kur'ân'ı okumak anlamak ve amel etmekle ilgili temel kavramlar

165 Pages·2007·1.08 MB·Turkish

S.Ü. SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
TEMEL İSLAM BİLİMLERİ ANA BİLİM DALI
TEFSİR BİLİM DALI

KUR’ÂN’I
OKUMAK ANLAMAK
VE AMEL ETMEKLE
İLGİLİ
TEMEL KAVRAMLAR

(YÜKSEK LİSANS TEZİ)

HAZIRLAYAN
Mesut KAYA

٠٣٤٢٤٤٠١١٠٠٥

DANIŞMAN
Prof. Dr. İsmet ERSÖZ

KONYA ٢٠٠٦
THE BASIC CONCEPTS RELATED WİTH READİNG UNDERSTANDING AND
PRACTISING OF THE HOLY QUR’AN

In this study we focused on the basıc concepts of the Qur’an, related with the reading,
understanding and practising the Holy Qur’an.

In the first chapter, related with the reading of the Qur’an, we study on this three
concepts; ‘qırâa’, ‘telâwe’ and ‘tertîl’.

In the second chapter related with the understanding of the Qur’an, we study on an other
three concepts; ‘tazhakkur’, ‘tedhebbur’ and ‘tafakkur’.

In the thırd and the last chapter related with the practising of the Qur’an, we study on
this four concepts; ‘ıttıbâ’, ‘ ı’tısam’, ‘ıtâa’ and ‘telâwe’.

In conclusion of the study we find that there is a big relation all this concepts form the
view point of meaning, this will always help us in understanding of Holy Qur’an.
KUR’ÂN’I OKUMAK ANLAMAK VE AMEL ETMEKLE
İLGİLİ TEMEL KAVRAMLAR
(ÖZET)
Günümüzde Kur’ân tefsiri çal ışmaları farklı yöntemlerle bütün yo ğunluğuyla devam
etmektedir. Bu yöntemlerden günümüzde en sık başvurulan konu eksenli ve kavram tahliline
dayalı Kur’ân çalışmalarıdır.
Bu çalışmada konu eksenli ve kavram tahlili yöntemleri esas alınarak Kur’an-ı Kerim’de
geçen; Kur’an’ı okumak, anlamak ve amel edilmekle ilgili temel kavramlar ın incelemesi
yapılmıştır. Kavramlar ın tespitinde, ta şıdıkları anlam da göz önünde bulundurulmu ş,
doğrudan ya da dolaylı olarak Kur’an’la alakalı olmaları esas alınmıştır. Bu kavramlar, her üç
bölümle ilgili olarak ele ald ığımız konuları en etkili ve kapsaml ı bir şekilde anlatmaları
yönüyle tercih edilmiştir. Kavramların tercihindeki bir başka etken de ayetlerde geçme sıkları
olmuştur.
Birinci bölümde Kur’an’ı okumakla ilgili: “Kıraat”, “Tilavet”, “Tertil” olmak üzere
üç kavram tespit edilmi ştir. İkinci bölümde Kur’an’ ı anlamakla ilgili: “Tefekkür”,
“Tedebbür”, “Tezekkür” olmak üzere yine üç kavram ele al ınmıştır. Üçüncü bölümde ise
Kur’an’la amel etmekle ilgili: “İttiba”, “İtisam”, “İtaat” ve “Tilavet” olmak üzere dört
kavram üzerinde durulmuştur. Böylece toplam on kavram ele alınmıştır.
Çalışmamızda öncelikli olarak kavram, kapsamlı bir şekilde ele alınmış, kavramın Arap
dilindeki geli şim süreci, kullan ımları ve Kur’an’la birlikte kazanm ış olduklar ı anlamlar
üzerinde durulmuştur. Daha sonra kavram ın Kur’an’daki kullan ımlarını görmek aç ısından,
konu ile ilgi ayetler bir araya getirilmi ştir. Kavramlar tek tek incelendikten sonra, kavramlar
arası kar şılaştırmaya gidilmiştir. Kavramların kendi aralar ındaki benzerlik ve farkl ılıkları
zikredilmiş, böylece bölümün genel bir değerlendirmesi de yapılmıştır.
Çalışmanın neticesinde görülmü ştür ki, Kur’an’la ilgili kavramlar ın her biri di ğerini
bütünler niteliktedir. Kavramlar bütün olarak dü şünüldüğü zaman anlaml ı bir mozaik
oluşturmaktadır. Her bölüm kendi içinde anlam bütünlü ğü oluşturduğu gibi, hem okumakla
ilgili kavramlar ın, hem de anlamakla ilgili kavramlar ın amel etmeye yönelik oldu ğu da
görülmektedir. Bu kavramlar da muhatab ı; esas amaca, amel etme noktas ına götürmektedir.
Dolayısıyla ne okumak anlamaktan ne de anlamak amel etmekten ayrı düşünülebilmektedir.
Kur’an’a muhatap olan ve inanan insanların ondan hakiki anlamda istifade edebilmeleri
bu mozaiğe bütün olarak bakabilmeleri ile mümkün gözükmektedir. Kur’an’daki kavramların
birbirini destekler nitelikteki mesajları bizi bu sonuca götürmektedir.

Mesut KAYA
034244011005
İÇİNDEKİLER

ÖNSÖZ...................................................................................................................1
KISALTMALAR....................................................................................................3
GİRİŞ......................................................................................................................4
I. KONUNUN ÖNEMİ VE AMACI………………………………………………..4
II. ARAŞTIRMANIN METODU...........................................................................8
A. KONULU TEFSİR METODU...................................................................8
B. KAVRAMLAR VE KAYNAKLAR........................................................10

BİRİNCİ BÖLÜM
KUR’AN’I OKUMAKLA İLGİLİ KAVRAMLAR
I. KIRAAT/KUR’AN KAVRAMI .......................................................................12
A. LÜGAT ANLAMI....................................................................................12
B. KUR’AN’I KERİM’DE KIRAAT/KUR’AN KAVRAMIYLA İLGİLİ
AYETLER.....................................................................................................14
1. Hz. Peygamber’in Muhatap Alındığı Ayetler.....................................14
2. Müminlerin Muhatap Alındığı Ayetler...............................................27
3. İnkarcıların Durumlarının Tasvir Edildiği Ayetler.............................30
II. TİLÂVET KAVRAMI.....................................................................................32
A. LÜGAT ANLAMI....................................................................................32
B. TİLÂVET KAVRAMIYLA İLGİLİ AYETLER........................................35
1. Tâbi Olmak Anlamında Kullanılan Âyetler........................................35
2. Okumak Anlamında Kullanılan Ayetler.............................................38
a. Hz. Peygamber’e Emir Siygasında Gelen Ayetler......................38
b. Hz. Peygamber’in Bizzat Tilâvetini İfade Eden Ayetler............41
c. Gâip siygasıyla Hz. Peygamber’in Tilâvetini İfade Eden
Ayetler.........................................................................................49
d. Müminlere Nispet Edilen Tilâvet..............................................51
e. Ehl-i Kitaba Nispet Edilen Tilâvet.............................................53
f. Meleklere ve Şeytanlara Nispet Edilen Tilâvet...........................58
3. Vahy etmek/Bildirmek Anlamındaki Tilâvet......................................60
1
a. Hz. Peygamber’in Muhatap Alındığı Ayetler............................60
b. Müminlerin Muhâtap Alındığı Ayetler......................................61
c. İnkarcıların Anlatıldığı Ayetler................................................63
III. TERTÎL KAVRAMI......................................................................................64
A.LÜGAT ANLAMI........................................................................................64
B.ISTILÂHÎ ANLAMI.....................................................................................65
C.KUR’AN’I KERÎM’DE TERTÎL KAVRAMI...............................................66
IV. KIRAAT, TİLÂVET VE TERTÎL KAVRAMLARININ
KARŞILAŞTIRMASI..........................................................................................71
A.KIRAAT VE TİLÂVET KAVRAMLARININ FARKLI VE BENZER
YÖNLERİ........................................................................................................71
B.TERTÎL KAVRAMI’NIN KIRAAT VE TİLÂVET KAVRAMLARINDAN
FARKLI VE BENZER YÖNLERİ...................................................................73

İKİNCİ BÖLÜM
KUR’AN’I ANLAMAKLA İLGİLİ KAVRAMLAR
I. TEFEKKÜR KAVRAMI
A. LÜGAT ve ISTILÂH ANLAMI................................................................75
B. TEFEKKÜR KAVRAMI İLE İLGİLİ KUR’AN-I KERİM’DEKİ
AYETLER.....................................................................................................77
1. Dolaylı Olarak Kur’an’la Alakalı Olan Ayetler..................................78
2. Doğrudan Kur’an’la Alakalı Olan Ayetler.........................................81
II. TEDEBBÜR KAVRAMI.................................................................................86
A. LÜGAT Ve ISTILÂH ANLAMI...............................................................86
B. KUR’AN-I KERİM’DE GEÇEN AYETLERİN TAHLÎLİ........................88
1. Sarâhaten Kur’an’ın Zikredildiği Ayetler...........................................88
2. Farklı İfadelerle Kur’an’ı Tedebbürü Anlatan Ayetler.......................93
III. TEZEKKÜR KAVRAMI..............................................................................100
A.LÜGAT VE ISTILAH ANLAMI....................................................................100
B.TEZEKKÜRLE İLGİLİ KUR’AN’DA GEÇEN AYETLERİN TAHLÎLİ.......102
1. Dolaylı Olarak Kur’an’la İlgili Olan Ayetler....................................103
2
2. Doğrudan Kur’an’la İlgili Olan Ayetler............................................107

IV. TEFEKKÜR TEDEBBÜR VE TEZEKKÜR KAVRAMLARININ
MUKAYESESİ....................................................................................................116
A.TEFEKKÜR VE TEDEBBÜR KAVRAMLARININ FARKLILIK VE
BENZERLİKLERİ........................................................................................116
B.TEZEKKÜR KAVRAMININ TEFEKKÜR VE TEDEBBÜRLE OLAN
İLİŞKİSİ.......................................................................................................117

ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
KUR’AN’LA AMEL ETMEKLE İLGİLİ KAVRAMLAR
I. TÂBİ OLMAK (İTTİBA ETMEK).................................................................119
A. LÜGAT ve ISTILAH ANLAMI...............................................................119
B. KUR’AN’A İTTİBA İLE İLGİLİ AYETLER...........................................120
1. Hz. Peygamber’in Muhatap Alındığı Ayetler....................................120
2. Hz. Peygamber’in Diliyle İfade Olunan Vahye İttiba........................123
3. Tüm İnsanların Muhatap Alındığı Ayetler........................................125
4. Kur’an’a Uyma Emri Karşısında İnkarcı Tutumu Anlatan Ayetler....129
II. İ’TİSÂM (TUTUNMAK)...............................................................................132
A.LÜGAT ANLAMI.......................................................................................132
B.İ’TİSÂM KELİMESİNİN KUR’AN’DAKİ KULLANIMLARI...................134
1. Dolaylı Olarak Kur’an’a Sarılmayı Anlatan Âyetler.........................134
2. Müminlerin Muhatap Alındığı Davet................................................136
3. Tüm İnsanların Muhatap Alındığı Davet...........................................138
III. İTAAT KAVRAMI.......................................................................................140
A- LÜGAT ANLAMI...................................................................................140
B- “ALLAH’A İTAAT” EMRİNİN KİTÂBA DELALETİ..........................142
IV. TİLÂVET......................................................................................................146
V. İTTİBÂ, İTİSÂM VE İTAAT KAVRAMLARININ
KARŞILAŞTIRMASI.........................................................................................149
3
SONUÇ................................................................................................................151
BİBLİYOGRAFYA.............................................................................................154

ÖNSÖZ
Kur’ân-ı Kerim’in tefsiri Hz. Peygamber (s.a) ile ba şlamış, Hz. Peygamber (s.a)
Kur’ân’ın tamam ını olmasa bile ayetlerin bir k ısmını aç ıklamış, Kur’ân’ ı kısmen tefsir
etmiştir. Ashab ve tabiîn bu gelene ği devam ettirmişler, tefsir ilminin temellerini atmışlardır.
Daha sonraki dönemlerde bu ilim sistemleşmiş, ilkeleri belirlenmiş, Kur’ân baştan sona tefsir
edilmiştir.
Gerek Hz. Peygamber’den (s.a) gelen rivayetler gerekse sahabe, tabiîn ve ilk dönem
müfessirlerin görüşleri çerçevesinde Kur’ân’ ın tefsiri çe şitli yöntemlerle yap ılmaya devam
edilmiş, günümüze zengin bir tefsir miras ı ula şmıştır. Günümüzde de Kur’ân tefsiri
çalışmaları farklı yöntemlerle bütün yo ğunluğuyla devam etmektedir. Bu yöntemlerden bir
tanesi de günümüzde en s ık başvurulan konu eksenli Kur’ân çal ışmalarıdır. Bu yönteme
“Konulu tefsir metodu” adı verilmektedir.
Akademik çalışmaların son derece yaygınlık kazanmasıyla, konu arayışları had safhaya
ulaşmış; bu noktada konulu tefsir yöntemi büyük bir bo şluğu doldurmuştur. Bu yöntemle
spesifik (derinlemesine) Kur’an çalışmaları çok büyük aşamalar kat etmiştir.
Konulu tefsir yönteminin kapsamına giren kavram tahliline dayalı Kur’an çalışmaları da
yine oldukça s ık kullan ılan bir yöntem olmu ştur. Bu yöntem, Kur’an’dan seçilen bir
kavramın, ilk dönem müfessirlerinin de yapt ıkları gibi, geli şim süreci ve Kur’an’ ın
kazandırdığı yeni anlamlarla birlikte incelenmesine dayanmaktadır.
Biz de bu yöntemleri esas alarak Kur’an- ı Kerim’de; Kur’an’ı okumak, anlamak ve
onunla amel edilmek le ilgili kavramlar ın incelenmesini uygun gördük. Konu ile ilgili,
konulu tefsir yöntemi ve kavram tahliline dayalı herhangi bir çalışma yapılmamış olmasından
hareketle, bu çalışmanın bu konuda bir başlangıç olacağını düşündük.
İlahi Kelâm’ı okumak, anlamak ve de onunla amel etmek oldukça önemli bir konudur.
Bu, elbette çok daha kapsamlı çalışmaları gerekli kılmaktadır.
Tezimizin girişinde konunun önemi ve amac ından bahsettikten sonra k ısaca konulu
tefsir yöntemi ve yararland ığımız kaynaklar üzerinde durduk. Birinci bölümde Kur’an’ ı
okumakla ilgili: Kıraat, tilavet tertil kavramlarını; ikinci bölümde Kur’an’ı anlamakla ilgili:
Tefekkür, tedebbür, tezekkür kavramlarını; üçüncü bölümde Kur’an’la amel etmekle ilgili:
4
İttiba, i’tisam ve itaat kavramlarını inceledik. Sonuçta da konunun ve kavramların genel bir
değerlendirmesini yaptık.
İşlemiş oldu ğumuz kavramlar daha derinlemesine, müstakil çal ışmalarla ele al ınıp
incelenebilirdi. Ancak biz burada, sıralamış olduğumuz ana başlıklara bütüncül bir yaklaşımı
hedeflemiş bulunmaktayız. Bu sebeple, her kavramı incelerken Kur’an’daki kullanımlarını ve
genel yorumları serdetmekte, diğer kavramlarla ilişkilerini de ortaya koymaya çalışmaktayız.
Konumuzun tespiti ve şekillenmesinde yol göstermelerini esirgemeyen danışman hocam
Prof. Dr. İsmet Ersöz’e, hocalar ım Doç. Dr. Fethi Ahmet Polat’a, Yrd. Doç. Dr. Mahmut
Yeşil’e, kaynak temininde yard ımlarını esirgemeyen de ğerli arkadaşlarım İlyas Kaplan ve
Güneş Öztürk’e teşekkürlerimi arz ediyorum.
Mesut KAYA
11.02. 2006
YOZGAT

5
KISALTMALAR

a.s : Aleyhisselâm
AOY : Ankara Okulu Yayınları
b. : İbn
bkz. : Bak ınız
h. : Hicrî
Hz. : Hazreti
İFAV : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları
nşr. : Ne şreden
s. : Sayfa
s.a : Sallalâhü aleyhi ve selem
sd. : Sadele ştirenler
sy. : Say ı
thk. : Tahkik
trc. : Tercüme
ts. : Tarihsiz
v. : Vefat tarihi
vb. : Ve benzeri
vd. : Ve devam ı
y. : Yay ınları
YL. : Yüksek lisans

6
GİRİŞ

I. KONUNUN ÖNEMİ VE AMACI
Kur’an-ı Kerim, hidayet, rahmet ve müjde kitab ıdır.1 Kur’an, insan ı en do ğru yola
götürmektedir.2 Allah, rızasına ula şan doğru yolu onunla göstermi ştir.3 Allah, göndermi ş
olduğu Son Peygamberi (s.a.) tüm insanl ığa rahmet olarak gönderdi ği gibi, ona inzal etti ği
kitabı da rahmet vesilesi kılmıştır. Hayatın kaynağı nasıl ki yağmur ve su ise, Kur’an da dinî,
manevî, içtimaî hayat ın kayna ğıdır. Kur’an, ahiret hayat ında müminlerin kavu şacakları
mükafatları ve nimetleri müjdelemektedir. Onlar ın ebedi olarak kalacaklar ı cennet hayat ını
anlatmaktadır. Kur’an başlı başına bir müjde kitabıdır.
Kur’an’ın hidayet, rahmet, ve müjdelerinden istifade edebilmek elbette onu okumakla
mümkündür. Kur’an’ı okuyanların nâil olacakları uhrevi mükafatlar, muhtelif hadislerde Hz.
Peygamber (s.a) tarafından beyan edilmiştir. Ancak söz konusu hususlarda Kur’an’dan gerçek
anlamda istifade etmek, onunla sürekli bir hemhal olmayı gerekli kılmaktadır. Yâni sürekli ve
bilinçli bir okuyuşu gündeme getirmektedir.
Bu okumanın en anlamlı gayesi de okunanı anlamak, verilmek istenen mesajı kavramak,
Kur’an’ın derin anlamlar ına nüfuz edebilmektir. Okurken böyle bir gayeyi gütmek, ilahi
mesajın indiriliş amacını kavramak anlamına gelmektedir. Zira murad-ı ilâhi insanlık için son
kez Kur’an-ı Kerim’de vârit olmuştur. Kur’an’ı anlamak, Allah’ın kuldan yürümesini istediği
yolu öğrenmek demektir.
Nihayet, Kur’an anlaşıldıktan, sırat-ı müstakim öğrenildikten sonra sıra, Kur’an’la amel
etmeye, Kur’an’la çizilen do ğru yolu izlemeye gelmektedir. Daha de ğişik ifadelerle
söylersek, Kur’an’a uygun bir hayat sürmek, ona sarılmak, dini konularda ve hayatın herhangi
bir alanında karşılaşılan bir meselede Kur’an’a yönelmek söz konusu olmaktadır.
Kur’an, Hz. Peygamber’e(sa.) okunmu ştur.4 Bir taraftan da Hz. Peygamber (s.a)
Kur’an’ı okumakla emrolunmuştur.5 Bunun bir sonucu olarak O da önceleri gizli gizli, sonra
da aç ık aç ık Kur’an’ ı okumu ştur. Müstakil olarak ve gece namazlar ında tilavet etmi ş,
insanlara tebli ğ maksad ıyla okumu ştur. Sahâbe de hem münferit olarak, hem de kendi

1 en-Nahl 16/89.
2 el-İsrâ 17/9.
3 el-Mâide 5/15
4 el-Kıyâme 75/16, 17.
5 el-Ankebût 29/45; el-Kehf 18/27.
7