Levende Beelden: Kunst werken en Kijken

129 Pages·2011·2.53 MB·German

by  Caroline van Eck

Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 1
Levende beelden
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 2
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 3
Onder redactie van
Caroline van Eck en Stijn Bussels
Leiden University Press
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 4
Deze publicatie is tot stand gekomen met steun van de Nederlandse Organisatie voor
Wetenschappelijk Onderzoek (NWO).
Afbeelding omslag: De roof van Proserpina (detail) door Bernini, Galleria Borghese Rome.
Foto: Luciano Romano.
Ontwerp omslag: Maarten Evenhuis, Amsterdam
Ontwerp binnenwerk: Sander Pinkse Boekproductie, Amsterdam
ISBN 978 90 8728 111 3
e-ISBN 978 94 0060 030 0
NUR 640
© C. van Eck & S. Bussels / Leiden University Press, 2011
Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opge-
slagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm
of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen of enige
andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
Voorzover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikel 16B
Auteurswet 1912 jº het Besluit van 20 juni 1974, Stb. 351, zoals gewijzigd bij het Besluit
van 23 augustus 1985, Stb. 471 en artikel 17 Auteurswet 1912, dient men de daarvoor wet-
telijk verschuldigde vergoedingen te voldoen aan de Stichting Reprorecht (Postbus 3051,
2130 KB Hoofddorp). Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemle-
zingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16 Auteurswet 1912) dient men zich
tot de uitgever te wenden.
De uitgeverij heeft ernaar gestreefd alle copyrights van in deze uitgave opgenomen illus-
traties te achterhalen. Aan hen die desondanks menen alsnog rechten te kunnen doen
gelden, wordt verzocht contact op te nemen met Leiden University Press.
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 5
Inhoudsopgave
Woord vooraf 7
Inleiding 8
Gemankeerde Pygmalions en succesvolle Medusa’s
CaROlINe vaN eCK
Meer dan beeldende liefde 28
Extreme reacties op Praxiteles’ Venus van Cnidus
StIjN BUSSelS
Burger, wilt gij wel gelooven, dat het werken sijn van boven! 44
Beelden en hun omstreden werking in een door crisis geteisterd Venetië
elSje vaN KeSSel
Een schouwburg als heersersportret 62
Ranuccio I’s teatro Farnese in Parma
lex HeRmaNS
Van wonder doende munten tot krachtige relieken 78
Sixtus V en de goudschat van het Lateraans paleis te Rome (1587)
mINOU SCHRaveN
De verleiding van het vlees 94
Aanraking en opwinding in de Italiaanse baroksculptuur
j. jORIS vaN GaStel
Noten 108
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 6
leveNde BeeldeN
Bibliografie 117
Over de auteurs 125
Index van de belangrijkste onderwerpen 127
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 7

Woord vooraf
Dit boek vond zijn oorsprong in een reeks lezingen van een interdisciplinair
team, bestaande uit kunsthistorici, een theaterhistoricus, een psycholoog,
een oud-historicus en een filosoof. We wilden het wijdverbreide, maar zeer
complexe fenomeen dat kijkers kunstwerken behandelen alsof het levende
wezens zijn voor een breder publiek presenteren, zoals dat nu ook in boek-
vorm voor geïnteresseerden is ontsloten.
De lezingen die zijn gehouden in februari 2010 werden met groot en-
thou siasme ontvangen. In die reeks wilden wij de resultaten van ons vICI-
onderzoeksprogramma ‘Art, Agency and Living Presence’ presenteren, dat
van 2006 tot 2010 is uitgevoerd aan de Universiteit Leiden.
Het vICI-programma van de Nederlandse Organisatie voor Weten-
schappelijk Onderzoek (NWO) heeft als doel vernieuwend onderzoek te
stimuleren en de betrokken onderzoekers in staat te stellen een nieuwe
onderzoekslijn op te zetten. We zijn NWO zeer erkentelijk voor haar gene-
reuze en onvoorwaardelijke steun in de afgelopen jaren. Deze steunde ons
ook in de ambitie om de uitkomsten van ons wetenschappelijk onderzoek
onder de aandacht van u als lezer en een breder publiek te brengen. Wij
zijn bij Leiden University Press Yvonne Twisk en haar collega’s in Leiden
en Amsterdam dankbaar voor het enthousiasme en de efficiëntie, om niet
te zeggen benevolent agency, waarmee ze dit project vanaf het begin hebben
begeleid. Ook willen we enkele collega’s bedanken voor hun warme belang-
stelling en kritische blik: Maarten Delbeke, Edward Grasman, Henk van Os
en Bram Van Oostveldt.
Dit boek was er niet zonder het enthousiasme van alle auteurs, wie dit
onderwerp en de zoektocht naar afbeeldingen zeer ter harte is gegaan.
7
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 8
Inleiding
Gemankeerde Pygmalions en succesvolle Medusa’s
CaROlINe vaN eCK
Levende beelden nieuw.indd | Sander Pinkse Boekproductie | 12-05-11 / 16:03 | Pag. 9
IN NOvemBeR 2009 publiceerde de onlineversie van de Volkskrant een
bericht over een weduwnaar in Thailand die zozeer rouwde om de dood van
zijn vrouw dat hij haar as opnam in een gipsen beeld van haar en dat beeld
iedere nacht, jarenlang, met zich mee naar bed nam. Zijn zoon dwong hij
het beeld iedere avond een nachtkus te geven en naast het beeld te gaan lig-
gen. Toen de Thaise autoriteiten hierachter kwamen droegen ze hem op de
as uit het gipsen beeld te halen en weer te begraven.1 Het gedrag van deze
gemankeerde Pygmalion is overigens niet nieuw of uniek: al in Euripides’
toneelstuk Alkestis kan de echtgenoot, Admetus, zich niet neerleggen bij het
verlies van zijn vrouw Alkestis en laat een beeld van haar maken dat hij in
zijn armen neemt, kust en mee naar bed neemt.2
Dit zijn extreme voorbeelden van een vorm van gedrag die zeer veel
voorkomt, in alle tijden en delen van de wereld, en uitputtend is gedocu-
menteerd: het behandelen van kunstwerken alsof het levende wezens
zijn.3 Een plaats waar zulke reacties zeer vaak voorkwamen is de Tribuna
van de Uffizi waar de Venus de’ Medici stond, die werd beschouwd als het
hoogtepunt van de grand tour. Paus Innocentius xI had in 1677 toestem-
ming gegeven om het beeld uit de Villa Medici in Rome te laten vertrek-
ken naar Florence vanwege de vele onbetamelijke reacties die het beeld bij
kijkers opriep, maar ook in de Tribuna ging het er niet veel beter aan toe.
Tot ver in de negentiende eeuw was het voor reizigers op de grand tour het
hoogtepunt van hun bezoek aan Florence.4 De Engelse criticus Jonathan
Richardson schreef bijvoorbeeld in de jaren 1720 vol bewondering over de
zachtheid van haar huid die leek mee te geven als zij werd aangeraakt, maar
observeerde ook dat het beeld streng bewaakt moest worden om het al te
hevige enthousiasme van sommige kijkers te bedwingen.5
Sommigen hadden een intense behoefte aan persoonlijk contact met
haar. Zo noteerde een anoniem gebleven bezoeker in 1835 hoopvol dat ‘her
eyes, half-closed, half smiling, look into the beholder’s face for a return of
love’. Mrs Jameson, de Engelse Regency-dagboekschrijfster die het in haar
vaderland te saai vond en uitweek naar het Continent, vermeldt in haar
Diary of an ennuyée uit 1826 dat de schilder Samuel Rogers
9