Lützen 1632. Apogeum wojny trzydziestoletniej

90 Pages·2008·102.862 MB·Polish

by  Richard Brzezinski

Kampanie UbPKŁY
PUBLISHING
L__ ______________
Liitzei 632
Apogeum wojny trzydziestoletniej
RICHARD BRZEZIŃSKI urodził s-.ę
w Londyn* jako syn Polaków, którzy
w 1942 roku jako dzieci opuścili ZSRR
z Armą gen W. Andersa, unikając
sowieckiej niewoli. Jest niezależnym
historykiem specjalizującym się w dz.ejach
wąskowośo wczesnonowozytnej Europy.
zwłaszcza w zakrese barwy i broni oraz
ikonografii Obok ks-ązek dotyczących
tematyk, posk-ej i szwedzkiej oraz
starożytnych Sarmatów d'a wydawnictwa
Osprey (gdz-e n egdyś pracował pko
redaktor) napisał szereg artykułów d>a
czasop.sma .History Today" oraz O*ford
Dcttonaty of National bogrophy. Pracował
tez jako doradca do spraw
historyczno-wojskowych BBC
oraz konsultant na plan.e f mu Jerzego
Hoffmana Ogniem i mieczem.
Zajmu,* się ponadto p-acam. redakcyjnymi
■nałalnosoą przekładową
GRAHAM TURNER jest czołowym
artystą specjalizującym s.ę w obrazowaniu
okresu średn.owecza. Ilustrował wiele
książek wydawnictwa Osprey. dotyczących
szerokiego zakresu zagadnień - od ubiorów
arrrui Kalifatów z X wieku. poprzez krwawe
wydarzenia średnio w.eczr.ych bitew. az po
codz«me zyce XVIII-wiecznych brytyjskich
.czerwonych kurtek". Jest synem ilustratora
M chaela Turnera, rr. eszka i pracuje
w hrabstwie Buchngham vz V/.elkiej Brytar....
Liitzen 1632
Apogeum wojny trzydziestoletniej

Kampanie • 4
Liitzen 1632
Apogeum wojny trzydziestoletniej
Richard Brzeziński • Graham Turner
ILUSTROWAŁ
Jan Szkudliński
TŁUMACZYŁ
First pub'.shed Podziękowania
m Gre.it Butan in 2001.
by Oprey PU>'sh'ng Ltd
Pisanie tej książki było długim i wyczerpującym zadaniem, wiążącym się z wizytami w archiwach.
Midland House. West W.t>.
BofeyOrford. OX20PH bibliotekach i muzeach w całej północnej Europie oraz z badaniem tekstów źródłowych w kilku­
nastu językach, często kaligrafowanych gotykiem - me dziwi zatem, ze wojna trzydziestoletnia spo­
Alt RiGHT$RL$ERVED tyka się z tak nikłym zainteresowaniem historyków! Równie kłopotliwe były ścisłe ograniczenia
objętości tekstu, co zmusiło mnie do zrezygnowania ze znacznej ilości materiału, który nie zmieś­
Po‘ish Ijnguage translator)
cił się na tych stronach.
2008 Osprey F\iUi$hng Limited
Podczas pracy nad książką zaciągnąłem u wielu osób intelektualne długi. Przede wszystkim pragnę
Copyright <£> for fblish ed ton: podziękować Keithowi Robertsowi za interesujące dyskusje w ciągu wielu lat. Johnowi Rohde.
Wydawnictwo EGIS który pomógł mi, podsuwając pomysły na ilustracje pola walki. Nickowi Sekunda za jego przydatne
uwagi po lekturze rękopisu, wreszcie Klausowi Jacobowi. mieszkańcowi jednej z wiosek Rippach.
ISBN 978 83-7396 790-8
który dostarczył wskazówek dotyczących miejscowych kronik. Jeśli idzie o Szwecję, chcialbym
OPRACOWANIE Wt DANIA POLSKIEGO. szczególnie podziękować Evie Turek z kolekcji Szwedzkich Trofeów, Nilsowi Drejholtowi z Livrust-
Redakcp Wojoech Adamski kammaren oraz Leifowi Petterssonowi z Armemuseum za pomoc w zdobyciu fotografii. Wreszcie
Korekta: Jakub Machowski. ogromne podziękowania należą się Lee Johnsonowi, który wierzył we mnie i zadbał, by książka ta
Małgorzata Piwowarczyk
została opublikowana.
Indeks. Małgorzata Piwowarczyk
Wszystkie ilustracje, o ile nie zapisano inaczej, pochodzą ze zbiorów autora
Adaptacp graficzna i skład: Potr Kulas
Nota autora
Wszystkie daty są podane w „nowym stylu", czyli według kalendarza gregoriańskiego, wprowa­
dzonego w katolickiej Europie w 1582 roku. Kalendarz juliański - „starego stylu", używany
w Szwecji i protestanckich Niemczech, spóźniał się w stosunku do gregoriańskiego o 10 dni, za­
tem bitwa pod Lutzen odbyła się 16 listopada według nowego stylu, albo też, tak jak nadal ob­
chodzi się jej rocznicę w Szwecji. 6 listopada według starego stylu.
EGIS Sp. z o.o.
ul. Pilotów 71.31 -462 Kraków
tel. [phone]
fax (12; 410 86 21
e-matl: oflice@ótxon p!
y/ww.hisionaospre/.p!
mm litxon.pl
i LI BRON
SPIS TREŚCI
KALENDARIUM 6
WPROWADZENIE 7
DROGA POD LUTZEN 10
Powrót Wallensteina i kampania norymberska
DOWÓDCY WALCZĄCYCH STRON 14
Wodzowie protestanccy • Wodzowie katoliccy
WALCZĄCE ARMIE 19
Armia szwedzka • Skład armii szwedzkiej
• Armia cesarska • Skład armii cesarskiej
PLANY WALCZĄCYCH STRON 28
Cele Wallensteina • Cele Gustawa Adolfa
PIERWSZE STARCIA 3 I
Potyczka nad Rippach. 15 listopada
BITWA, 16 LISTOPADA 39
Pierwsze ataki szwedzkie, 10.00-12.00 • Przybycie Pappenheima. 12.00-12.30
• Zamęt na cesarskich skrzydłach • Ostatnie uderzenie, 15.30-17.00
PO ZMROKU 80
Kto wygrał bitwę? • Epilog Procesy winnych Fahnenflucht
POLE BITWY DZISIAJ 92
BIBLIOGRAFIA 94
INDEKS 95
KALENDARIUM
GUSTAW ADOLF W NIEMCZECH I 1.00 Generalne natarcie linii szwedzkich; początek
właściwej bitwy.
______________1630 I 1.30 Finowie ŚtSlhandskego odrzucają Chorwatów
27 czerwca Flota szwedzka wyrusza ze Sztokholmu. od prawego skrzydła szwedzkiego. Pozorowane
6 lipca Gustaw Adolf ląduje pod Peenemunde. formacje cesarskie złożone ze służby taborowej
______ 1631 zaczynają uciekać w kierunku Lipska.
20 maja Pappenheim zdobywa szturmem Magdeburg. 12.00 Brygada Szwedzka zdobywa siedmiodzialową
17 września Bitwa pod Breitenfeld - Gustaw Adolf cesarską baterię dział.
z pomocą saską pokonuje Tillyego. 12.00-12.30 Na cesarskim lewym skrzydle pojawia się
otwierając drogę do środkowych Niemiec. z kawalerią Pappenheim, lecz zostaje śmiertelnie
______________Ł632 ranny; początek Fahnenflucht.
15 kwietnia Bitwa pod Ram am Lech - Gustaw Adolf ok. 13.00 Gustaw Adolf ginie, walcząc na czele kawalerii
przekracza rzekę Lech: Tilly śmiertelnie ranny. ze SmSland.
16 kwietnia Ferdynand II przywraca Wallensteina 13.00-14.00 W atakach na cesarskie centrum zostają
na stanowisko naczelnego dowódcy wojsk zniszczone szwedzkie brygady: Żółta i Niebieska.
cesarskich. 14.00-15.00 Knyphausen odbija cesarską baterię i zwraca działa
24 kwietnia Gustaw Adolf witany w Augsburgu na lewe skrzydło cesarskie.
jako zbawca protestantyzmu. ok. 14.30 Druga fala ataku Bernharda odrzucona
25 maja Wallenstein odbija Pragę. z ciężkimi stratami.
27 sierpnia Fbs-lki prowadzone przez Oxenstiernę 15.00-15.30 Przerwa w bitwie; obydwie strony
i Wilhelma Weimarskiego docierają przegrupowują się do ostatniego starcia.
do Norymberg!. 15.30-17.00 W trakcie ostatniego ataku Bernhard zdobywa
3/4 września Gustaw Adolf atakuje obóz Wallensteina baterię przy wiatraku.
pod Alte Feste. ok. 18.00 Przybycie piechoty Pappenheima pod wodzą
18 września Gustaw Adolf przerywa oblężenie obozu Reinacha.
Wallensteina i maszeruje na południe ok. 20.00 Trzy godziny po zmroku Wallenstein nakazuje
w kierunku Dunaju. odwrót w kierunku Lipska.
24 września Arm e Gustawa Adolfa i Bernharda rozdzielają się. Północ Wallenstein dociera do Lipska.
PRELUDIUM DO BITWY POD LUTZEN PO BITWIE
2 listopada Wallenste n zdobywa lipski zamek 17 listopada Bernhard maszeruje z powrotem
Pleissenburg. do Weissenfels i obozu pod Naumburgiem.
2-7 listopada Armie Gustawa Adolfa i Bernharda łączą się 18 listopada Wallenstein opuszcza Lipsk i rozpoczyna odwrót
ponown-e pod Amstadt. na południe od Erfurtu do Czech.
6-7 listopada Armia Pappenheima dołącza do sil 22 listopada Do Bernharda pod Grimma dołącza 5000 saskiej
Wallensteina kolo Merseburga. i brunszwicko-luneburskiej konnicy: początek
12 listopada Pod wrazen.-em obecności armii Wallensteina operacji oczyszczających w Saksonii.
koto Weissenfels Gustaw Adolf wycofuje się _______________1.633
i umacnia swój obóz koło Naumburga 16 lutego Stracenie w Pradze uciekinierów spod Lutzen.
14 listopada Wallenstein dzieli swoją armię, pozwalając 23 kwietnia Utworzenie Ligi z Heilbronn
Pappenheimo.Ti skierować się na Halle. pod przewodnictwem Axela Oxenstierny.
15 listopada Gustaw Adolf wyrusza z obozu przed świtem 8 lipca Zwycięstwo protestanckie w bitwie
(ok. 4.00). by zaatakować Wallensteina; pod Hessisch-Oldendorf.
potyczka nad Rippach (12.00-15.00) opóźnia _______________L63_4
bitwę. 25 lutego Wallenstein ginie w zamachu; dowództwo
przejmuje Gallas.
16 LISTOPADA - BITWA POD LUTZEN 6 września Bitwa pod Nórdlingen - katastrofalna klęska
armii protestancko-szwedzkiej: Szwecja traci
Północ Pappenheim otrzymuje w Halle rozkaz południowe i środkowe Niemcy.
Wallensteina. by ruszał pod Lutzen. ______.________L635
2.00 Pappenheim wyrusza z kawalerią pod Lutzen. 30 maja Pokój praski kończy .szwedzki" etap wojny.
ok. 6.00 O brzasku p.echota i artyleria Pappenheima Elektor Saksonii Jan Jerzy porzuca sojusz
wyruszają z Hale ze Szwecją w zamian za zwrot Lużyc.
9.00 Armie przeciwników nawiązują pod Lutzen
kontakt wzrokowy.
10.00 Rozwinięcie szwedzkiej linii bojowej; początek
6
I y/ym^ny ognia artyleryjskiego.
WPROWADZENIE
itwa pod Lutzen to jeden z kluczowych punktów wojny trzy­
B
dziestoletniej (1618-1648), najhardziej niszczycielskiego konflik­
tu w Ku ropie przed I wojną światową. Bitwa nic była szczególnie
wielka: pod Brcitenfcld w roku 1631 stanęło przeciw sobie niemal
dwukrotnie więcej żołnierzy. Trudno nazwać ją też rozstrzygającą - przez
Obraz Pietera Snayersa
przedstawiający bitwę pewien czas po jej stoczeniu obydwie strony przypisywały sobie zwycięst­
pod Lutzen, zamówiony wo. Jej znaczenie wynikało raczej ze śmierci dwóch z wielkich wodzów:
przez Ottavio Piccolominiego, króla Szwecji, Gustawa II Adolfa, i hrabiego Gottfrieda Heinricha von
ukończony w roku 1642.
Pappcnhcima.
Rozmieszczenie wojsk cesarskich
Wiele zdarzeń tego zimnego listopadowego dnia pozostaje okry­
ukazano z niezwykłą
dokładnością, szczególnie szyk tych zalegającą w'ó wczas mgłą i dymem. Historycy koncentrowali swoje
5-2-1 cesarskich brygad piechoty badania na śmierci króla szwedzkiego; mniej wysiłku włożono w rekon­
oraz ustawienie skrzydeł strukcję samego przebiegu bitwy. Systemy wojskowe tamtego okresu są
kawaleryjskich w eszelon.
wciąż słabo rozumiane. Bitwa zaś często jest przedstawiana jako kon­
W oddali widać znacznie dłuższy
frontacja między innowacyjną taktyką linearną Gustaw-a Adolfa, opartą na
front armii szwedzkiej
sile ognia i uderzeniu, a przestarzałą szkolą hiszpańską z jej ociężałymi
(Kunsthistorisches Museum, Wiedeń)
7
CESARSTWO NIEMIECKIE OKOŁO ROKU 1632
MORZE
PÓŁNOCNE DANIA
MORZE BAŁTYCKIE
Stralsund
LU LU
POMORZE
O
Hamburg ZACHODNIE../
N
BREMA (
U
MEKLEMBURGIA
Q O
cL CL y Brema • Szczecin
O
N BRANDENBURGIA J
POLSKA
Magdeburg •
... ELEKTORAT
ARCYBISKUPSTWO < Kassel
' '--SAKSONII
KOLONII
HESJA-KASSEL
'i Liitzen
KSIĘSTWA
Drezno’
ARCYBISKUPSTWO BISKUPSTWO SAKSONII
TREWIRU FULDY
ARCYBISKUPSTWO wUKRUZPBURGA
-BISKUPSTWO
BAMBERGU Praga
Norymberga
MORAWY
N WIRTEMBERGIA
’ BAWARIA
Augsburg©
Monachium
AUSTRIA
Wiedeń^
; WĘGRY
ZWIĄZEK ' CESARSKIE
SZWAJCARSKI TYROL
II posiadłości Habsburgów
państwa Ligi Katolickiej
I tereny okupowane przez Szwedów REPUBLIKA
pewni sojusznicy Szwecji WENECJA
niepewni sojusznicy Szwecji TURCJA
— • ■ granica Świętego Cesarstwa Rzymskiego
Narodu Niemieckiego
o
100 km MORZE
ADRIATYCKIE
8