. Wcześni pi-
nej. Jedną z wizji malarskich Wielkiej Piramidy
sarze chrześcijańscy, jak Klemens z Aleksandrii
jest obraz Paula Klee (ii. 2); w latach dwudziestych
(z drugiej połowy II w.) lub Ammianus Marcel-
podróżując po świecie, Klee trafił też do Egiptu.
linus (z IV w.) usiłują bezskutecznie odczytać ich
Od kiedy zatem Egipt przestał być dla nas za-
sens i znaczenie.
gadką, a tajemnice jego potężnych świątyń i po-
Już w okresie starożytnym wokół piramid pow-
sągów zostały poznane?
stały rozliczne legendy, które u pisarzy arabskich
Każdy, kto interesuje się dziejami sztuki czy kul-
znalazły zadziwiającą wykładnię. Według jednego
tury ludów starożytnych, stawia sobie pytanie, ko-
z rękopisów z pierwszej połowy X w. miały być
mu należy przypisać zwrócenie uwagi w okresie
to wielkie budowle, wzniesione przez legendarne-
nowożytnym na ten rodzaj problematyki. Mówiąc
go króla Surida. Kiedy dowiedział się on od astro-
po prostu — kogo możemy dziś uważać za „ojca
logów, że nastąpi wielki potop, kazał wznieść te
historii sztuki starożytnego Egiptu". Każda bowiem
trzy pomniki, w których wnętrzu rzekomo zdepo-
nauka od kogoś bierze swój początek. Nie znaczy
nował dokumenty odzwierciedlające całą sumę
to, aby początek ten był tylko dziełem jednej wy-
wiedzy i sztuki starożytnych czasów. Miano więc
bitnej indywidualności. Składa się na to szereg
tam zgromadzić zarówno pisma dotyczące arytme-
przyczyn obiektywnych. Powstaje odpowiedni kli-
tyki, jak i geometrii, astrologii i medycyny, a tak-
mat społeczny, który doprowadza do tego, że pew-
że instrumenty służące do dokonywania obliczeń
ne zagadnienia nabrzmiewają i wymagają rozwią-
naukowych. A więc mielibyśmy tu do czynienia
zania. Niemniej jednak początek nowej dyscypli- Jest rzeczą znamienną, że Bonaparte traktował
ny naukowej jest zwykle dziełem jednego badacza swoją ekspedycję nie wyłącznie jako podbój mi-
lub grupy uczonych. litarny, ale również jako wyprawę naukową, której
Historia sztuki greckiej bierze swój początek od zadaniem miało być wszechstronne zbadanie Egip-
Jana Joachima Winckelmanna, który najwcześniej tu. Zdołał on zaanimować do tego celu najwy-
potrafił uporządkować materiały zbierane przez bitniejszych ówczesnych uczonych, członków In-
podróżników, kolekcjonerów i miłośników zabyt- stitut de France. Towarzyszyli oni wielkiemu zdo-
ków starożytnych opracowując pierwszą syntezę., bywcy znosząc wszelkie trudy oraz niewygody
zresztą bardzo niedoskonałą, sztuki greckiej. Ale życia obozowego i narażając się niejednokrotnie
Winckelmann był z krwi i kości badaczem przy- na poważne niebezpieczeństwa. Był wśród nich
gotowanym do naukowego spojrzenia na rozwój i Denon, który jako przedstawiciel założonego
twórczości artystycznej starożytnych Greków. przez nich Institut d'Egypte znalazł się w dywizji
Tymczasem gdy chodzi o sztukę starożytnego generała Desaix, w słynnym marszu do Asuanu,
Egiptu za twórcę tej nowej nauki historycznej do pierwszej katarakty nilowej. Zanim jednak De-
uznać należy człowieka, który nie był ani naukow- saix wyruszył na podbój Górnego Egiptu, Denon
cem, ani tym bardziej historykiem. pod eskortą 200 żołnierzy — gdyż były to czasy
Dominik Vivant Denon był wszystkim tylko nie niespokojne, w niewiele tygodni po słynnej bitwie
uczonym. Artysta i dyplomata, pisał sztuki teatral- pod piramidami — dokonał pierwszego rozpoznania
ne, zajmował się co prawda trochę archeologią, nekropoli w Giza. Nie tylko poczynił notatki i szki-
ale był również dekoratorem wnętrz; urządził dla ce zespołu piramid, odartych już wówczas z okła-
pani Pompadour gabinet medali i gemm. Będąc fa- dziny kamieni, które posłużyły do budowy najstar-
worytem Ludwika XV przyjaźnił się jednak z Wol- szych meczetów i murów Cytadeli w Kairze. Zba-
terem i słynnym malarzem francuskiego klasycyz- dał on również słynną komorę królewską we wnę-
mu, Davidem. Kiedy wybuchła rewolucja francu- trzu piramidy Cheopsa, opisał głowę zasypanego
ska, David ocalił go od gilotyny, a wkrótce potem wówczas prawie w całości sfinksa (ii. 3), która
Denon potrafił pozyskać sobie Bonapartego i zna- wydała mu się pełna łagodnego i spokojnego wy-
leźć się w gronie bliskich ludzi jego małżonki, Jó- razu, a następnie podążył na rozległe cmentarzysko
zefiny. Spożytkowując swoje uzdolnienia artysty- w Sakkara, gdzie pod jego kierunkiem odkopano
czne, zaprojektował nawet niektóre z mundurów kilkaset naczyń zawierających mumie pięciuset
rewolucyjnej armii. Kiedy Bonaparte przystąpił do ibisów.
organizowania w roku 1798 wyprawy do Egiptu, Największe jednak pole do działania miał Denon
żywiołowy temperament i chęć wielkiej przygody w armii generała Desaix. Nie zrażony nękającymi
kazały mu się przyłączyć do grona uczonych, któ- wypadami Mameluków, niekiedy dosłownie wśród
rzy towarzyszyli Napoleonowi w wyprawie. Miał świstu kul i zgiełku bitewnego, opisywał i szkico-
on wówczas lat 51. wał każdą napotkaną świątynię i ruinę, zwracając
uwagę nie tylko na wygląd całości, ale również i na
szczegóły. On pierwszy dostrzegł trzy zasadnicze
typy rysunku egipskiego, choć chronologicznie
uszeregował je fałszywie. Chodzi tu o: a) tzw. obrys
za pomocą rycia w kamieniu lub zaznaczenia farbą
wyłącznie konturu, b) właściwy rysunek barwny
0 charakterze malarskim i c) relief, który — jak
słusznie rozróżnił on — może być płaski, wgłębiony
lub wypukły. Denon też trafnie zauważył, że Egip-
cjanie podkreślali barwą efekty plastyczne płasko-
rzeźby, to znaczy, że relief jest polichromowany.
Fakt, że motywy kompozycyjne powtarzają się
w płaskorzeźbach wielokrotnie — mamy tu bo-
wiem do czynienia z tym samym układem postaci
bogów i królów składających im ofiary — przy-
wodził mu na myśl podobieństwo do francuskich
kart do gry, na których przecież te same postacie
występują wielokrotnie.
Forsowny marsz dywizji Desaix'a na południe
1 ustawiczne po drodze utarczki z jazdą Mamelu-
ków stwarzały dodatkowe trudności dla badacza.
Denon nie mógł zabawić dłużej w tych miejscach,
które zasługiwały na dłuższe i dokładniejsze ba-
dania. W świątyni w Dendera zdołał jednak wy-
konać szkic ze słynnego zodiaku oraz zebrać nieco
rzymskich lampek i uszebti, czyli figurek, które
miały za Egipcjanina wykonywać wszystkie prace
w jego życiu pozagrobowym. Wspomina on, że żoł-
nierze na widok ruin świątyni w Luksorze stanęli
jak wryci wykonując spontanicznie „do nogi broń".
Kolosy Memnona rozczarowały go. Powiada
o nich, że są bez wdzięku, że nie posiadają niczego,
co by mogło wywołać zachwyt. Podobnie Karnak,
w którym nagromadzenie na stosunkowo niedużej
przestrzeni wielu świątyń wywołuje u niego wra-
2. Paul Klee, Piramida
3. Sfinks. Sztych wg rysunku Denona
^^M^^^^P^^^^^^^P^^^^^^^^^^^^
4. Kamień z Rosetty. Okres ptolemejsk
żenię przeładowania i teatralnej pompy, choć —
jak powiada — to nie jest cyrk ani arena, ani teatr.
Denon był niepocieszony, że za mało czasu dano
mu na zwiedzenie grobów w Dolinie Królów, a Kom
Ombo mógł dojrzeć tylko z drugiego brzegu Nilu.
Zdołał on jednak naszkicować dwie świątynie:
w Esna i Edfu.
W i oku 1802 ukazał się w sztychach jego wspa-
niały album zabytków starożytnego Egiptu zaty-
tułowany Podróż po Dolnym i Górnym Egipcie
(Voyage dans la Basse et Haute Egypte). Dzieło
Vivant Denona stanowiło pierwszą w nowożytnym
świecie naukową rewelację zabytków sztuki i ar-
chitektury starożytnego Egiptu. W kilka lat później
słynna, wielotomowa publikacja Opisanie Egiptu
(Description de 1'Egypte, Paryż 1809—1828), owoc
5. Malowidło z grobowca w Hierakonpolis. Okres predynastyczny wieloletnich badań zespołu uczonych francuskich
towarzyszących Bonapartemu nad Nil, przyniosła
poważne uzupełnienie materiałów opublikowanych
przez Denona, jakkolwiek sztuka starożytnego
6. Szaduf i sakija. Fotografia współczesna
Egiptu w tej oficjalnej publikacji Instytutu Fran-
cuskiego stanowiła tylko skromny fragment wiel-
kiego opracowania geo- i hydrografii, zoologii i bo-
taniki, współczesnej wyprawie Bonapartego kultu-
ry materialnej oraz innych zagadnień ówczesnego
Egiptu.
Prezentacja sztuki egipskiej dokonana z począt-
kiem XIX w. w dziele Vivant Denona nie miałaby tak
wielkiego znaczenia, gdyby nie równoczesne nie-
omal prace badawcze Jana Franciszka Champollio-
na, których ukoronowaniem było rozszyfrowanie
egipskiego pisma hieroglificznego. Wtedy to bo-
wiem jeden z oficerów ermii Bonapartego, kierujący
u ujścia Rosetty (ramienia Nilu) pracami saperski-
mi, znalazł blok czarnego bazaltu z tekstem wy-