Kronikarskie niedyskrecje czyli Życie prywatne Piastów

86 Pages·11.21 MB·Polish

by  Błażej Śliwiński

Błażej Śliwiński
Kronikarskie niedyskrecje
czyli życie prywatne piastów
I
I
i
Kronikarskie niedyskrecje
1
Błażej Śliwiński
Kronikarskie niedyskrecje
czyli życic prywatne piastów
MARPRESS
WYDAWNICTWO
Projekt okładki i karty tytułowej
Zuzanna Nowak
Redaktor
Elżbieta Rusak Wstęp
Ilustracja na okładce:
Ogród miłości - fragment Tablicy Dziesięciorga Przykazań
z bazyliki Mariackiej w Gdańsku
Or / Przeszł°ści zwykło się pisać ze śmiertelną powagą
Reprodukcje i nic dziwnego, że dla ludzi nie zajmujących się historią
Andrzej Kołecki zawodowo jawi się ona jako litania mało zrozumiałych ter­
minów, jako księga dat, nazw pól bitewnych, imion pokona­
nych i zwycięskich wodzów. Niewątpliwie fakty te są bardzo
ważne i potrzebne, ale czasami darmo w nich szukać tego, co
najważniejsze: człowieka. Człowieka ze wszystkimi jego wa­
dami i zaletami, goniącego za szczęściem, martwiącego się
o własną przyszłość, kochającego i mordującego w imię mi­
łości, szczęścia, zemsty, chciwości czy po prostu dla przyjem­
Skład i łamanie ności. Jakimi ludźmi byli polscy władcy - książęta i królowie?
Maciej Więtczak W życiorysach zamieszczanych w różnych pocztach na ogół
przedstawieni są jako ludzie wspaniali; i choć niewiele im się
© Copyright by Błażej Śliwiński udawało, to jednak pełni byli dobrych chęci, we wszystkim
widać ich zasługi. Są oczywiście i postaci z gatunku „czarnych
Wydanie I Gdańsk 1994 charakterów”, ale tych albo się w pocztach nie umieszcza, albo
ISBN 83-85349-30-8 czyni się starania, by ich ciemne uczynki choć trochę wybielić.
A przecież byli to ludzie z takimi samymi wadami jak my, peł­
Wydanie II Gdańsk 2004 ni ułomności. Górę bierze jednak zasada, że o zmarłych należy
ISBN 83-89091-35-6 mówić dobrze albo wcale, a ponieważ mówić trzeba, historyk
w kontaktach z szerszym kręgiem odbiorców najczęściej pre­
paruje papkę z rzeczy bardziej wzniosłych, spuszczając zasłonę
Wydanie III Gdańsk 2019
milczenia na sprawy wstydliwe i dla badacza dziejów mało
ISBN 978-83-954122-1-9
w gruncie rzeczy istotne.
Warto więc postawić, wydawałoby się proste, pytania: czym
na co dzień zajmował się władca, jak spędzał wolny czas, co
8°-S38 Gdańsk, ul. Targ Rybny,0B
go interesowało? Wiedza wyniesiona ze szkoły niestety nie bę­
, ‘cl. (58) 301 47 00
dzie tu przydatna.
rCdakCJa JmarPn*s.pl, [email protected]
Znakomitych odpowiedzi na przynajmniej niektóre tego
www.marprcss.pl rodzaju pytania udziela choćby tzw. Pouczenije Włodzimie-
5
opis, chcąc za wszelką cenę ustalić, co było w plotce prawdzi­
we, a co zmyślone.
SSh pochodów zbrojnych więk- Książka niniejsza pierwszeństwo oddaje przekazom kro­
nikarskim, w których często ich autorzy zapisywali plotki,
szych było osiemdziesiąt i trzy wielkie, reszty mniejszych nie
pogłoski czy też opinie poddanych na temat władców, którzy
pamiętam ” - tak książę Włodzimierz wyliczył swoje wojen­
jako przedstawiciele dynastii Piastowskiej rządzili w Polsce
ne kampanie, co dawałoby około dwóch większych wypraw
od X do XIV stulecia. Autor korzystając z tych przekazów ni­
rocznie, jeśli odliczyć czas, jaki zajęło mu niemowlęctwo i do­
czego nie upiększa, niczego też nie zmyśla, często natomiast
rastanie. O wrogach zaś mówi: „...A pojedynczo zabiłem ich
posługuje się cytatami. Odpowiedzialność bierze jedynie za
w tym czasie około dwustu znakomitszych...”, co daje jeszcze
swój własny komentarz.
lepszą przeciętną: około sześciu rocznie — i to tylko znakomit­
Przekazy z dawnych epok traktujące o życiu prywatnym na­
szych. Wszystkich swoich polowań książę już nie pamiętał, ale
szych władców świadomie bądź nieświadomie naginają się ku
za swego dorosłego życia wielkich wypraw na zwierza szaco­
sprawom płci, ku kwestiom oceny moralnego oblicza konkret­
wał na około setkę: „...koni dzikich swoimi rękoma związałem
nego króla czy księcia. Nic tak z życia prywatnego władcy nie
w puszczach ze trzydzieści, dwa tury rzucały mnie na rogach,
intrygowało kronikarzy jak skandal w jego rodzinie, pogłoska
wraz z koniem, jeleń mię bódł i dwa łosie, jeden nogami deptał,
o czymś nieobyczajnym, pojawiająca się nagle kochanka czy
a drugi rogami bódł. Dzik mi z biodra miecz oderwał, niedź­
też wszelkie inne niegodziwości. Średniowieczny kronikarz do
wiedź mi u kolan podkład pod siodło ukąsił, zwierz luty [czyli
złudzenia przypomina współczesnego dziennikarza szukające­
ryś] skoczył na mnie i konia wraz ze mną przewrócił. I z konia
go sensacji w tzw. wyższych sferach. Życie bowiem może biec
dużo padałem, głowę sobie rozbiłem dwakroć i ręce i nogi po­
szybko dalej, ale pewne zachowania i zainteresowania towa­
kaleczyłem”. Gdzieś w tym całym pośpiechu życia było jed­
rzyszą ludzkości od jej zarania. Chcąc podążać tym tropem,
nak miejsce i na relaks, książę Włodzimierz znalazł bowiem
należy pozbyć się nawyków stereotypowego myślenia o mo­
i okazję, by podzielić się ze światem swoją głęboką mądrością:
ralności ludzi wieków średnich i przygotować się na niejedną
„...Spanie w południe przeznaczone jest od Boga, wszak wedle
niespodziankę.
tego ustanowienia odpoczywa i zwierz i ptak i ludzie...”.
Kreślony obraz obyczajów książąt i królów oparty został
lewątpliwie relacje takie, jak ta, bardziej przybliża czy­
przede wszystkim na przekazach polskich i obcych kronik,
telnikom postać księcia niż uczone rozprawy, w których histo-
choć skorzystano ze wszelkich innych przydatnych tematowi
n^v^°nieCZnie Chcą strzałkami na mapie wytyczyć kierunek
źródeł średniowiecznych: żywotów świętych, relacji podróż­
cepn lam^raW WOj,ennych CZY zidentyfikować ofiary książę­
cego kunsztu we władaniu mieczem ników, roczników, dokumentów, spisów praw regulujących
zachowania społeczne.
Z polskich kronik wymienić trzeba przede wszystkim dzie­
ła Galla Anonima z początku XII wieku, mistrza Wincentego,
zwanego Kadłubkiem, z początku XIII stulecia, dalej pocho­
dzące z późniejszych lat tegoż stulecia i z wieku następne­
tej M dobr£> sPraw? ty'ko część go Kronikę Wielkopolską, Kronikę książąt polskich, Kronikę
Historycy z reg^ieS^ SZ.erSZeg0 kr?8u odbiorców.
Janka z Czarnkowa oraz najobszerniejszą z nich wszystkich
XV-wieczną Kronikę Jana Długosza. Z wyjątkiem tej ostatniej
pozostałe zostały wydane drukiem w XIX wieku w ramach
y kron,k Zm,en,aJą * bezdennie dla laików nudny
serii „Monumenta Poloniae Historica” (Kraków-Lwów 1864-
6
7
1893 t I-V1). Wydano je z zachowaniem języka sredmowie-
cza czyli po łacinie, ale do dziś większość doczekała się juz
polskich tłumaczeń. Dwukrotnie podejmowano trud wydania
całości Kroniki Jana Długosza w dwóch równoległych seriach,
łacińskiej i polskiej. Po raz pierwszy dokonano tego w drugiej
Rozdział I
połowie XIX wieku, drugie wydanie - realizowane obecnie -
przekroczyło już półmetek. .
Pierwsi Piastowie, ich żony, kochanki, nałożnice
Z kronik obcych najwięcej materiału dostarczyły dzieła
biskupa merseburskiego Thietmara (zmarł w 1018 r.), bisku­
pa praskiego Kosmasa (zmarł w 1125 r.) i kroniki staroruskie
■ I zęsto niektórzy ludzie chcąc określić zachowawczą po-
(latopisy), na czele z najsławniejszą Powieścią lat minionych
stawę innych, uciekają się do lekceważących stwierdzeń:
z początku XII wieku. Kroniki te w całości bądź we fragmen­
„toż to średniowiecze”, „precz ze średniowieczną ciemnotą”,
tach, doczekały się już przekładów na język polski.
„nie chcemy żyć w średniowieczu”. Używają takich określeń
Kopalnią informacji o średniowiecznym życiu codziennym
w przekonaniu, że średniowiecze to epoka ciemna, zdomino­
są poza kronikami żywoty świętych. Dziełami takimi starano
wana przez rozmodlonych ludzi, odrzucających wszelką radość
się obdarzyć każdego średniowiecznego świętego, a składały
życia, podporządkowanych surowym rygorom obyczajowym.
się one z reguły z dwóch części: przedstawiającej życie i dzia­
Rzadko kiedy zdają sobie sprawę, że to, co tak lekceważą, było
łalność przyszłego świętego oraz opisującej cuda dokonane
koniecznym etapem rozwoju ludzkości, a ich postawy wyni­
głównie przy jego grobie. Zwłaszcza opisy części drugiej do­
kają z na ogół bardzo powierzchownej wiedzy o średniowie­
starczają wiadomości gdzie indziej nie spotykanych, skoro do
czu. Najdobitniejszą ilustracją tego jest niewielka znajomość
grobu świętego przybywali po ratunek ludzie z najrozmaitszy­
zagadnień średniowiecznego seksu. W potocznym odczuciu
mi chorobami duszy i ciała. Wykorzystane żywoty polskich
świętych (św. Stanisława, św. Jadwigi, bł. Kingi) pochodzą epoka wieków średnich była okresem, w którym, co jak co,
ale o seksie nie mogło być nawet mowy, a wszystko, co w tej
z XIII stulecia, a drukowane w ramach serii „Monumenta Po-
loniae Historica”, częściowo tylko doczekały się tłumaczeń na dziedzinie spotykamy obecnie, jest wynikiem przemian ostat­
nich dziesięcioleci. Za fakt bezdyskusyjny przyjąć trzeba, że
język polski. Sporadycznie przywołano także zdarzenia opisy­
nikt w wiekach średnich nie pisał powieści pornograficznych
wane w żywotach świętych z terenów Europy Zachodniej (np.
i nie wykorzystywał w tym celu sztuk pięknych, ale tylko dla­
Ch.PpiuXe^oSrf mo)Sancto^ Hiberniae, wyd.
tego, że monopol bądź mecenat w tych dziedzinach sprawował
Kościół. Nie dochodząc, z czego wynikała taka, a nie inna, po­
cvdowane?SCh rOdZ!jÓW Źródeł średniowiecznych (w zde-
stawa Kościoła, zaznaczyć jednak trzeba, że obraz mentalno­
dost?Pnych tylko w języku łacińskim)
ści ludzi średniowiecza dotarł do naszych czasów w znacznej
gacały ogólne tło histoS0^^ ty‘k° * °PiSy’ ktÓre WZb°'
mierze uproszony jednostronnym, właśnie kościelnym punk­
tem widzenia. Bo to właśnie władający piórem ludzie Kościoła
spisywali współczesne sobie dzieje, przedstawiając je często,
tak jak miały wyglądać, a nie jak naprawdę wyglądały. Jest to
więc obraz dziejów tworzonych w myśl jednej ideologii, przy
tym preferującej kult ducha, a nie lubiącej ciała.
Życia nie można jednak zamknąć w ramy jednego tylko
światopoglądu, tym bardziej jeśli jego oficjalnie potępiane
9
nrzeiawy dotyczą bez mała wszystkich i wszystkiego. Tak tez
Ss^fiSie nieobecny w średmowiecznym pismienn.c- czeski nie pisał tylko dla siebie i dla przyszłych czytelników.
Ledwo co ukończył kawałek, już odczytywać go musiał pod­
w e wciskał się niepostrzeżenie do każdego prawie dzieła,
czas dworskich uczt swemu księciu i jego świcie. Łatwo moż­
wprowadzany niekiedy jako pewnego rodzaju ciekawos ka,
na sobie wyobrazić atmosferę wokół biesiadnych stołów po
częściej jako przestroga przed niecnym postępowaniem. Jed­
zapoznaniu się z fragmentem dotyczącym Matyldy: rumieńce
nak skala tego rodzaju informacji wskazuje, że, mimo nauk ko­
na twarzach dam, dwuznaczne uśmieszki panów. Kto zresztą
ścielnych, nie tak znowu wiele było osób gotowych wyrzec się
wie, może całą tę opowieść Kosmas napisał na wyraźne zapo­
myśli o ciele, a i motywy tych, którzy to odrzucali me zawsze
trzebowanie dworu, znudzonego wysłuchiwaniem wzniosłych
były zgodne z intencją oficjalnie głoszonych zasad.
i bogobojnych opisów.
Niezwykle interesujący w tym kontekście jest opis pewnego
Ksiądz Kosmas nie był jednak tylko i wyłącznie teorety­
wydarzenia zamieszczony w kronice czeskiej, dziekana kate­
kiem w sprawach męsko-damskich. Był żonaty (żal po śmier­
dry w Pradze, Kosmasa, tworzącego w początkach XII wieku,
ci małżonki utrwalił także na kartach swej kroniki), bowiem
a kiedyś podejrzewanego nawet o polskie pochodzenie. Opis
w okresie, w którym żył, celibat za sprawą dostojników Ko­
dotyczy małżeńskich perypetii toskańskiej hrabianki Matyldy,
ścioła dopiero wkraczał na arenę dziejów, napotykając naj­
wydarzenia mającego rzeczywiście miejsce w 1089 r. Szuka­
większe przeszkody właśnie ze strony zwykłych księży. Zresz­
jąc męża - opowiada Kosmas - upatrzyła go sobie w księciu
tą nawet kiedy udało się już zaprowadzić celibat, to i tak często
szwabskim Welfie i wzięła z nim ślub: „...Przyszła noc, weszli
gęsto łamano owe śluby czystości. By długo się nad tym nie
do sypialni, położyli się na wysokie posłanie, książę Welf bez
rozwodzić i trzymać się rodaków Kosmasa warto wiedzieć, iż
namiętności z dziewicą Matyldą...”. Dalej Kosmas w kwieci­
kiedy w latach 1379-1382 specjalna komisja kościelna badała
stych słowach opowiada jak to mąż, okazujący się być kom­
w okolicach Pragi prowadzenie się około 200 niewiast służą­
pletnym impotentem, nie spełnił swego zadania, oskarżając
cych po plebaniach, to okazało się, że spośród nich aż 160
żonę o czary powodujące niemoc. „...Kiedy książę pierwszej
było konkubinami księży! Jakby tego było mało, to 41 uro­
i drugiej nocy wyrzucał to pani, trzeciego dnia sama samego
dziło swoim plebanom po jednym dziecku, 20 po dwoje, a 24
wprowadziła do sypialni, postawiła na środku stołek o trzech
po troje i więcej. Najpewniej więc Kosmas wiedział o czym
nogach, na nim umieściła deskę stołową i pokazała się naga jak
pisze, w odróżnieniu choćby od niektórych późniejszych mni­
z łona matki i powiedziała: Oto, cokolwiek jest ukryte, tobie
chów, od młodych lat izolowanych od spraw płci i o seksie
wszystko stoi otworem, nie ma gdzieby się ukrywały jakieś
nie mających nawet pojęcia. Do jakich komicznych sytuacji
czary. [ ] Potem zaś długo siedziała na stołku i desce, ruszając
to prowadziło świadczy z całą powagą opisany „cud”, które­
przyro zeniem jak gęś co gniazdo robi [...] wreszcie wstała
go doświadczyć miał, mało u nas znany, święty Fechin. Otóż
naga o leta i lewą ręką chwyciła członek tego półmęża i na­
tenże, jeszcze jako młodzian, pasał bydło. Nastał akurat czas
gpoo za drzwi z domu...”. mu mocny policzek i wyrzuciła postu i przyszły święty rozpoczął pracę bez śniadania. Chwycił
więc pierwszą z brzegu krowę, by głód zaspokoić mlekiem,
wiec^nSt t^a’ na ”asze P°toczne pojęcie o średnio-
ale mimo że ciągnął i ciągnął nic nie spłynęło. Nie mając jed­
i szacowne™ nivśmiałością. Zresztą zatrwożyło to nak pojęcia o sprawach płci nie dostrzegł, iż zamiast krowiego
To starczv comT ^osmasa> skoro na zakończenie dodał:
wymiona gniótł przyrodzenie dorodnego byka. Brak efektów
"powiedz an’ 7™? ° oPolwiedział’ czc§om °bym nie był
młodzian uznał więc za równoznaczne z utratą bożej łaski, ale
kartę na którei onL7najcl}ętnieJ wyrzuciłby Kosmas ową
wystarczyło kilka gorących pacierzy, by nagle - ku uciesze Fe-
że pergamin był wówcHarS^^o ale pamiętać należy’ china - zwierzę niewiele bo niewiele, ale jednak trochę „mleka”
bardzo drogi. Rzecz jasna, kronikarz
dało. O przebiegu zdarzenia opowiedział Fechin później, tak
10
11
samo iak on świadomym rzeczy, mnichom, ci zaś utrwalili to
lat minionych - ruski latopis (kronika), dodaje, że kiedy książę
Sie w opisie życia i „cudów” świętego. Coz się potem
Włodzimierz wszystko, co wyżej usłyszał „...splunąwszy ze
dziwiTże o Fechinie mówiono, iż potrafi wycisnąć miód z ka-
wstrętem odpowiedział: Nieczysta to sprawa...”.
miHnisatÓriiepiZseanJ$odkowoeuropejskiego seksu nic zaczyna Jak wiadomo, dopiero w 986 roku Ruś przyjęła chrzest
w obrządku greckim, lecz tutaj bardziej interesująca jest men­
się jednak od kronikarza Kosmasa. Jest on tylko przykładem
talność słowiańska, której reprezentantem był książę Włodzi­
świadomego wprowadzania na łamy kronik tej właśnie tema­
mierz. Wystarczy porównać informacje o tym, że lubił kobiety
tyki, bez żadnych ubocznych celów. A właśnie wykorzystywa­
i inne „bezeceństwa” oraz okazane obrzydzenie do sposobów
ne w celach moralizatorskich sprawy seksu gościły w tychże
muzułmańskiej sztuki miłosnej, by stwierdzić, iż seks słowiań­
kronikach od dłuższego już czasu. Bez żadnej przesady można
ski był jeszcze wówczas bardzo siermiężny.
powiedzieć, iż pierwsze informacje zawdzięczamy wprowa­
W odniesieniu do Polski istnieją dwa przekazy naświetla­
dzaniu wiary chrześcijańskiej na tereny Europy Wschodniej
jące stosunek naszych przodków do spraw płci. Pierwszy wy­
i Środkowej. I to nie tylko dlatego, iż wraz z nową wiarą po­
szedł spod pióra geografa arabskiego z drugiej połowy IX wie­
jawiły się tutaj pierwsze utwory pisane. Ważniejsza była ide­
ku i chociaż oryginalny tekst nie jest znany, to jednak fragment
ologia chrześcijańska, widząca w seksie tylko zło i przeciwsta­
ten przepisał od niego późniejszy historyk arabski, al-Bekir
wiająca go własnym wartościom. Jeśli więc chciano pokazać
w dziele Księga dróg i krajów. Zapis ten brzmi następująco:
negatywne cechy człowieka lub całych narodów pogańskich
„...Kobiety ich, kiedy wyjdą za mąż, nie popełniają cudzo­
czy innej wiary, bez żenady sięgano do przykładów z tej wła­
łóstwa, ale panna, kiedy pokocha mężczyznę, udaje się do nie­
śnie dziedziny życia.
go i zaspokaja u niego swą żądzę. A kiedy małżonek poślubi
1 / Pouczającego przykładu dostarcza opis wprowadzenia na
dziewczynę i znajdzie ją dziewicą, mówi do niej: Gdyby było
Rusi wiary chrześcijańskiej. Przed panującym wówczas księ­
w tobie coś dobrego, byliby cię pożądali mężczyźni i z pew­
ciem Włodzimierzem defiladowali przedstawiciele różnych
nością byłabyś sobie wybrała kogoś, kto by był wziął twoje
wyznań, muzułmanie, katolicy, Żydzi, Grecy, każdy zachwa­
dziewictwo. Potem ją odsyła i uwalnia się od niej...”.
lający swój sposób wyznawania wiary. Władca u wszystkich
Przy interpretacji tego przekazu historycy wylali już morze
je nak widział minusy. W pewnej jednak chwili zainteresował
atramentu, zawsze w konsekwencji akcentując niespotykaną
się wyznawcami Mahometa, którzy tak oto się przedstawiali:
gdzie indziej swobodę seksualną panien Słowianek i małą
W B^a a Mahomet nas naucza: należy ob-
wartość dziewictwa w oczach panów Słowian. Twierdzi się,
ale 73 Inn" 1 wstYdllwe’ nie jeść wieprzowiny, nie pić wina, iż dopiero pod wpływem szerzącej się wiary chrześcijańskiej
wiastamiPTXer(ii’ m°Żna rozkoszy cielesnej z nie- fakt dziewictwa nabrał znaczenia, a dostanie się w publiczny
uciechom ciele 1 U możesz oddawać się wszelkim obieg wiadomości, iż jakaś panna nie jest dziewicą, był dla
lubił tX - Włodzimierz słuchał ich, bo sam też
niej najgorszą hańbą. Obawą przed takim właśnie zdemasko­
to miłe, co opowiadańoZAlenne bezec^ństwa’ a wi?c było mu waniem kierowała się choćby pewna dziewczyna z trzynasto­
członków nieiadanie A 6 ni<5 Podobai° mu się obrzezanie wiecznego Śląska, wprowadzona już skutecznie w tajniki ars
rzekł tedy’ Dl" Ru leprZ°Wlny’ ^zcza zaś zakaz picia, amandii, ale starannie ukrywająca to nawet przed najbliższą
może on się tego wyrzec IC.'>e^tanowi w,elk£ł przyjemność, nie rodziną. Zmuszona naleganiem najbliższych złożyła w pew­
nów ich konkurenci m iń ■?°,re.szty zohydzili mu muzułma- ną niedzielę przed grobem św. Jadwigi w ofierze swój welon
gorsze jeszcze plugawa Xc iŻ ” "ich kobiety nawet - symbol dziewictwa - do którego praw już nie miała, choć
nikt o tym nie wiedział. Oszukać mogła ludzi, ale nie świętą.
I za jej to sprawą zdjęła ów welon razem z... włosami, stając
12
13
nawet koło Gdańska, podającemu ponadto, iż miały one „...
nlgle po środku
ziemię i niewolników a w ciążę zachodziły za sprawą owych
?„8™S“?oSob Łmylny, pseudo-dziewieę wygnali,
niewolnych...”. Motyw to podobny, ponownie panie są stroną
“SZ kon,,śj wypadek ien .pisa!., Iry » S» » P»-
aktywną, choć pozycja mężczyzny - poza tą jedną sprawą -
czet cudów dokonanych przez świętą ze Śląska. raczej nie do pozazdroszczenia. Ponieważ jednak w każdym
-Jo wlko jeden z przykładów obsesyjnego traktowan.a dzie­
przekazie doszukiwać się można choć ziarenka prawdy, nie
wictwa w okresie niekwestionowanego juz panowania u nas należy wątpić, iż mimo wszystko postępowanie dawnych Po­
wiary katolickiej. Świadectw można dowolnie mnożyć, w ą- lek szokować musiało ludzi z tak odległych stron, reprezen­
czaiąc w to choćby i postać również trzynastowiecznej bło- tujących inny krąg kulturowy. Musiało to mieć związek ze
gosławionej Kingi, żony krakowskiego księcia Bolesława sprawami intymnymi, skoro w relacjach uczonych arabskiego
Wstydliwego. Z mężem nie współżyła, choć sypiali w jednym i perskiego są fragmenty tak samo brzmiące:
łożu i tylko czasem - gdy kręcąc się przed zaśnięciem nie­ „...panna, kiedy pokocha mężczyznę, udaje się do niego i za­
opatrznie dotykała szczególnie wrażliwych części ciała księcia spokaja u niego swą żądzę...” oraz „...jeśli kobieta pokocha
-nachodziły ją fale grzesznych myśli. Potrafiła się jednak opa­ jakiegoś mężczyznę idzie do niego, łączy się z nim...”. Oba
nować, ale sama na starość twierdziła, iż „...pod małżeńskim fragmenty dowodzą, iż w okresie wczesnego średniowiecza
płaszczem dochowałam dziewictwa, co mi jednak z trudnością kobieta w Polsce w sprawach swojego przyszłego losu żony
przychodziło...”. O Kindze będzie jeszcze mowa. Wracając na­ miała po prostu coś do powiedzenia, że nie zawsze była
tomiast do relacji arabskiej to historycy tak się zachwycają jej przedmiotem w rokowaniach między swoją własną rodziną
wyjątkowością, ciesząc się prawie, że choć tamtym dziewczy­ a przyszłym mężem. Nie ma, rzecz jasna, sensu twierdzić, że
nom udało się uniknąć katuszy będących udziałem Kingi, iż bezwzględnie brano pod uwagę jej własne gusta i uczucia do
rzadko kiedy zastanawiają się nad sensem całego opisu. A za­ przyszłego męża - wszystko zależało od indywidualnych cech
stanowić się trzeba, skoro z tego samego fragmentu pierwot­ - niemniej własne zdanie kobiety nie było widać czymś szo­
nego dzieła arabskiego geografa korzystał także niemal współ­ kującym. Można tylko dodać, iż podobne zwyczaje panowały
czesny al-Bakriemu badacz perski, al-Gardizi, który zapisał to już wcześniej wśród pogańskich plemion Germanów, gdzie
samo, ale jakże inaczej: „...Jeśli jakaś kobieta pokocha jakie­ kobiety w ogóle cieszyły się poszanowaniem i możliwością
goś mężczyznę idzie do niego, łączy się z nim, a jeśli okaże wypowiadania swych opinii nawet w sprawach publicznych.
się dziewicą, on bierze ją sobie za żonę mówiąc: jeśli byłoby Skądinąd wiadomo, iż udanie się kobiety do domu upatrzo­
w tobie coś złego, to nie ochroniłabyś dziewictwa...”. nego przezeń mężczyzny i nakłonienie go do współżycia było
ozostaje teraz tylko rozstrzygnąć, kto tu się pomylił i źle jedną z form zawarcia małżeństwa, trwającego dopóty, dopóki
odczytał tekst oryginalny: korzystający zeń badacz arabski czy któraś ze stron nie wycofa się z takiego układu. Był to zwyczaj
• szystko wskazuje, że błędu dopuścił się ten pierwszy, wyniesiony z odległych epok, powoli kończący swój żywot
Ł8X°d hCZT m?skim marzeniom o prawdziwym ko- w średniowieczu. Istniał w każdym bądź razie w Polsce jeszcze
w końcu XII wieku, kiedy to ofiarą jego padł diakon Wit z die­
cezji krakowskiej. Wprawdzie chodziło o księdza mającego
wyższe święcenia, ale celibat dopiero wkraczał do polskiego
Kościoła, niewielu się nim jeszcze przejmowało, a i papież
uznawał jeszcze tę specyfikę. Otóż Witowi groziła kara utraty
beneficjum kościelnego za to, że po śmierci pierwszej żony
... , więc gdzieś w dzisiejszej Polsce, może wszedł w powtórny związek małżeński, czyli złamał ówczesne
14
15
nieniu od poprzedników, jak zresztą przystało na średnio­
prawoiAwóeibo^zu^ce7am7gdzE właśnie dopuszczano
wiecznego dostojnika kościelnego, Thietmar musiał pisać nie
SzfofiZneS
o swobodach i urokach miłości, ale o karach i piekle z tym
o właśnie jedna z dróg stopniowego wprowadzania celibatu związanym. Z detalami opisał więc stosowaną w Polsce w po­
w swojej obronie Wit starał się wykazać, ze właściwie to czątkach XI wieku karę za cudzołóstwo i rozpustę: „...Jeśli kto
miał tylko jedną żonę, a nie dwie. Twierdził, iz z pierwszą spośród tego ludu ośmieli się uwieść cudzą żonę lub uprawiać
dziewczyną współżył wprawdzie przez lat szesc, ale nie była rozpustę spotyka go natychmiast następująca kara: prowadzą
mu oddana przez rodzinę, lecz z własnej woli weszła do jego go na most targowy i przymocowują doń, wbijając gwóźdź
domu, mimo że nie chciał i się sprzeciwiał. Tłumaczył dalej poprzez mosznę z jądrami. Następnie umieszcza się obok nóż
biedny ksiądz papieżowi, że nie mógł oddalić jej od siebie, bo i pozostawia mu trudny wybór: albo tam umrzeć albo obciąć
miała silnych krewnych, widzących korzyści w utrzymaniu ową część ciała...”. Dla równowagi ponoszenia kary, czcigodny
tego związku, on zaś po prostu lękał się ich gniewu i siły fi­ biskup nie omieszkał napomknąć, co czekało w Polsce jaw­
zycznej. Jednym słowem, był ofiarą chuci niewiasty i starego nogrzesznicę: „...A jeśli znaleziono nierządnicę jakową, ob­
zwyczaju, a co najważniejsze - papież Celestyn III zrozumiał cinano jej srom, następnie zaś - jeśli godzi się o tym mówić
to i uniewinnił biedaka, przez sześć lat wykonywującego pod - wieszano ów wstydliwy okrawek nad drzwiami jej domu, by
groźbą użycia przymusu i siły obowiązki, jakie natura zrzuciła uderzając w oczy każdego wchodzącego, do opamiętania na
na mężczyzn. przyszłość go przywiódł oraz ostrożności...”. Dość to w sumie
Łatwiej teraz zrozumieć i ocenić relację arabskiego uczo­ ponury obraz i kto wie, czy biskup nie współczuł tak karanym
nego o rzekomej swobodzie seksualnej panien Słowianek. Po zbrodniarzom, skoro na końcu nawoływał do ostrożności, co
prostu reprezentował on kulturę, w której droga kobiety wiodła wygląda jak apel, by nie dać się złapać.
tylko do haremu i jej osobiste odczucia nikogo nie intereso­ Być może, ale pewności tu brak, w opisie Thietmara po­
wały. Zetknięcie się ze światem dopuszczającym w dyskusji brzmiewa stary, sięgający jeszcze epoki plemiennej, sposób
o sprawach męsko-damskich także głos kobiet było więc dlań karania zdrady małżeńskiej, egzekwowany jednak przez same­
sporym zaskoczeniem. Dla muzułmanina ta odrobina emancy­ go poszkodowanego, a nie przez organa władzy. Cóż bowiem
pacji równała się szokującej go, ale skądinąd miłej myśli o pan­ może obchodzić władcę jakaś wiarołomność rodzinna; zmar­
nach na potęgę uwodzących i to bez żadnych dla panów kon- twienie i sposób zemsty pozostawiano jednostce. Coś z tego
°ceni?J?F wy.rosłe z marzeń informacje arabskiego przetrwało w polskim prawie przez długie stulecia, jeszcze
nrnwaJ/iS Wle^Z1C można, że dziewczyny naszych przodków bowiem w XIV wieku Statuty Kazimierza Wielkiego wyzna­
wały zasadę, iż kto pohańbił żonę lub córkę rycerza - i dał
iaknaiszYbsyean^h016’n-estawia^c sobie zapunkt honoru
się złapać - wydawany był na łaskę pokrzywdzonego. W tym
natomiast, co mówił Thietmar, brzmi pewne novum. Oto kara
rozciągnięta miała być na wszystkie przekroczenia kościelnych
norm moralnych, a do jej wymierzania wciągnięty został wład­
Thietmara “go w i“u ca. Był to, rzecz jasna, dezyderat młodego wówczas Kościo­
biskup znał dość dtbrze in^nro Żywota’ Polaków ła polskiego, nie na tyle silnego, by przekonać w większości
pogańskich jeszcze Polaków, iż liczą się sprawy ducha, a nie
zresztą nie ma co dziwić skoro i™ nie *ub,ł’ czemu s?ę
ciała. Tak jak wszędzie, również Kościół w Polsce żądał po­
wódców wyprawy na Polskę w^??0^ był Jednym z do’
mocy od państwa w realizacji własnych celów i zawsze po­
moc taka okazywała się niewystarczająca. Jakże bowiem mógł
16
17
2 - Kronikarskie niedyskrecje