kazak masalları üzerine bir inceleme

453 Pages·2009·1.9 MB·Turkish

T. C.
EGE ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
Türk Dünyası Araştırmaları Anabilim Dalı
Türk Halk Bilimi Bilim Dalı

KAZAK MASALLARI ÜZERİNE

BİR İNCELEME

YÜKSEK LİSANS TEZİ

HAZIRLAYAN

ALFİYA ZHAMAKİNA
92-06-3049

DANIŞMAN

PROF. DR. METİN EKİCİ

İZMİR
2009

1
2
ÖZET

Bugün nüfusu yaklaşık 200 milyon olan Türk Dünyası, dünya nüfusunun %
3’ünü oluşturmaktadır. Dünyanın birçok bölgesinde yaşayan Türklerin arasındaki ilişki
sosyal, siyasal, ekonomik ve kültürel bağlar sayesinde pekişmektedir. Bu ilişkilerin
sağlanmasında en büyük rollerden birini ise dil, edebiyat ve halk bilimi alanlarında
yapılmakta olan araştırma ve incelemeler oynamaktadır.
1991 yılında Sovyetler Birliği’nin dağılmasıyla bağımsızlığını kazanan Türk
devletlerinden biri olan Kazakistan, geniş Türk Dünyası coğrafyası içinde bulunan
Türkistan topraklarında yer almaktadır. Yukarıda belirttiğimiz gibi Kazakistan gibi
bağımsızlığına kavuşmuş Türk devletleri ile henüz bağımsızlığına kavuşamamış Türk
grupları arasında çok yönlü ilişkiler devam etmektedir. Bu ilişkileri sağlayan önemli
unsurlardan biri halk bilimidir.
Bu çalışmamızda Türk halk biliminin içinde yer alan masallar, özellikle de
Kazak halk edebiyatındaki olağanüstü masallar incelenmiştir. Bu çalışmanın amacı,
çocukluğumuzdan beri dinlediğimiz ve sevdiğimiz Kazak masallarının sadece sanat
eseri olmakla kalmayıp, anlatıldıkları sosyal çevre ve şartlarla birlikte kültürel bir değer
ve bir miras olduğu ortaya koyulmaktır.
Çalışmamız Giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında, masalın genel
kavramı, masalın özellikleri, masalın diğer anlatı türleriyle ilişkisi ve masalın Kazak
halk edebiyatındaki yeri değerlendirilmiştir.
Birinci Bölüm’de, Kazak masalları üzerine yapılan çalışmalar hakkında bilgi
verilmiştir.
İkinci Bölüm’de, Kazak Türkçesinden Türkiye Türkçesine aktardığımız kırk
olağanüstü masal metninin epizot, motif yapısı ve Kazak masallarındaki formel ifadeler
incelenmiştir.
Üçüncü Bölüm’de, Kazak olağanüstü masallarının tip ve karakter özellikleri ve
Kazak masallarının genel işlevleri değerlendirilmiştir.
Sonuç kısmında, araştırmamızda elde ettiğimiz neticeler değerlendirilmiştir.

3
Çalışmamızın Metinler kısmında Kazak olağanüstü masallarına ait kırk masal
metni Kazak Türkçesinde ve Türkiye Türkçesinde verilmiştir.
Çalışmamız, Dizin ve Kaynaklar kısımları ile tamamlanmıştır.

4
ABSTRACT

Today the Turkic World whose population is about 200 million people
constitutes 3 % of the world population. The relations between all the Turks who live in
different parts of the world are provided by social, political, economic and cultural
contacts. The research and analyses, which are carried out in such fields as language,
literature and folklore, in their turn are of great significance in maintaining these
relations.
In 1991 after the collapse of the USSR, one of the Turkic states that got
independence Kazakhstan is situated on the Turkistan lands taking place within the vast
geography of the Turkic world. As we have noted above, the multi-dimensional
relations between the Turkic states like Kazakhstan which have become independent
and the Turkic groups not being still independent last. The folklore is one of the
significant elements maintaining these relations.
In this study the folktales which are one of the most important genre in the
Turkic folklore, in particular the fairy-tales of the Kazakh folk literature have been
analyzed. The purpose of this study is to show that the Kazakh folk tales which we have
been listening to and have been fond of from our childhood are not only the work of art,
but also have a cultural value and heritage in view of social environment and conditions
they were narrate under.
Our study covers Introduction and 3 Chapters. In the Introduction Part the
common concept of folktale, the features of folktales, their connection with other
narrative descriptions and the place of folktales in the Kazakh folk literature have been
reviewed.
In the First Chapter, the information about studies made on Kazakh folktales has
been provided.
In the Second Chapter, the episodes, motifs of forty Kazakh folktales, which
were translated into Turkey dialect of Turkish from Kazakh dialect of Turkish and
formulare expressions have been analysed.
In the Third Chapter, the features of characters and the general functions of
Kazakh folktales have been evaluated.

5
In the Conclusion Part, the findings in each chapter are summurised and are
evaluated.
In theText part, forty Kazakh fantastic folktales in Kazakh dialect of Turkish and
Turkey dialect of Turkish were given.
Our study has been completed with an Index and Bibliography.

6
KISALTMALAR

age : Adı geçen eser
agm : Adı geçen makale
C. : Cilt
Çev. : Çeviren
Dr. : Doktor
Haz. : Hazırlayan
S. : Sayı
s. : Sayfa
ss. : Sayfadan sayfaya
vs. : Vesaire
Yay. : Yayınları

I
İÇİNDEKİLER

KISALTMALAR……………………………………………………………………... I
İÇİNDEKİLER………………………………………………………………………... II
ÖNSÖZ………………………………………………………………………………... IV
GİRİŞ: .................………………………………………………………….............. 1-13
1. Masal Kavramı………………………………………………………………………. 1
2. Masalın Bazı Özellikleri……………………………………………………………... 4
2.1. Masalın Şekil Özellikleri…………………………………………………... 4
2.2. Masalın Muhteva Özellikleri………………………………………………. 5
3. Masalın Halk Edebiyatının Diğer Anlatı Türleriyle İlişkisi………………………..... 5
3.1. Masal – Destan İlişkisi…………………………………………………….. 7
3.2. Masal – Halk Hikayesi İlişkisi…………………………………………….. 8
3.3. Masal – Efsane İlişkisi……………………………………………………. 10
3.4. Masal – Fıkra İlişkisi……………………………………………………... 11
4. Çalışmada Kullanılan Masal İnceleme Yöntemi………………………………….... 13

I. BÖLÜM :
I.1. MASALIN KAZAK HALK EDEBİYATI İÇİNDEKİ YERİ………………... 14
I.1.1. Kazak Masallarının Tarihi Gelişimi…………………………................. 14
I.1.2. Kazak Masallarının Sınıflandırılması…………………………………... 17
I.1.3. Masal Anlatıcısı (Ertekşi)………………………………………………. 26
I.2. KAZAK MASALLARI ÜZERİNE YAPILAN ÇALIŞMALAR…………….. 29
I.2.1. Çarlık Rusya Döneminde Yapılan Çalışmalar………………………….. 29
I.2.2. Sovyetler Birliği Döneminde Yapılan Çalışmalar……………………… 33
I.2.3. Kazakistan Cumhuriyeti Döneminde Yapılan Çalışmalar……………… 35
I.2.4. Türkiye’de Yapılan Çalışmalar…………………………………………. 36
II. BÖLÜM:
KAZAK OLAĞANÜSTÜ MASALLARININ YAPISI……………………….. 39-109
II.1. Kazak Olağanüstü Masallarının Olay Örgüsü ve Motif Yapısı………………….. 39
II.2. Kazak Masallarının Formel Yapısı Üzerinde Genel Bir Değerlendirme……...... 102
II
III. BÖLÜM:
KAZAK OLAĞANÜSTÜ MASALLARINDAKİ TİPLER VE KAZAK
MASALLARININ FONKSİYONLARI……………………………………… 110-117
III.1. Kazak Olağanüstü Masallarındaki Tipler……………………………………… 110
III.2. Kazak Masallarının İşlevleri…….………………………................................... 115
SONUÇ……………………………………………………………………………… 118

KAZAK OLAĞANÜSTÜ MASALLARININ METİNLERİ……………….. 120-435
Kazak Türkçesi ile Metinler………………………………………………….. 120-280
1. Ķorķav Şal (Acımasız İhityar) ……………………………………………………. 120
2. Èdèlşilik hèm Gül Aġaşı (Adalet ve Çiçek Ağacı)………………………………... 128
3. Ahmetbek pen Hasen (Ahmetbek ile Hasen)……………………………………... 132
4. Üş Jetim Zerek Bala (Akıllı Üç Yetim Çocuk)…………………………………… 120
5. Altın Ķus (Altın Kuş)……………………………………………………………... 136
6. Mergen Men Balası (Avcı ile Çocuğu)……………………………………………. 143
7. Ayubala (Ayı Çocuk)……………………………………………………………… 145
8. Baķtıbay Bi (Baktıbay Kadı)……………………………………………………… 151
9. Jalmavızdı Aldaġan Ķızdar (Cadıyı Aldatan Kızlar)……………………………... 154
10. Aķılsız Berilgen Jaza (Düşünmeden Verilen Ceza)……………………………... 156
11. Molda, Usta, Tiginşi (Hoca, Usta, Terzi)………………………………………... 161
12. Molda men Siķırşı Èyel (Hoca ve Sihirbaz Kadın)……………………………… 162
13. Edil men Jayıķtıñ Ķudalıġı (İdil ve Yayık’ın Dünürlüğü)………………………. 166
14. Jaķsılıķ pen Jamandıķ (İyilik ve Kötülük)……………………………………….. 168
15. Jaķanşa (Jakanşa)……………………………………………………………….... 171
16. Ķaramergen (Karamergen)………………………………………………………. 177
17. Küyev Tandaġan Ķız (Kocasını Seçen Kız)……………………………………... 182
18. Navşa Han (Navşa Han)…………………………………………………………. 184
19. Omar men Ġaziza (Omar ve Gaziza)……………………………………………. 186
20. Bala Han (Padişah Çocuk)……………………………………………………….. 188
21. Hanşa men Balası (Padişah ile Çocuğu)………………………………………… 194
22. Joġalġan Han Ķızı (Padişahın Kaybolan Kızı)………………………………….. 201
III
23. Patşa Ķızınıñ Uvaķiġası (Padişah Kızının Hikâyesi)……………………………. 203
24. Hannıñ Ķoyşısı (Padişahın Çobanı)……………………………………………... 206
25. Patşanıñ Üş Ķızı (Padişahın Üç Kızı)…………………………………………….209
26. Hannıñ Üş Ulı (Padişahın Üç Oğlu)……………………………………………... 211
27. Siķırşınıñ Sıyı Osı (Sihirbazın Hediyesi)…………………………………………215
28. Siķırlı Ķız (Sihirli Bir Kız)………………………………………………………. 219
29. Siķırlı Toķal (Sihirli Kuma)………………………………………………………223
30. Ķara Jılan men Aķ Jılan (Siyah ve Beyaz Yılan)………………………………... 228
31. Süleymen men Diķanşı (Süleyman ve Bir Çiftçi)………………………………...230
32. Şamşit (Şamşit)…………………………………………………………………... 233
33. Aġaş At (Tahta At)………………………………………………………………. 236
34. Tas Bolġan Şahar (Taş Şehir)…………………………………………………… 252
35. Tölegen men Nazipa (Tölegen ile Nazipa)…………………………………….... 254
36. Üş Murın (Üç Burun)……………………………………………………………. 261
37. Üş Ķayġılı Adam (Üç Kaygılı Adam)…………………………………………... 265
38. Vaķıtsız Tajal (Zamansız Felaket)………………………………………………. 271
39. Zayıt pen Mısıķ (Zayıt ve Kedi)………………………………………………… 274
40. Bay men Balası (Zengin ve Çocuğu)……………………………………………. 277
Türkiye Türkçesi ile Metinler …………………………………………………281-435
KAYNAKLAR…………………………………………………………………….... 436
DİZİN………………………………………………………………………………... 439

IV